30 Część I. Pojęcia i problemy

Wraz z dokonującym się głównie w północnych Włoszech, a szczegól­nie w Niderlandach, rozwojem malarstwa krajobrazowego, rodzajowego, wyobrażającego martwą naturę, tematyka ta powoli zdobywała prawo istnienia obok historii i alegorii religijnej i humanistycznej, a do jej suk­cesów przyczyniała się wiedza o tym, że w Starożytności istniały analo­giczne rodzaje sztuki⁶⁹. Tradycyjna ikonografia o charakterze encyklo­pedycznym bywała nieraz punktem wyjścia nowej, realistycznej tematyki: wyobrażenia pór roku i związanych z nimi prac stanowiły kontynuację ilustracji średniowiecznych kalendarzy, a obrazy rodzajowe — serii wy­obrażeń zmysłów. W dalekich planach malowideł Pietera Aertsena bywał często ukazywany motyw biblijny, nadający kompozycji charakter „hi­storii", choć w zupełnie nieortodoksyjnym ujęciu.

Rozkwit malarstwa realistycznego w Holandii, Flandrii i Francji XVII wieku ujawnił nowe problemy ikonograficzne. Aktualna, dotycząca historii najnowszej, tematyka powoli znajdowała odpowiednie formy wy­razu. Wyobrażenia takie na ogół modelowano wedle najbliższych im tema­tycznie lub formalnie wzorów w repertuarze tradycyjnych czcigodnych tematów ikonografii religijnej lub świeckiej. H. van de Waal opisał fascy­nujący proces kształtowania się narodowej historycznej ikonografii w Ho­landii ^m. Sceny przedstawiające zupełnie niedawne wydarzenia z dziejów długiej walki o narodową niepodległość pojawiły się więc najpierw w for­mach upodobnionych do znanych scen religijnych bądź wyobrażeń z rzymskiej historii. Zabieg ten nie tylko ułatwiał ich komponowanie. No­we tematy dziedziczyły też w ten sposób decorum, godność tkwiącą w przystosowanych układach kompozycyjnych, uformowanych niegdyś po to, by przedstawiać tradycyjne sceny historyczne. Wyniki podobnych za­biegów można wyśledzić w sztuce XVIII i XIX wieku, gdy coraz więcej dziedzin rzeczywistości otaczano zainteresowaniem usprawiedliwiającym ich wyobrażanie w sztuce.

Przeniesienie decorum ze świętych lub alegorycznych postaci na przed­stawianych w sztuce zwykłych ludzi jest zabiegiem stosowanym w pro­dukcji wizerunków, które badacze ikonografii określają jako „portrety

⁵⁹ E. H. Gombrich, Renaissance Artistic Theory and the Development of Lands-
cape Painting, „Gazette des Beaux-Arts", VI/XLI, 1953, s. 335 - 360, przedruk w tegoż,
Norm and Form, London 1966, s, 107-121; — C. Sterling, La naturę morte de l'anti-
ąuite a nos jours, Paris 1952.

⁶⁰ H. van de Waal, Drie eeuwen vaderlandsche geschieduitbeelding: 1500 - 1800.
Een iconologische studie, 's-Gravenhage 1952. — Por. też moją recenzję w „Art Bulle-
tin", LIII, 1971, s. 262 - 265.

---