SPADKI
- Gaius w swoich instytucjach omówił spadki w części poświęconej rzeczom, ponieważ stanowiły one jedną z rzeczy niematerialnych (res incorporales) (bo prawo do dziedziczenia jest niematerialne)
- Gaius traktował spadek jako uprawnienie majątkowe władcze chronione za pomocą actiones in rem (skutecznych wobec wszystkich - erga omnes)
- Gaius najpierw omawia sposoby nabywania własności poszczególnych rzeczy, a potem całych mas majątkowych
- na pierwsze miejsce wysunął dziedziczenie testamentowe (successio ex testamento) i beztestamentowe (successio ab intestato)
- spadkom poświęcił większą część księgi II i początek księgi III
HEREDITAS I BONORUM POSSESSIO
HEREDITAS - spadkobranie
- hereditas to wejście w ogół praw jakie posiada zmarły (wraz ze śmiercią tracił tylko uprawnienia wynikające z prawa rodzinnego - np. patria
potestas, manus, wszelkie inne przechodziły na spodkobiercę)
- przechodziły rzeczy nie tylko materialne, ale także wszelkie uprawnienia (prawa rzeczowe, służebności gruntowe i wierzytelności) i obowiązki
zmarłego
- na spadkobiercę nie przechodziły jedynie uprawnienia czysto osobiste (np. służebności osobiste - usus czy ususfructus, wierzytelności wynikające z
niektórych deliktów oraz zobowiązanie uiszczenia kary z tytułu popełnionego deliktu)
- spadkobranie jest przykładem sukcesji uniwersalnej (za pomocą 1 czynności prawnej nabywa się ogół praw i obowiązków jakie przysługiwały
poprzednikowi)
- spadkobierca, dziedzic (heres) jest kontynuatorem zmarłego, dziedziczony majątek zlewa się z jego majątkiem
- od ustawy XII tablic przez cały okres prawa rzymskiego spadkobiercą mogła być tylko osoba powołana do spadku
+ powołanie (delatio hereditatis) następowało :
na podstawie testamentu (ex testamento, zwane później secundum tabulas)
na mocy przepisów prawa (ab intestato) - ustawy, uchwały senatu, konstytucji cesarskiej - dziedziczenie ustawowe
+ samo powołanie nie wystarczało by stać się spadkobiercą (z wyjątkiem dziedziców koniecznych) - powołana osoba musiała wyrazić wolę przyjęcia
spadku (acquisitiohereditatis) - było to istotne w przypadku spadku składającego się z długów
- dziedziczenie testamentowe miało pierwszeństwo przed dziadzieniem beztestamentowym
- ustanowienie kogoś dziedzicem w testamencie powodowało iż otrzymywał on całość majątku zmarłego (nikt nie może rozporządzać częścią swego
majątku, pozostałą część zostawiając do dziedziczenia beztestamentowego : neque enim idem ex parte testatus ex parte intestatus decedere
potest) - od tego były wyjątki przy testamencie żołnierskim i dziedziczeniu przeciwtestamentowym
+ w prawie archaicznym na spadkobiercę przechodziły też prawa i obowiązki wynikające z prawa sakralnego
BONORUM POSSESSIO - dziedziczenie oparte na prawie pretorskim
- bonorum possessio - była wyrazem korygowania przez pretora norm prawa cywilnego (pretor świadomie wprowadzał w majątek spadkowy osoby
nie będące dziedzicami według ius civile, np. emancypowanego syna obok innych dzieci spadkodawcy)
- dziedzic prawa pretorskiego (bonorum possessor) nie był sukcesorem uniwersalnym, był jedynie posiadaczem poszczególnych przedmiotów
wchodzących w skład spadku, które mógł dopiero nabyć w drodze zasiedzenia
- na mocy swego imperium pretor dawał mus środki ochrony analogiczne do tych jakie posiadał heres
- dziedzic pretorski nie był traktowany jako dziedzic według ius civile, zajmował on tylko miejsce dziedzica - pretor nie mógł kreować dziedzica prawa
cywilnego (nam preator heredes facere non potest)
- w prawie poklasycznym różnice między hereditas i bonorum possessio się zacierały
DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE
Testament - jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, zawierające ustanowienie dziedzica (heredis institutio)
- testament jako rozporządzenie ostatniej woli mógł być w każdej chwili aż do śmierci testatora zmieniany, tylko poprzez sporządzenie nowego
- testament rodził skutki dopiero chwilą śmierci spadkodawcy
- dziedzic powinien być ustanowiony do całości spadku, ustanowienie go do poszczególnych części było nieważne
- by testament był ważny to sporządzająca go osoba musiała mieć zdolność do sporządzania testamentów (testamenti factio activa)
- sporządzić testament mogła tylko dojrzała osoba sui iuris (wyjątek : filius familias rozporządzający peculium castrense, quasi castrense oraz
peculium adventicium)
- dziedzicem mógł być ustanowiony każdy obywatel rzymski (musiał mieć testamenti factio passiva)
- kobiety od lex Voconia (169 p.n.e.) do początku pryncypatu miały częściowo ograniczoną testamenti factio passiva
- przysporzenia na rzecz osób alieni iuris przypadały pater familias
- można było ustanowić w testamencie dziedzicem własnego niewolnika z jednoczesnym uwolnieniem go lun cudzego, wtedy jego właściciel brał $
Rodzaje testamentu
1 Archaiczne formy testamentu
- prawo okresy XII tablic znało dwie publiczne, ustne formy testamentu :
a) testamentum calatis comitiis - mógł być sporządzony w czasie pokoju na zwoływanych 2 razy do roku zgromadzeniach ludowych, do swej
ważności potrzebował aprobaty przez zgromadzony populus
b) testamentum in procinctu - testament na wypadek wojny, było to jednostronne oświadczenie woli testatora wobec kilku najbliżej stojących w
szyku bojowym świadków
2 Testament mancypacyjny (mancipatio familiae)
- początkowo efekt testamentu osiągano za pomocą dwóch odrębnych aktów mancypacji :
1 chcący przekazać swój majątek sprzedawał go za pomocą pozornej mancypacji zaufanej osobie (familiae emptor), dodając ustne polecenie
(nuncupatio)by kupujący po jego śmierci wydał majątek wskazanej osobie
2 po śmierci sprzedawcy kupujący odsprzedawał za pomocą pozornej mancypacji wskazanej przez testatora osobie
- z czasem decydujące stało się ustne polecenie (nuncupatio), a familiae emptor nie nabywała własności majątku, stając się jedynie wykonawcą test.
- nuncupatio zaczęto wyrażać w formie pisemnej dla przeprowadzenia łatwiejszego dowodu i utrzymania w tajemnicy poleceń spadkodawcy
- dokument ten (zrobiony na dwóch tabliczkach woskowych) po sporządzeniu był pieczętowany przez 5 świadków
- tak sporządzony testament zaczęto nazywać testamentem mancypacyjnym (testamentum per aes et libram)
3 Testament pretorski
- pod koniec republiki dwie pierwsze formy testamentu zanikły i w I w p.n.e. zastąpił je testament pretorski
- podstawą jego skuteczności była zapowiedź pretora w jego edykcie, że udzieli bonorum possessio każdemu kto przedłoży pisemny dokument z pieczęciami 7 świadków (5 świadków z mancypacji + familiae emptor + libripens)
4 Testamenty w okresie poklasycznym
- rozwinęły się publiczne formy testamentu, polegające na wpisaniu ostatniej woli testatora do akt sądowych lub złożenia jej w kancelarii cesarza
- pojawił się testamentum tripertinum - forma testamentu pisanego, wzorowana na wymogach prawa cywilnego, pretorskiego i konstytucjach
cesarskich
- istniały także obostrzone formy testamentu (np. dla niewidomych) i złagodzone formy (np. w wypadku zarazy)
- w V wieku na mocy konstytucji Walentyniana III i Teodozjusza z 446 wykształcił się testament holograficzny (własnoręcznie sporządzony i
podpisany przez testatora, bez potrzeby udziału świadków)
5 Testament żołnierski (testamentum militaris)
- mógł on być sporządzony w dowolny sposób, byleby wola testatora była wyraźnie sformułowana
- testament ten był ważny nawet bez wyznaczenia dziedzica poprzez rozdysponowanie majątku za pomocą legatów
- można tu było wyznaczyć dziedzica do poszczególnych rzeczy, można było wyznaczyć dziedzica z dodaniem terminu czy warunku rozwiązującego
- można było ustanowić dziedzicem także peregryna i Latyna
- testament tracił ważność w rok po zwolnieniu testatora ze służby
TREŚĆ TESTAMENTU
1 Heredis institutio - ustanowienie dziedzica
- w okresie prawa przedklasycznego dziedzica ustanowić można było jedynie w słowach uroczystych np. „dziedzicem niech będzie Tytus”
- mniej stanowcze sformułowanie, np. „chcę żeby spadkobiercą był Tytus” powodowało nieważność testamentu
- ustanowienie dziedzica musiało znajdować się na początku testamentu, postanowienia poprzedzające to uznawano za nieważne
- w prawie poklasycznym dziedzica można było ustanowić w dowolnych słowach
- dziedzic powinien być ustanowiony do całości spadku, lub jego ułamkowej części
- wyznaczenie dziedzica do poszczególnych rzeczy (ex re certa) powodowało początkowo nieważność testamentu, a od czasów Aquiliusa Gallusa
zaczęto uważać to dodatkowe określenie poszczególnej rzeczy za niedodane, dzięki czemu spadkobierca zgarniał cały majątek
- do spadku mógł być powołany także nienarodzony, lecz poczęty zstępny spadkodawca (nasciturus)
- wyznaczona na dziedzica osoba powinna być jednoznacznie określona (najczęściej po imieniu)
- w prawie klasycznym dziedzicami nie mogły być osoby prawne, dopiero od okresu prawa poklasycznego mogły dziedziczyć osoby p.
- August ograniczył nabywanie spadków przez nieżonatych (caelibes) i bezdzietnych (orbi)
- ustanowienie dziedzica nie mogło nastąpić z dołożeniem jakiegokolwiek terminu lub warunku (kto raz zostaje dziedzicem, pozostaje nim na zawsze :
„semel heres semper heres”)
2 Substitutio - podstawienie
- ustanowienie dziedzica mogło nastąpić pod warunkiem zawieszającym, typowym przykładem była substytucja czyli podstawienie
a) substytucja pospolita (substitutio vulgaris)- można było ustanowić kilka „stopni” spadkobierców (na wypadek gdyby pierwszy nie mógł otrzymać
majątku, np. z powodu utraty obywatelstwa). Gdy pierwszy nie dziedziczył, to dziedziczył następny wyznaczony, na samym końcu dziedziczył
niewolnik, który jednocześnie dostawał wolność - stawał się dziedzicem z mocy prawa i musiał spłacać długi spadkowe
b) substytucja pupilarna (substitutio pupillaris) - wyznaczano substytuta dla niedojrzałego dziedzica (jeśli dziecko umarło przed osiągnięciem
dojrzałości to dziedziczył wyznaczony substytut)
- substytucja ta gasła w momencie gdy dziedzic osiągał dojrzałość i mógł już sam sporządzać testament
c) substytucja quasi-pupilarna (substitutio quasi pupillaris) - ustanowił ją Justynian
- miała miejsce gdy ojciec powoływał na spadkobiercę umysłowo chorego zstępnego i ustanawiał mu substytuta na wypadek gdyby zmarł nie
powracając do zdrowia. W przypadku ozdrowienia substytucja traciła skuteczność
3 Inne postanowienia zawarte w testamencie
- ustanowienie dziedzica pod warunkiem zawieszającym potestatywnym ujemnym, czyli zależnym od woli dziedzica i polegającym na powstrzymaniu się
od działania (normalnie dziedzic powinien otrzymać spadek dopiero po swojej śmierci, bo tylko wtedy było pewne że nie zrobi rzeczy zabronionej przez
spadkodawcę - głupie, więc Quintus Mucius Scevola wymyślił takie coś :
- żona mogła dostać legat tylko wtedy gdy nie wyjdzie za mąż - interpretacja - warunkowo ustanowiony legatariusz mógł od razu objąć legat, o ile
przyrzekł za pomocą stypulacji zwrot legatu, jeśli nie dotrzyma warunku - jest to cautio Muciana
legat - zapis testamentowy na rzecz osoby nie należącej do spadkobierców
3 Wydziedziczenie (exheredatio)
- gdy testujący nie chciał by dziecko otrzymało po nim spadek musiał je wyraźnie wydziedziczyć
synów będących in potestate musiał ojciec wydziedziczyć nominatim (musiał wyraźnie określić osobę po imieniu), bo inaczej test. był nie ważny
córki i innych krewnych zstępnych, a także uxor in manu wystarczyło wydziedziczyć w sposób ogólny (wszyscy krewni niech będą wydziedzicz.)
zstępni pogrobowcy powinni być ustanowieni albo spadkobiercami, albo nominatim wydziedziczeni
- wydziedziczenie nie wymagało uzasadnienia, jednak z czasem uznano, że wydziedziczenie własnych dzieci na rzecz osób obcych jest chore
- gdy ktoś wydziedziczył krewnych, zwłaszcza sui heredes na rzecz osób postronnych to był traktowany jako osoba działająca w zamroczeniu umysłowym
+ taki testament był nazywany testamentum inofficiosum - i można go było obalić
4 Dziedziczenie przeciwtestamentowe
a) dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne - było wtedy, gdy testator pominął zstępnych lub dokonał wydziedziczenia w niewłaściwy sposób
- gdy testator nie wydziedziczył syna nominatim to uważano testament za nieważny - następowało wtedy dziedziczenie beztestamentowe
- gdy testator pominął milczeniem inne osoby z kręgu zstępnych (np. córkę) to testament był ważny, ale nie w całości, bo osoby te dochodziły udziału w
spadku kosztem spadkobierców wymienionych w testamencie
- jeśli spadkobiercami wyznaczonymi w testamencie były osoby sui heredes wówczas pominięta osoba dziedziczyła swą część ustawową (np. gdy
spadkobiercami ustanowiono 3 synów, to pominięta córka dziedziczyła na równi z nimi - otrzymywała ¼ spadku)
- jeśli spadkobiercami były ustanowione osoby postronne to pominięta osoba(y) otrzymywały ½ spadku
b) pretorskie dziedziczenie przeciwtestamentowe - pretorzy postanowili, że ojciec powinien był powołać lub wydziedziczyć wszystkie osoby
pozostające pod jego władzą, a także wszystkie dzieci (i ich potomstwo w linii męskiej)- nawet te które wyszły spod władzy ojcowskiej
+ Justynian postanowił, że tak samo synowie, córki, a nawet wnuki (tylko dzieci syna) powinny być wydziedziczone imiennie, a nie dokonanie tego
powodowało nieważność testamentu i dojście do skutku dziedziczenie beztestamentowego
c) dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne - jest to możliwość obalenia testamentu z powodu nieotrzymania zachowku
- początkowo dziedzic ius civile mógł wnieść przeciw dziedzicom testamentowym skargę o wydanie wyroku - herediatis petitio
- u schyłku republiki utworzono nową skargę - querela inofficiosi testamenti
+ występowało się z nią najpierw przed sądem centumwiralnym, a następnie w procesie extra ordinem
+ wystąpić z tą skargą mogła w ciągu 5 lat osoba uprawniona do bonorum possessio ab intestato (a więc także np. emancypowany syn)
+ wytoczenie tej skargi prowadziło do obalenia testamentu, czyli przeciwstawienia się woli testatora, mogły ją wnieść :
liberi (dzieci i dalsi zstępni w linii męskiej)
parentes (rodzice)
brat i siostra spadkodawcy (ci tylko jeśli na spadkobiercę wyznaczona była osoba niegodziwa)
+ skargę mogły wnieść te osoby tylko wtedy gdyby dziedziczyły po testatorze w dziedziczeniu beztestamentowym, a ze spadku nie otrzymały co
najmniej minimalnego udziału - zachowku (pars legitimia lub portio debita)
+ zachowek do Justyniana wynosił ¼ (za Justyniana 1/3 a wyjątkowo 1/2) tego co dana osoba otrzymałaby w dziedziczeniu beztestamentowym
- jeśli było 3 synów do Justyniana to każdy z nich miałby zachowek w wysokości 1/4 x 1/3 (bo 3 synów) = 1/12 całego spadku
- jeśli było 2 synów i 3 córki to do Justyniana każdy z nich miałby zachowek w wysokości 1/4 x 1/5 (bo było ich 5) =1/20 całego spadku
+ gdy ktoś nie dostał tego minimum (zachowku), to wnosił tą skargę querela inofficiosi testamenti, obalał testament i dostawał nie minimum, ale cały
swój udział w dziedziczeniu beztestamentowym
- ci którzy otrzymali jakieś korzyści (mniejsze od zachowku) mogą wnieść tylko actio ad supplendam legitimam (skargę, którą dochodzili uzupełnia zachowku)
NIEWAŻNOŚĆ I NIESKUTECZNOŚĆ TESTAMENTU
- testament ustanowiony przez osobę nieuprawnioną lub w nieodpowiedniej formie lub nie zawierający ustanowienia dziedzica był nieważny
- testament początkowo ważny mógł stracić swą moc, gdy po jego sporządzeniu powiększyła się liczba osób pozostających pod władzą testującego
- testament stawał się nieskuteczny gdy ustanowiony w nim dziedzic nie przyjął spadku lub nie mógł go przyjąć
- zniszczenie testamentu przez testatora NIE powodowało jego nieważności - tylko prawo pretorskie traktowało zniszczenie t. jako zmianę woli testatora
- dopiero w prawie justyniańskim można było odwołać testament nie sporządzając nowego
KODYCYL
Kodycyl (codicilli) - nieformalny list w formie prośby, w którym można było zawrzeć pewne rozporządzenia na wypadek śmierci, skierowany do
spadkobierców testamentowych (gdy sporządził testament) lub beztestamentowych
- rozporządzenia mogły zawierać różnego rodzaju nieformalne zapisy i wszystkie inne dyspozycje testamentowe z wyjątkiem ustanowienia
dziedzica i wydziedziczenia
- z tego powodu w testamencie zawierano klauzulę kodycylarną, która pozwalała z powodu nieważności testamentu (z powodu złej formy lub treści)
utrzymać go w mocy jako kodycyl
- wyznaczeni w nim spadkobiercy byli traktowani jako fideikomisariusze uniwersalni
DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE (AB INTESTATO) - inaczej d. ustawowe
- do dziedziczenia beztestamentowego (ab intestato) dochodziło gdy zmarły nie pozostawił testamentu lub gdy był on nieważny czy nieskuteczny
Dziedziczenie według ustawy XII tablic
- po zmarłym dziedziczyli tylko krewni agnacyjni
po osobie wolnourodzonej (ingenuus), dziedziczono w następującej kolejności :
w I kolejności dziedziczyły osoby które w chwili jego śmierci były pod jego władzą i które z chwilą śmierci stawały się osobami sui iuris czyli tzw. sui heredes
- były to dzieci : zrodzone z iustum matrimonium, adoptowane i adrogowane oraz nasciturus
- żona jeśli znajdowała się pod manus męża
+ między krewnymi spadek dzielono wg głów i szczepów
+ każde dziecko dostawało tyle samo (in capitia), matka traktowana była jako agnacyjna córka
+ w przypadku śmierci czy adopcji(emancypacji) syna który miał dzieci, wnuki dochodziły dziedziczenia wg szczepów (in stripes)- otrzymywały
część ojca którą potem równo (in capitia) dzielono między tych wnuków
w II kolejności (brak sui heredes) dziedziczyli najbliżsi krewnych agnacyjnych (proximi agnati), czyli tych którzy pozostawali pod władzą wspólnego przodka i pozostawałyby pod nią nadal gdyby przodek żył
- proximi agnati to rodzeństwo zmarłego oraz matka, jeżeli znajdowała się pod manus męża
- krewni agnacyjni tego samego stopnia dziedziczyli według głów i odsuwali od spadku krewnych dalszego stopnia
- lex Voconia wprowadziła przepis ograniczający możliwość dziedziczenia przez kobiety
w III kolejności (brak proximi agnati) dziedziczyli członkowie rodu (gentiles) - gentyle
po wyzwoleńcu (libertinus) dziedziczyli :
w I kolejności dzieci jako sui heredes
w II kolejności (brak sui heredes) patron (osoba, która go wyzwoliła) lub potomstwo patrona
- majątek wyzwoleńca mającego status Latyna juniańskiego przypadał byłemu właścicielowi
+ wg ius civile suus heres stawał się dziedzicem z mocy prawa, bez konieczności przyjmowania spadku, a nawet bez swej wiedzy
+ proximi agnati musieli dokonać przyjęcia spadku (jeśli nie przyjęli to spadek uważano za leżący - hereditias iacens) - mógł być objęty w posiadanie
przez kogokolwiek i po upływie roku nabyty przez zasiedzenie
+ jeśli najbliższy krewny agnacyjny nie przyjął spadku , nie oferowano go dalszym krewnym - bo powołanie było jednorazowe
+ od czasów Augusta hereditias iacens przypadał skarbowi państwa
Dziedziczenie według edyktu pretorskiego
- jako że wg ius civile po zmarłym nie dziedziczyły dzieci które w chwili jego śmierci nie były pod jego władzą, to pretorzy wprowadzili zmiany w okresie
republiki i uznawano odtąd nie tylko pokrewieństwo agnacyjne, ale także kognacyjne
- edykt przewidywał 4 klasy dziedziców (bonorum possessores) uprawniony do dziedziczenia po zmarłym wolnourodzonym
1 klasa (unde liberi) - powołane do spadku były wszystkie dzieci zmarłego, o ile nie weszły do nowej familii (np. w drodze adoptio)
- powołani byli do spadku dalsi zstępni w linii męskiej
- tu dziedziczono tak jak w klasie sui heredes wg głów i szczepów (czyli np. miejsce zmarłego lub oddanego w adoptio syna
zajmowały jego dzieci (wnukowie spadkodawcy) i otrzymywały in capitia część należną ojcu)
+ wyjątkiem był przypadek gdy o bonorum possessio ubiegał się i emancypowany syn i jego dzieci jednocześnie (wtedy syn
otrzymywał połowę, a drugą do podziału otrzymywały jego dzieci)
+ emancypowany syn mógł się ubiegać o bonorum tylko pod warunkiem dokonania collatio bonorum (zaliczenia na dział
spadkowy) - było to po to by wyrównać sytuację (emancypowany nie powiększał majątku ojca, a alieni iuris tak i potem z jakiej paki miałby
ten majątek być równo między nich wszystkich dzielony !?)
+ od I wieku emancypowany mógł tylko wtedy być dopuszczony do spadku gdy podzielił się swym majątkiem z sui heredes
2 klasa(unde legitimi) - (brak dziedziców I klasy) - do spadku powołani byli krewni agnacyjni, którzy dziedziczyli wg ius civile
3 klasa (unde cognati) - do spadku byli powołani wszyscy krewni kognacyjni w linii męskiej i żeńskiej do 6 st. (oraz w 7 st. prawnukowie rodzeństwa)
4 klasa (unde vir et uxor) - dziedziczyli po sobie małżonkowie
- w odróżnieniu od ius civile dziedziczenie z prawa pretorskiego nie dochodziło z mocy prawa - powołany musiał zgłosić się do pretora i prosić go o
wprowadzenie w posiadanie
- jeśli do spadku nie zgłosili się w określonym terminie powołani w I kolejności, pretor oferował go dalszym krewnym w tej samej klasie lub dziedzicom z
kolejnej klasy - brak zasady jednorazowego powołania, (successio ordinum et graduum)
Zmiany w dziedziczeniu beztestamentowym w okresie pryncypatu
- cesarz Klaudiusz przyznał kobiecie mającej przywilej trojga dzieci (ius trium liberorum) prawo dziedziczenia po jej zmarłych dzieciach
- Justynian przyznał przywilej dziedziczenia po swych dzieciach każdej matce
- sentus consult. Orfitianum z 178 n.e. powoływało dzieci (nawet nieślubne) do dziedziczenia po zmarłej matce przed wszystkimi krewnymi agnacyjnymi
Dziedziczenie wg Nowel justyniańskich
W nowelach (543-548 n.e.) całkowicie zniesiono pokrewieństwo agnacyjne na rzecz kognacyjnego, powołano 4 klasy krewnych kognacyjnych
1 klasa - do dziedziczenia powołane były dzieci liberi legitimi
- do spadku powołane były dzieci zmarłej córki
- zrównano w prawach kobiety i mężczyźni, emancypowanych i nieemancypowanych
- gdy nie było liberi legitimi i ich potomstwa wyjątkowo dziedziczyli liberi naturales - ale tylko zrodzeni z konkubinatu (dostawali 1/6 spadku)
2 klasa - stanowili wstępni (ascendenci) zmarłego, jego rodzeństwo a także dzieci po zmarłych braciach lub siostrach poprzez
+ żyjący rodzice wykluczali dziadków
+ gdy rodzice nie żyli majątek dzielono między dziadków in lineas tzn. jedną połowę otrzymywali wstępni ojca, drugą wstępni matki żałuje
+ w przypadku dziedziczenia jednocześnie przez ascendentów i rodzeństwo dziedziczono in capita
3 klasa - stanowili rodzeństwo rodzone i przyrodnie, rodzeństwo rodzone wykluczało przyrodnie
- rodzeństwo przyrodnie dziedziczyło według głów i szczepów
4 klasa - stanowili wszyscy inni krewni kognacyjni bez ograniczenia stopnia - krewni bliższego stopnia wykluczali krewnych dalszego stopnia
- małżonkowie dziedziczyli po sobie prawdopodobnie nadal według prawa pretorskiego
- sytuacja żony się pogorszyła, bo mogła ona teraz dziedziczyć tylko wtedy, gdy nie było krewnych kognacyjnych, co w praktyce było rzadkie
- Justynian przyznał ubogiej wdowie prawo do czwartej części spadku po mężu (tzw. kwarta ubogiej wdowy), gdy po ojcu dziedziczyło więcej niż 3
dzieci, matka dziedziczyła na równi z nimi (in capita)
- w Noweli z 542 Justynian zabronił wstępnym pomijać lub wydziedziczać zstępnych bez pozostawienia zachowku
- wydziedziczenie (pozbawienie zachowku) mogło nastąpić tylko w 14 przypadkach, które należało podkreślić w testamencie :
+ nastawanie na życie lub zdrowie + cześć i dobre imię rodziców + niemoralne prowadzenie się + wyznawanie herezji
+ zniszczenie testamentu lub uniemożliwienie sporządzenia go + brak opieki nad chorymi rodzicami, lub nie wykupienie ich z niewoli
- dzieci także nie mogły pomijać lub wydziedziczać rodziców jeżeli nie nastąpiły przyczyny wyliczone w 8 punktach
- odtąd wydziedziczenie oznaczało (tak jak i obecnie) : pozbawienie prawa do zachowku osób uprawnionych do niego
NABYCIE SPADKU I JEGO SKUTKI
Nabycie spadku
- tylko sui heredes nabywali spadek z chwilą śmierci spadkodawcy, często wbrew swej woli - byli dziedzicami koniecznymi (heredes necessarii)
+ dziedzicem koniecznym był też niewolnik obdarzony w testamencie wolnością i wyznaczony dziedzicem
- wszyscy inni (dziedzice postronni - heredes extranei) aby nabyć spadek (acquisitio hereditatis) musieli wyrazić swą wolę,
dlatego byli zwani heredes voluntarii
Sposoby wyrażenia woli :
1 cretio - najstarsze formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku; konieczne później tylko w wypadku wyznaczenia takiej formuły w testamencie 2 pro herede gestio - działanie za spadkobiercę, czyli występowanie w roli dziedzica, np. przez wypłatę zapisów
3 nuda voluntare - jakiekolwiek nieformalne oświadczenie woli przyjęcia spadku
- pretor mógł wyznaczyć termin w którym powołany spadkobierca winien był wyrazić swą wolę
- w prawie pretorskim wszyscy musieli prosić pretora o wprowadzenie w posiadanie majątku (dokonać oświadczenia woli w ciągu 100 dni, parentes i
liberi w ciągu 1 roku)
- początkowo powołanie do spadku mogła przyjąć tylko osoba powołana (gdy zmarła to uprawnienie to nie przechodziło na jej dziedziców)
- z czasem pretorzy zaczęli przyznawać dziedzicom powołanego możność przyjęcia tego spadku
- Justynian postanowił, że dziedzice powołanego mogą w ciągu 1 roku złożyć oświadczenie o przyjęciu spadku, w ten sposób powstała transmisja
transmisja (transmissio) - prawo przejęcia spadku (w określony terminie) nie przez samego powołanego, ale przez jego spadkobierców
- beztestamentowy (heres extraneus) mógł jeszcze przed przyjęciem spadku odstąpić przed pretorem powołanie do spadku (in iure cessio hereditatis)
- każdy spadkobierca po przyjęciu spadku mógł sprzedać go (venditio hereditatis)
- spadek mógł być tylko wyjątkowo odebrany spadkobiercy - gdy był niegodny spadku (np. wtedy gdy czyhał na śmierć spadkodawcy)
Spadkobierca (heres)
- z chwilą nabycia spadku dziedzic wchodził w miejsce spadkodawcy
- dziedzic stawał się właścicielem rzeczy spadkowych, wierzycielem wierzytelności spadkodawcy, przechodziły na niego długi spadkodawcy
- nabyty spadek zlewał się z jego majątkiem i za długi odpowiadał nie tylko nabytym spadkiem ale i własnym majątkiem
- jako że sui heredes i wyzwolony niewolnik musieli nabyć spadek, to pretor postanowił w swym edykcie, że jeśli nie zaczęli się zajmować majątkiem
spadkowym, to mogą prosić o beneficium abstinendi - dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia spadku
- niewolnik nie mógł skorzystać z tego dobrodziejstwa i pretor ustanowił mu i sui heredes separatio bonorum (możliwość oddzielenia majątków)
- dobrodziejstwo inwentarza (beneficium inventari) - stworzone przez Justyniana, dzięki temu dziedzic mógł zinwentaryzować sporządzić inwentarz
rzeczy spadkowych i za długi spadkowe odpowiadał tylko do wysokości zinwentaryzowanego majątku spadkowego
Wielość dziedziców
- współdziedzice (coheredes) otrzymywali ze spadku swój określony udział
- gdy który z dziedziców odpadł (np umarł), a w jego miejsce nie wszedł nowy, to nieobjęty udział przyrastał tym właścicielom którzy spadek przyjęli - w
częściach proporcjonalnych do ich udziałów - tzw. prawo przyrostu (ius accrescendi)
- testator mógł wyznaczyć dziedzicom nierówne udziały, ale tylko w częściach ułamkowych (pro indivisio - idealnych)
- sui heredes często zachowywali jedność majątku - tworząc consortium ercto non cito, mogło być ono zniesione w każdej chwili, na żądanie jednego z
coheredes, w drodze powództwa udziałowego actio familiae erciscundae
Ochrona spadkobiercy
- dla ochrony praw dziedzica służyła skarga hereditatis petitio (służyła do wydania spadku jako całości)
+ było to powództwo in rem czyli skuteczne erga omnes
+ z tą skargą występowało się przeciwko temu kto : a) rościł sobie prawo do spadku (possessor pro herede)
b) kwestionował uprawnienie powoda (possessor pro possessore)
- hereditatis petitio mógł wnosić tylko heres (dziedzic prawa cywilnego)
- dla ochrony dziedzica pretorskiego pretor udzielił interdyktu interdictum quorum bonorum z którym występował dziedzic przeciw każdej osobie, która
nie chciała mu wydać spadku
PRZYSPOSOBIENIA KOSZTEM SPADKU
Zapisy testamentowe (legata)
- w testamencie nie tylko ustanawiano dziedzica, ale można było dokonać cząstkowych przysporzeń kosztem spadku - zapisów i fideikomisów
- legaty były instytucją ius civile i można je było ustanowić tylko w testamencie w ściśle określonych słowach
1 legat windykacyjny (legatum per vindicationem)
“Spadkobiercą niech będzie Paweł. Baśce daję niewolnika Dreja. - stąd wynika że :
+ legatariusz (osoba na rzecz której dokonano cząstkowego przysporzenia) staje się (z momentem przyjęcia spadku przez spadkobiercę) właścicielem
kwirytarnym zapisanego przedmiotu (tu niewolnika Dreja)
+ legatariusz mógł domagać się wydania tego przedmiotu za pomocą rei vindicatio
+przedmiotem legatu mogły być tylko rzeczy będące własnością kwirytarną testatora
+ rzeczy oznaczone indywidualnie musiały być własnością spadkodawcy i w chwili sporządzania testamentu i w chwili śmierci
+ rzeczy oznaczone gatunkowo musiały być własnością tylko w chwili śmierci
2 legat damnacyjny (per damnationem)
„Spdkobiercą niech będzie Paweł. Mój spadkobierca niech będzie zobowiązany wydać Baśce niewolnika Dreja”
- ten zapis rodził tylko wierzytelność legatariusza wobec dziedzica
- legatariusz miał skargę „jakby z kontraktu” (actio ex testamento)
3 legat sinendi modo
„ Spadkobiercą niech będzie Paweł. Niech mój spadkodawca będzie zobowiązany do zezwolenia by Baśka zabrała i miała niewolnika Dreja”
- legatariusz miał wobec dziedzica skargę „jakby z kontraktu” (actio ex testamento)
- za pomocą tego legatu można było zapisać rzecz należącą do spadkodawcy lub dziedzica
4 legat per praeceptionem
„Spadkobiercami niech będą Paweł i Baśka. Baśka niech uprzednio weźmie niewolnika Dreja”
- legat ten możliwy był tylko na rzecz jednego ze współdziedziców, który zabierał przed dokonaniem podziału spadku zapisaną mu rzecz (szkoła Sabin.)
- szkoła prokuliańska rozpowszechniła pogląd, że legatariuszem może też być osoba postronna
lex Falacidia (40 r p.n.e.) - mówiła, że testator może rozdysponować spadek w formie zapisów do wysokości nie przekraczającej ¾ wartości spadku - ¼
spadku musiała przypaść spadkobiercy (tzw. kwarta falcydyjska - quarta Falcidia)
- tą ¼ spadku obliczano dopiero po odjęciu od spadku długów, wydatków na pogrzeb i wartości wyzwolonych niewolników
Fideikomisy (fideicommissa)
fideikomis - nieformalna prośba składana przez spadkodawcę do spadkobiercy o wydanie przysporzenia majątkowego wskazanej osobie
- fideikomis (czyli zapis powierniczy) początkowo stwarzał jedynie obowiązek moralny
- zapisem powierniczym można było obciążyć każdą osobę, która otrzymała coś ze spadku
fideikomis uniwersalny - prośba o przekazanie całego swego majątku spadkowego lub jego części ułamkowej wskazanej osobie
+ osoba na rzecz której dziedzic (heres fiduciarius) miał przekazać uniwersalny zapis powierniczy to fideikomisariusz niwersalny
- dziedzic zobowiązany był do przekazania f. uniwersalnemu rzeczy materialnych, pozostawał nadal podmiotem wierzytelności i długów spadkowych (ale
był zobowiązany do oddanie f. uniwersalnemu wszystkiego co tytułem tych wierzytelności zostanie mu świadczone)
+ fideikomisariusz zobowiązywał się że będzie bronić dziedzica przeciw skargom wierzycieli spadkowych i pokryje straty powstałe z tych wierzytelności
senatus consultum Trebellianum (55 n.e.) - odtąd w razie przekazania spadku fideikomisariuszowi podmiotem wszystkich powództw (przysługujących
dotąd dziedzicowi) stawał się fideikomisariusz uniwersalny
- jednak dziedzic nie miał korzyści ze spadku obciążonego fideikomisem, bo wszystko lub dużą cześć musiał oddać dla fideikomisariusza - by to zmienić:
senatus consultum Pegasianum (73 n.e.) -postanowiono, że pretor na wniosek fideikomisariusza mógł zmusić dziedzica do przyjęcia i wydania spadku
- gdy dziedzic dobrowolnie przyjął spadek to mógł zatrzymać ¼ majątku (kwartę falcydyjską)
+ Justnian przywrócił unormowania sc. Trebellianum, a z sc. Pegasianum utrzymał w mocy 2 postanowienia : prawo dziedzica do kwarty falcydyjskiej i
przymus objęcia i wydania spadku gdy fideikomisariusz domagał się swego
- heres fiduciarius (dziedzic) nie ponosił żadnych konsekwencji z powodu przyjęcia spadku, bo fideikomisariusz otrzymywał stanowisko dziedzica, przez
co to on odpowiadał za długi spadkowe i mógł dochodzić wierzytelności spadkowych
+ Justynian zrównał legaty z fideikomisami