Symbole i obrazy 33

wy jest przypomniany i spopularyzowany przez Gombricha traktat Cristoforo Giarda Bibliothecae dlexandrinae icones symbolicae z 1626 r.⁶⁹ Giarda utrzymywał, że obrazy symboliczne dają widzowi bezpośredni wgląd w niedostępne rozumowi tajemnice religii: „Dzięki symbolicznym obra­zom, wygnany z nieba w ciemną jaskinię ciała, umysł, którego działanie spętane jest przez zmysły, może oglądać piękno i formę cnót i nauk, oderwane od wszelkiej materii, a jednak zasugerowane, jeśli nawet nie doskonale wyrażone, barwą, i zostaje w ten sposób pobudzony do ich jeszcze bardziej żywej miłości i pragnienia [...]. Któż tedy może wystar­czająco ocenić miarę wdzięczności, jaką winniśmy tym, którzy same Sztuki i Nauki wyobrażają w obrazach i sprawiają, że możemy je nie tylko poznać, lecz wręcz patrzeć na nie własnymi oczami, spotkać się z nimi i niemal prowadzić rozmowę [...]" ⁷⁰.

Wielkie alegoryczne kompozycje pokrywające sklepienia kościołów barokowych stanowią często urzeczywistnienie tak sformułowanych zasad. Dla tych jednak, którzy traktowali alegorię jako operację racjonalną, jako język używany do celów dydaktycznych, głównym zagadnieniem pozostała jasność przekazu alegorycznego. Im szerszy krąg odbiorców, do którego alegoria była adresowana, tym bardziej stosowana w niej symbolika winna być prosta i oczywista. Wynikało stąd niebezpieczeństwo wulgaryzacji i banalizacji. W XVIII wieku cechy te stały się przedmiotem troski i kry­tyki. Francesco Algarotti nie miał wątpliwości co do tego, że przedstawie­nia historyczne więcej są warte niż „puste alegorie i skomplikowane aluzje mitologiczne" ⁿ. Szczególnie ostro wypowiadano się przeciwko niejasności tych alegorii, w których zastosowany został system nowych, nie znanych dotychczas symboli. Roger de Piles jeden z powodów do wypowiadanej przez siebie wysokiej oceny Rubensa znajdywał w tym właśnie, że mistrz flamandzki „wprowadzał takie tylko alegorie, których elementy znane już były ze sztuki starożytnej", i przeciwstawiał go Charles Lebrunowi, który „zamiast czerpać symbole z jakiegoś znanego źródła, jak legendy i medale starożytne, sam wymyślał je niemal wszystkie, w wyniku czego obrazy jego stają się zagadkami, których widz nie ma ochoty rozwiązywać" ⁷².

Podstawowym problemem późnobarokowego kształtowania alegorycz­nego było zachowanie równowagi pomiędzy płaską oczywistością i całko-

⁶⁹ E. H. Gombrich, Icones (cyt. w przypisie 33). Por. też moje rozważania: Czy
istniała barokowa teoria sztuki?, w: Refleksje i syntezy ze świata sztuki, Warszawa
1978, s. 129-157.

⁷⁰ Cyt. wg E. H. Gombricha, Icones, s. 188 i n.

⁷¹ K. Garas, Allegorie (cyt. w przypisie 53), s. 280.

⁷² R. De Piles, Abrege de la Vie des peintres, Paris 1699 (cytują tłum. hol.:
Beknopt verhaal van het Leven der rermaardste schilders, met aanmerkingen over
hunne werken, Amsterdam 1725, s. 368 i 487).

3 Symbole i obrazy w świecie sztuki

---