Symbolika świątyni chrześcijańskiej
WPROWADZENIE
się swoim własnym natchnieniom; jego praca to poszukiwanie formy doskonałej
sztuka jest sakralna nie przez subiektywne intencje artysty, lecz przez jej obiektywną zawartość
estetyka zostaje podporządkowana kosmologii, a tym samym ontologii i metafizyce
kościół nie jest po prostu pomnikiem architektury, ale sanktuarium, świątynią
SYMBOLIKA TEOLOGICZNA I KOSMOLOGICZNA
dwa typy symboli:
intencjonalne (konwencjonalne): natura przedmiotu w swej zasadniczej warstwie nie tłumaczy nadawanego im znaczenia, sens narzucony i wymienny
istotowe (esencjalne): ukryty i nierozerwalny związek łączący przedmiot materialny z jego znaczeniem duchowym
symbole porządku kosmologicznego
symbole porządku teologicznego
człowiek tradycyjny widział świat jako organizm harmonijny i zhierarchizowany, zajmuje się jego wewnętrzną strukturą, duchową architektoniką
symbolika wertykalna- od świata do Boga
symbolika horyzontalna- stosunek części do całości i części wobec siebie
symbolika świątyni i liturgii ma charakter głęboko kosmologiczny, ale chrześcijaństwo samo w sobie i u swoich początków w zasadzie symboli kosmologicznych nie posiadało, było wizją czysto duchową i mistyczną; jednak jedną z podstawowych cech chrześcijaństwa jest dążenie do uniwersalności, powszechności we wszelkich dziedzinach, a ponieważ na swej drodze spotykało tradycje religijne, które posługiwały się symboliką kosmologiczną przejęło ją od nich
NIEBIAŃSKIE POCHODZENIE ŚWIĄTYNI
myśl tradycyjna: świątynia jest darem Boga; jest realizowana wedle wzoru niebiańskiego, przekazanego ludziom za pośrednictwem proroka
świątynia chrześcijańska jest kontynuacją- oczywiście z pewnymi różnicami- świątyni Żydów; Arka Przymierza jest uznawana za prefigurację Kościoła i w konsekwencji świątyni widzialnej
świątynia chrześcijańska jest ziemskim odbiciem archetypu niebiańskiego, Jerozolimą z Apokalipsy św. Jana
Jerozolima niebieska jest głównym symbolem, centrum liturgii konsekracji kościoła, z niej świątynia wyprowadza swoje fundamentalne znaczenie; Jeruzalem niebieskie łączy chrześcijańską ideę „wspólnoty wybranych” i „ciała mistycznego” z ideą świątyni żydowskiej- mieszkania Boga - ciągłość Starego
i Nowego Testamentu, a w konsekwencji starej i nowej świątyni
ŚWIĄTYNIA I KOSMOS
każda budowla sakralna jest kosmiczna- zbudowana na podobieństwo świata; nie jest jedynie „realistycznym” obrazem świata, lecz przede wszystkim obrazem „strukturalnym”, odtwarza strukturę wewnętrzną
i matematyczną universum
architektura sakralna sprowadza się do operacji „kwadratury koła”, przekształcania koła w kwadrat
założenie kościoła
orientacja- związek między porządkiem boskim a ludzkim (kosmicznym a ziemskim)
wytyczenie koła ustawiamy słup, a wokół niego wyznaczamy koło (za pomocą sznura przywiązanego do słupa) KOŁO
wyznaczenie osi głównych i orientacja wyznaczamy oś wschód-zachód (decumanus)- odstęp między największym cieniem porannym i wieczornym rzucanym przez słup na obwód koła i oś północ-południe (cardo) KRZYŻ
wytyczenie kwadratu podstawy rysujemy dwa koła, których środki znajdują się w punktach przecięć linii E-W z obwodem koła; punkty przecięć dwu kół na obwodzie koła pierwotnego wyznaczają cztery kąy kwadratu- kwadratura koła słonecznego KWADRAT
w większości kościołów zachodnich rzut poziomy jest prostokątem (a nie kwadratem), do którego przylegają dwa kwadraty tworzące ramiona transeptu oraz trzeci kwadrat przedłużony o półkole, tworzący chór i absydę; wszystkie te figury dają krzyż, którego ramiona wskazują cztery strony świata; nie zmienia to jednak ukrytego znaczenia rytuału fundacyjnego, bo prostokąt w geometrii jest tylko wariantem kwadratu
koło i kwadrat są symbolami pierwotnymi; koło (kula)- metafiz. Nieograniczona Jedność Boga, Jego Nieskończoność i Doskonałość, kosmolog. aktywność nieba, instrument boskiego Działania; kwadrat (sześcian)- metafiz. Boska Niezmienność i Wieczność, kosmolog. życie na ziemi
człowiek syntetyzuje i ustala związek między Niebem a Ziemią, a ten związek jest symbolizowany przez znak krzyża;
stosunek koło-kwadrat (kula-sześcian) jest fundamentem architektury sakralnej
HARMONIA LICZBOWA
aż do początku epoki nowożytnej geometria była uznawana za naukę świętą (Platon- św.Augustyn); Bóg stworzył wszystko „według liczby, wagi i miary”
RYTUALNE ORIENTOWANIE ŚWIĄTYNI
orientowanie było integralną częścią rytuału fundacyjnego; kościół chrześcijański jest budowany rytualnie wzdłuż osi E-W, przy czym szczyt kościoła, prezbiterium jest zwrócone ku wschodowi (w tych bazylikach konstantyńskich w Rzymie, które nie mogły zostać zorientowane ku wschodowi, odwrócono ołtarz w taki sposób, żeby kapłan spełniając święte misterium mógł patrzeć na wschód)
ŚWIĄTYNIA JAKO CIAŁO BOGA-CZŁOWIEKA
świątynia przedstawia przede wszystkim Ciało Chrystusa; prezbiterium- głowa, nawa główna- korpus, transept- ramiona, wielki ołtarz- serce (centrum życia)
jest też figurą świata- odpowiedniość między częściami ciała człowieka a częściami Wszechświata: stopy- ziemia, głowa- niebo (absyda), zmysły- żywioły
DZWONNICA I DZWON
dzwonnica nie jest pierwotnym elementem architektury chrześcijańskiej, w najstarszych budowlach jej nie było
średniowiecze: 1. dzwonnica- Matka Boska i Kościół (bo Wieża Dawidowa), 2. dzwony mają znaczenie moralizujące, jak kaznodzieja napominają i pouczają
kształt dzwonnicy powtarza schemat świątyni (kopuła + sześcian); wieża jest symbolem wznoszenia się, z piramidą (kopuła) i iglicą jest obrazem Góry Kosmicznej
wieże bliźniacze budowane po bokach zach. fasady- symbolika solarna, wspomnienie indeksów, kolumn do wyznaczania strefy, w obrębie której przesuwają się punkty wstawania słońca na wschodzie (przestrzeń między minimum zimowym a maksimum letnim)
dzwon należy do kategorii „sakralny dźwięk”; prawie wszędzie dźwięk instrumentów metalowych, esp. z brązu, służy do sygnalizowania obecności sacrum, może odgrywać rolę egzorcyzmu, odpędzania złych duchów; dzwon ma odpędzać demony, oddalać burze i wichury, a także przyzywać błogosławieństwo Boże; często w dzwonach graweruje się formuły przeciwko piorunom i burzom, albo inwokacje (np. Ave Maria)- dzwon przekazuje formułę w swoim brzmieniu i sakralizuje przestrzeń (na tej zasadzie działają tybetańskie młynki modlitewne)
konsekracja dzwonów- jak chrzest: obmycie wodą święconą, oczyszczenie kadzidłem, namaszczenie olejem, nadanie imienia, obleczenia w białą szatę;
kogut na szczycie dzwonnicy- od X w.; bardzo stary symbol chrześć. związany z zaparciem się św. Piotra + ptak solarny; kogut stał się też symbolem Chrystusa (u św. Ambrożego)- zwycięzca ciemności, zmartwychwstał rano i wzywa nas do czynów światłości; Konstytucje Apostolskie wzywają do modlitwy „o pianiu koguta”; moc egzorcystyczna (demony uciekają przed jego pianiem); mistyka koguta- czuwanie duszy oczekującej na przyjście Ducha
KROPIELNICA I CHRZCIELNICA
symbole akwatyczne; zbiornik na wodę (okrągły, owalny, oktagonalny, w kształcie muszli), przypomina wody, nad którymi unosił się Duch Boży- moc dokonywania odrodzenia i stwarzania na nowo
BRAMA
jest obrazem całej świątyni- nisza wsparta na podstawie prostokątnej, zwieńczonej łukiem- powtarza kształt prezbiterium, które wywodzi się z pierwotnej świętej groty- na sklepieniu Pantokrator; kontury bramy odtwarzają plan całej budowli- symbol kosmiczny (kolejny)
symbol mistyczny- świątynia symbolizuje Chrystusa, brama jest skrótem świątyni, więc również symbolizuje Chrystusa
ornamentyka portali rozwija te dwie symboliki, które się wzajemnie wspierają i uzupełniają
- brama sanktuarium jest sama w sobie dzięki swej symbolice miejscem świętym
LABIRYNT
na posadzce, z reguły na początku nawy, zaraz za bramą, niekiedy na skrzyżowaniu z transeptem
serie koncentrycznych kół lub ośmioboków (Amiens), wyraźnie zaznaczony środek- scena figuralna lub motyw geometryczny, w jego centrum przecinają się dwie prostopadłe osie, tworząc dobrze widoczny krzyż
labirynt był w starożytności używany jak znak ochronny miast i domów przed urokami (np. Korynt)- może odgrywać rolę „egzorcyzmu”
OŁTARZ I CHRYSTUS
!ołtarz jest Chrystusem! Twierdzą tak wszyscy Ojcowie Kościoła; ołtarz jest Ciałem Chrystusa, w rozumieniu także Ciała mistycznego (Corpus Mysticum)- obowiązkowo w ołtarzu znajdują się relikwie- dusze świętych stoją u stóp ołtarza Bożego (Ap 6,9); ołtarz jest Sercem Chrystusa
ołtarz jest centrum, skąd wszystko promieniuje i dokąd wszystko się zbiega; jest najświętszym miejscem w świątyni, powodem jej istnienia i jej istotą
stół, kamień ofiarny, miejsce kontaktu z Bogiem (przez ofiarę); jest przede wszystkim kamieniem (naturalnym, z jednej bryły)