Symbole i obrazy 29

i Valerius Maximus dostarczali przykładów cnotliwego, a nawet bohater­skiego zachowania. Korzystano nieraz także z pism mniej znanych pisarzy starożytnych i nowszych. Te wzięte z historii przykłady bywały wiązane z alegorycznymi uogólnieniami (jak w wielkich zespołach dekoracyjnych późnego baroku, gdzie centralny fresk pojmowano jako alegorię, zaś to­warzyszące mu obrazy sztalugowe, rozmaicie sytuowane w przestrzeni, ukazywały historyczne przykłady przejawiania się odpowiednich cnót⁵⁶), bądź też były wręcz przedstawiane na sposób alegoryczny. Całe Meta­morfozy Owidiusza już w późnym Średniowieczu zyskały wykład alego­ryczny (Ovide moralise). Wpływ ich trwał nadal w dobie Baroku. Mity i historie doznawały interpretacji alegorycznej wedle zasad tego mora-lizującego komentarza.

W drugiej połowie XVI wieku ukształtowała się nowa doktryna kato­lickiej ikonografii, którą Sobór Trydencki przeciwstawił humanistycznej koncepcji sztuki, przejmując zarazem wiele z jej zasad. Principia nowej doktryny, opublikowane w uchwałach Soborowych, rychło znalazły obfite komentarze w książkach opracowanych przez takich autorów, jak Joannes Molanus (1570), Sw. Karol Boromeusz (1577), Gabriele Paleotti (1582), Federico Borromeo (1624) i wielu innych⁶⁷. Zasady Soboru obowiązywały w sztuce religijnej, w dekoracji kościołów i klasztorów. Powstała też od­rębna literatura poświęcona religijnej emblematyce⁵⁸. Ten nowy, ściśle określony, dość rygorystyczny system ikonografii religijnej współistniał w XVII w. ze sztuką o tematyce humanistycznej. Antyczny akt, wpro­wadzony do sztuki w dobie Renesansu, został wprawdzie teraz w religijnej twórczości zakazany, w świeckich dziełach o charakterze mitologicznym i alegorycznym znajdował jednak szerokie zastosowanie. Wielu artystów łączyło w swej twórczości obie te dziedziny: współżycie symboliki religij­nej i humanistycznej częste było na przykład w sztuce sepulkralnej. Różne aspekty nowej ikonografii znalazły najlepszy bodaj wyraz w twórczości Piotra Pawła Rubensa: w jego sztuce koncepty alegoryczne, antyczni bo­gowie i bohaterowie, triumfy bóstw mitycznych i świeckich władców to­warzyszą męczeństwom katolickich świętych i triumfom Eucharystii. To, co zostało rozdzielone w teorii, mogło harmonijnie współistnieć w dziele wielkiego artysty.

⁵⁷ J. Molanus, De picturis et imaginibus sacris, Lovanium 1570; — S. Carlo Bor­
romeo, Instructionum Fabricae et Supellectilis ecclesiasticae libri duo, Mediolani
1577; — G. Paleotti, Discorso intorno le immagini sacre e profane, Bologna 1582; —
F. Borromeo, De pictura sacra, Milano 1624.

⁵⁸ Np. G. de Montenay, Emblemes ou devises chrestiennes, Lyon 1571; — B. Arias
Montanus, Humanae Salutis Monumenta, Antverpiae 1571; — H. Hugo, Pia desideria,
Antverpiae 1624,

---