Symbole i obrazy 23

i symboliki Wilhelma Durandusa Rationale divinorum officiorum czy Wincentego z Beauvais Speculum maius — obraz świata widziany w sym­bolicznym zwierciadle. Książki te przyczyniły się do ukształtowania wspaniałych programów ikonograficznych wielkich katedr dojrzałego Średniowiecza, w których Bóg, natura i człowiek występowali zjednoczeni w ramach niezwykle skomplikowanego systemu symbolicznych obrazów, odtwarzających model świata epoki gotyckiej. Sztuka stanowiła wówczas refleks symbolicznego sposobu myślenia dominującego w teologii i liturgii, w ceremoniale świeckim i we wszystkich dziedzinach życia. Sztuka na­dawała formę artystyczną abstrakcyjnej strukturze kosmosu obmyślonej przez średniowiecznych teologów ułatwiając jej zrozumienie i przeżycie rzeszom ludzi pozbawionych wykształcenia. Nie znaczy to, oczywiście, by średniowieczna symbolika była zawsze, wszędzie i dla każdego zrozumiała. Bardzo specyficzne problemy i spory teologiczne przedostały się także do ikonografii i dziś, odczytywane przez badaczy, ujawniają nieraz skompli­kowane sytuacje religijne i polityczne (jak na przykład ikonografia deko­racji kamiennego krzyża w Ruthwell, stanowiąca refleks ideologicznych sporów pomiędzy północnym i rzymskim chrześcijaństwem w Anglii, jak to ujawniła przenikliwa analiza Meyera Schapiro)⁸⁸.

W sztuce północnej Europy odnowa artystyczna XV wieku przybrała formę pogłębionego studium natury i dążenia do ukształtowania możliwie najbardziej przekonywających, pozwalających na stworzenie iluzji, środ­ków przedstawiania materialnej rzeczywistości. Tradycyjna średniowiecz­na symbolika przekształcona została tak, że w wyniku powstała „symbo­lika ukryta", jak ją w 1953 r. określił Panofsky³⁸. Z przedmiotami i ja-kościami nadal było wiązane znaczenie symboliczne, lecz te przedmioty i jakości przedstawiano teraz z takim mistrzostwem i w formie zbliżonej do wyglądu prawdziwych rzeczy, że przestały się one różnić od przedmio­tów nie mających przenośnego znaczenia. Są takie przypadki, gdy sym­boliczny sens przedstawianych przedmiotów w sposób oczywisty wynika z tradycyjnego kontekstu ikonograficznego; kiedy indziej na znaczenie takie wskazują napisy; w wielu jednak przypadkach dzisiejszy obserwa­tor pozostaje niezdecydowany nie mając klucza pozwalającego na powzię­cie decyzji, czy ogląda w obserwowanym obrazie pierwociny przedsta-

⁸⁸ M. Schapiro, The Ruthwell Cross, „Art Bulletin", XXVI, 1944, s. 232 - 245.

⁸⁹ E. Panofsky, Early Netherlandish Painting, Cambridge Mass. 1953, po polsku
w tegoż, Studia z historii sztuki, Warszawa 1970, s. 122 - 150.

---