HASŁA ZWIĄZANE Z EPOKĄ
abnegacja - odmawianie sobie czegoś; niedbanie o własne wygody, o swój wygląd; zaniedbanie się
asceza - wyrzekanie się wszelkich przyjemności, umartwianie się; surowy tryb życia mający wg. niektórych religii zapewnić doskonałość i zbawienie
dramat liturgiczny - nowy gatunek średniowieczny; dramaty liturgiczne wystawiane były w kościołach w święto wielkanocne; były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego
kazanie - przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas nabożeństwa, objaśniające teksty religijne i zawierające pouczenia moralne; kazania średniowieczne (np. Kazania gnieźnieńskie) wprowadzały realia życia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych; w okresie reformacji kazania przybrały charakter utworów literackich niekoniecznie pełniących funkcje użytkowe; w okresie baroku najsłynniejsze stały się “Kazania sejmowe” Piotra Skargi, który w profetycznym (proroczym) tonie przeciwstawił ideały heroizmu i patriotyzmu wzorom życia ziemiańskiego
kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowieść o przeszłości, najczęściej z pozycji świadka lub na podstawie bezpośredniej relacji, podająca wypadki w sposób chronologiczny, łącząca relację o wydarzeniach z rozważaniami moralnymi, sięgająca po legendy i wiedzę historyczną; w kronice pojawiają się pewne cechy literackie; pierwiastki fikcji, narracyjność, niektóre obiegowe wątki epiki rycerskiej.
legenda (żywot) - opowieść narracyjna o przeszłości, pisana wierszem lub prozą, wprowadzająca elementy fantastyki i cudowności, zwłaszcza w rozpowszechnionych w średniowieczu legendach o życiu świętych
“memento mori” - (memento - pamiętaj; rodzaj ostrzeżenia, przestrogi) pamiętaj o śmierci; przestroga, że jedynym celem ostatecznym człowieka na ziemi jest śmierć
misterium - nowy gatunek średniowieczny; misterium przeznaczone było do wystawienia na scenie; prezentowało jakiś fragment historii biblijnej, konstruowane były z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości; początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - mający nadejść sąd ostateczny; na scenie wszystkie elementy, które miały wystąpić w późniejszych scenach były od razu umieszczane i stały obok siebie; często następowało mieszanie się scen poważnych z komicznymi, bo zakładano bosko-ludzką naturę Chrystusa i pozwalało to na ścisłe połączenie ziemskości i świętości
moralitety - zadaniem moralitetów było kierowanie człowieka na właściwą drogę; pierwotnym bohaterem moralitetu był człowiek (ktoś) usytuowany między niebem, a piekłem, dokonujący odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła; walka wyrażana była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów, a jej zakończenie wieńczone było nagrodą (karą)
psalm - pieśń biblijna przeznaczona do śpiewania z towarzyszeniem instrumentów strunowych, opiewająca wielkość i dobroć Boga, wyrażająca podziękowanie, prośbę, błaganie, niekiedy sięgająca w przeszłość i wyciągająca z niej nauki (psalmy historyczne) lub mówiąca o przyszłości aż po koniec świata (psalmy mesjańskie), często o treści pouczającej lub pokutnej, zwrócona do Boga lub do zbiorowości, którą wzywa do wspólnej modlitwy, często również sławiąca Boga w formie trzecioosobowej
sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowersowe oraz dwie trójwersowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno - uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonetu włoskiego o rozkładzie rymów “abba abba” oraz “cdc dcd” (“cde cde”). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m. in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach “ccdeed” lub “cddcee”). W Polsce sonet wprowadzili Jan Kochanowski i Mikołaj Sęp - Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury, uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki , pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen - Czachorowski).
utwór hagiograficzny - opis życia świętego; Typ ten kształtował się już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa na Wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników; w przekazach dziejów i czynów świętych podkreślano zwłaszcza cnoty praktykowane przez nich w stopniu heroicznym, celowo przy tym wyolbrzymiając działania, postępki oraz umartwienia bohaterów tworząc w ten sposób wzór osobowy. Przykładem utworu hagiograficznego jest “Legenda o świętym Aleksym”.
utwór parenetyczny - utwór mający charakter pouczający, moralizatorski, kształtujący i propagujący wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. Przykładem utworu parenetycznego jest “Pieśń o Rolandzie”.