Artykuł Marcina Garbata
AKTYWIZACJA ZAWODOWA I ZATRUDNIANIE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W NOWYCH PAŃSTWACH UNII EUROPEJSKIEJ
Dane Eurostatu donoszą, że w krajach Unii Europejskiej w co piątej rodzinie znajduje się osoba niepełnosprawna. Zaś w nowych krajach członkowskich odsetek ten jest znacznie większy, ponieważ co czwarty obywatel jest niepełnosprawny. Problem dotyczący bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych jest nawet trzykrotnie wyższy w stosunku do osób pełnosprawnych. Dlatego też, państwa członkowskie oraz instytucje Unii Europejskiej od paru lat stosują nowe podejście do aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych, w którym większy akcent kładzie się na prawa człowieka oraz włączanie osób niepełnosprawnych do życia społecznego.
W każdym z państw członkowskich Unii Europejskiej funkcjonują różne systemy aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych oraz wspieranie ich zatrudnienia. Począwszy od systemu kwotowego poprzez system oparty na prawach do rozwiązań hybrydowych (to takie, które łączą elementy obydwu systemów). Jednakże wszystkie te systemy mają ten sam cel: pomoc w zatrudnieniu, aktywizacji i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych.
System kwotowy polega na nakładaniu na pracodawców obowiązku zatrudniania osób niepełnosprawnych. Działa on dwukierunkowo. Z jednej strony prawo nakłada na pracodawców obowiązek zatrudniania osób niepełnosprawnych w określonej proporcji. Z drugiej strony pracodawcy są zachęcani do utrzymywania odpowiedniego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych, aby stale otrzymywać dotacje ze środków publicznych.
System oparty na prawach polega na egzekwowaniu konstytucyjnie zagwarantowanych praw. Wymaga uznania przez społeczeństwo i pracodawców prawa do pracy zawodowej osób z niepełnosprawnością i posiadania przez nich takich samych szans w zatrudnieniu. System ten funkcjonuje najczęściej w państwach bogatych ekonomicznie i silnie rozwiniętych.
Zaś systemem, który przeważa w krajach Unii Europejskiej (zwłaszcza wśród nowych członków Wspólnoty Europejskiej) jest system kwotowy.
W europejskiej polityce zatrudniania osób niepełnosprawnych wyróżnia się trzy zasadnicze kierunki aktywizacji zawodowej.
Pierwszy to programy rynku pracy skierowane jedynie do osób niepełnosprawnych. Są one dostępnie po spełnieniu określonych warunków. Formy programów są różnorodne i mogą mieć różny charakter: zatrudniania wspomaganego, dotowanego, kwalifikowanego, chronionego lub socjalnego.
Zatrudnianie wspomagane jest związane z programami osobistego wsparcia (asysty), które jest zapewniane osobie niepełnosprawnej. Wymiar i rodzaj tego wsparcia jest powiązany z indywidualnymi i subiektywnymi potrzebami osób niepełnosprawnych, a jego celem jest zapewnienie takiej osobie niezależności w takim stopniu jaki jest tylko możliwy.
Zatrudnienie socjalne związane jest z filozofia aktywnej polityki społecznej - „praca zamiast zasiłku” (co oznacza, że najważniejsze jest zapewnienie osobom zagrożonym ubóstwem źródła dochodu, a nie tylko świadczeń socjalnych).
Zatrudnienie dotowane polega na dotowaniu pracodawców w celu rekompensaty części kosztów związanych z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych (np. składki na ubezpieczenie społeczne, a także koszty związane ze specjalnym wyposażeniem stanowiska pracy).
Zatrudnienie kwalifikowane to tworzenie dotowanych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych w sektorze publicznym, które są wyłączone z reguł konkurencji i wolnego rynku. Takie zatrudnienie jest selektywne i nadzorowane przez powołany do tego organ państwowy.
Zatrudnienie chronione polega na np. krótszym dniu pracy, specjalnym stanowisku pracy, a także na wprowadzeniu do zajęć zawodowych różnych usług rehabilitacyjnych, które będą dostosowane do indywidualnych potrzeb i dysfunkcji pracownika z niepełnosprawnością.
Drugi kierunek w polityce to włączenie osób niepełnosprawnych w główny nurt polityki zatrudnienia. Polega on na oparciu instrumentów rynku na zasadach równouprawnienia dla wszystkich zainteresowanych, a szczególnie osób niepełnosprawnych. Oznacza to likwidację barier, dostosowanie narzędzi i czasu pracy oraz jej trybu. Jednak, warto zaznaczyć, ze pracodawca nie ma obowiązku prowadzenia rehabilitacji oraz innych działań z zakresu pomocy osobom niepełnosprawnym, które wywołują dodatkowe koszty.
Główny nurt polityki zatrudnienia dotyczą takich form jak: dotowanie zadudnienia, szkolenia zawodowe, a także staże i szkolenia w miejscu pracy.
Zatrudnienie dotowane polega na wsparciu finansowym pracodawców po spełnieniu określonych przez prawo warunków. Dotacja ta jednak dotyczy polityki zatrudnienia wobec wszystkich pracowników, nie tylko tych niepełnosprawnych.
Aktywizacja zawodowa przez podnoszenie kwalifikacji jest ważna, ponieważ wykształcenie i odpowiednie umiejętności zwiększają szanse na rynku pracy. Zaś szkolenia w miejscu pracy mają na celu zwiększanie szans utrzymania zatrudnienia, zdobycia nowych kwalifikacji zawodowych, podwyższenie ich, oraz pobudzenie aktywności zawodowej w przypadku utraty pracy. Staż to przede wszystkim nabywanie przez stażystę umiejętności praktycznych do wykonywania pracy poprzez wykonanie zadań w miejscu pracy bez nawiązywania stosunku pracy z pracodawcą.
Trzeci kierunek w europejskiej polityce zatrudniania osób niepełnosprawnych to pobudzanie przedsiębiorczości. Dotyczy on takich form aktywizacji zawodowej jak: zachęta do rozpoczęcia samodzielnej działalności gospodarczej, przedsiębiorczości lokalnej i rodzinnej, zatrudniania w sektorze non profit i sektorze not for profit.
Istotą zachęty do rozpoczęcia samodzielnej działalności gospodarczej jest udzielanie bezzwrotnych lub niskoprocentowych pożyczek na rozpoczęcie takiej działalności, nieodpłatne użyczanie lokalu lub specjalistyczne doradztwo gospodarcze, podatkowe lub rolnicze.
Przedsiębiorczość lokalna to zatrudnianie członków społeczności lokalnej w celu wytwarzania towarów oraz świadczenia usług, adresowanych do społeczności ograniczonej terytorialnie. Pozwala to przełamać barierę psychologiczną u osób niepełnosprawnych, a także jest wstępem do rozpoczęcia np. samodzielnej działalności gospodarczej.
Zatrudnienie w sektorze non profit to zatrudnianie pracowników innych i niekonwencjonalnych niż poszukiwanych na rynku pracy przez przedsiębiorstwa silnie ukierunkowane na cele gospodarcze (np. w trzecim sektorze metody i nakłady pracy można dopasować do potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych, które np. nie potrafią wytrzymać presji na normalnym rynku pracy).
Zatrudnianie not for profit to odpłatne wykonywanie zadań publicznych, które są zlecane przez sektor rządowy lub samorządowy organizacjom pozarządowym, wymuszające aktywność zawodową zatrudnionych w nich osób niepełnosprawnych w dłuższym okresie.
Należy wspomnieć, że na przedsiębiorców, pracodawców, rząd, samorząd lokalny i gospodarczy oraz na niepełnosprawny nakładane są przez prawo i administrację pewne obowiązki takie jak np. bezpieczeństwo pracy, szkolenia zawodowe i wypłatę wynagrodzeń. W razie ich nieprzestrzegania przewidziane są prawne konsekwencje (sankcje).
W całej Unii Europejskiej żyje około 45 mln osób niepełnosprawnych. Według danych z Narodowych Planów Działania (NPD) z 2002 r. wskaźnik zatrudniania tej populacji w wieku aktywności zawodowej w piętnastu krajach Unii kształtował się na poziomie 16,4 %, zaś w dziesięciu nowych krajach - 14,3 %.
Najwyższy udział osób niepełnosprawnych w wieku aktywności zawodowej był w Finlandii (32,2%) i w Wielkiej Brytanii (27,2%), a najniższy we Włoszech (6,6%) i na Słowacji (8,2%). Ta różnica najczęściej jest interpretowana jako odmienność kulturowa oraz metody pomiaru. Państwa o najwyższym wskaźniku aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych funkcjonują według systemu zatrudniania opartego na prawach obywatelskich.
Według danych płeć nie różnicuje zbytnio omawianej populacji. Jedynie w Republice Czeskiej, Estonii, Litwie i na Słowacji korzystniejszy wskaźnik dotyczył kobiet. W pozostałych krajach udział niepełnosprawnych mężczyzn w wieku aktywności zawodowej był nieco wyższy. Kraje, w których większy udział miały także kobiety to: Dania, Francja, Finlandia, Grecja, Holandia, Portugalia, Szwecja i Wieka Brytania.
Co do aktywności ekonomicznej ludności Unii Europejskiej według stopnia sprawności, to bezrobocie najbardziej dotyka osób niepełnosprawnych w stopniu w stopniu ciężkim (6%) i umiarkowanym (6,2%). Według danych z 2002 r. największe bezrobocie jest charakterystyczne dla osób z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności. Zaś wśród osób pracujących dominowały osoby niepełnosprawne w stopniu lekkim. Dla osób z bardzo ciężkimi niepełno sprawnościami wskaźnik zatrudnienia był najniższy spośród wszystkich stopni sprawności. Duży odsetek ludzi jest bierny ekonomicznie, głownie przez bariery oraz subiektywne uwarunkowania zawodowe. Największy odsetek biernych zawodowo to osoby bardzo ciężko niepełnosprawne oraz ciężko niepełnosprawne. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż większość osób z niepełnosprawnością w wieku aktywności zawodowej jest zależna od świadczeń z tytułu niepełnosprawności, co wzmacnia zmarginalizowanie na rynku pracy przez tworzenie pułapki świadczeń. Wiele osób niepełnosprawnych ma niski poziom wykształcenia co prowadzi do zatrudniania w zawodach słabo płatnych.
W Unii Europejskiej to państwa członkowskie odpowiadają za politykę wobec osób niepełnosprawnych. Wiąże się to z zasadą subsydiarności (pomocniczości), która mówi o tym ze to co może być zrobione lepiej na poziomie krajowym powinno być zrobione tylko na tym poziomie. Dlatego też każde państwo członkowskie podchodzi inaczej do zagadnień związanych z aktywizacją i zatrudnianiem osób niepełnosprawnych, czyli posiada własny system zatrudniania.
Przy ustalaniu wysokości składki (tzw. „parapodatku” lub kary za niezatrudnianie osób niepełnosprawnych) ustawodawcy biorą pod uwagę możliwości finansowe pracodawców oraz wpływ wysokości składki na prowadzoną przez nich politykę zatrudnienia. Wysokość takiej składki za każdą niezatrudnioną osobę niepełnosprawną, poniżej wymaganego wskaźnika zatrudnienie określa się za pomocą wielokrotności płacy minimalnej lub średniej. W poszczególnych krajach wysokość tej składki jest różna ze względu na np. wielkość zakładu pracy czy jego kondycję finansową. Głównym celem zbierania składek jest stworzenie najkorzystniejszych warunków do tworzenia nowych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych przez pracodawców. Zbierane środki przekazywane są na specjalny fundusz lub rachunek w budżecie państwa i w większości przekazywane na rehabilitację zawodową.
Pracodawcy otrzymują zgromadzone przez fundusz środki w formie dotacji na utrzymanie oraz organizację nowych i istniejących miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych, a także na przeprowadzenie programów, kursów i szkoleń zawodowych oraz dofinansowanie wynagrodzeń. Zgromadzone środki z funduszy trafiają także bezpośrednio do niepełnosprawnych jako: pomoc w rozpoczęciu samodzielnej działalności gospodarczej, zakup własnego samochodu czy pomocy naukowych oraz dofinansowanie kosztów transportu do pracy. Dotacje trafiają także do firm i instytucji, które zajmują się poradnictwem i dokształcaniem osób niepełnosprawnych oraz do takich instytucji, które prowadzą kampanie informacyjne wśród pracodawców i społeczeństwa. W niektórych nowych krajach Unii można spotkać pewne odstępstwa od kierowania środków z systemu kwotowego wyłącznie na rehabilitację zawodową. Na przykład na Cyprze fundusz korzysta z subwencji budżetowej, dochodów z imprez charytatywnych, kulturowych czy sportowych. Środki zgromadzone w ten sposób przekazują przede wszystkim na rehabilitację zawodową, ale także na likwidację barier architektonicznych w infrastrukturze miejskiej.
Podsumowując, pomimo ciekawych rozwiązań dotyczących aktywizacji i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych to nie we wszystkich państwach są one realizowane. Dlatego też, w większości, osoby niepełnosprawne czują się dyskryminowane i nie mają możliwości zaspokajania swoich potrzeb w życiu społecznym, w szczególności dotyczy to sytuacji na rynku pracy.