HISTORIA ADMINISTRACJI

1. Cechy monarchii konstytucyjnej.

Monarchia konstytucyjna - to monarchia, w której władca jest najwyższym organem państwa, lecz

jego władza w zakresie stanowienia prawa jest ograniczona w sposób określony przez konstytucję.

Koncepcja Konstytucji wyłoniła się w Oświeconej Europie pod wpływem poglądów filozoficznych określonych „szkoła prawa natury”.

Przedstawiciele tej szkoły głosili poglądy:

• Teorię umowy społecznej;

• Suwerenności ludu;

• Równości ludzi;

• Naturalnych praw obywatelskich;

• Podziału władzy.

Pierwszą konstytucją była Konstytucja USA (1787r.).

Cechy monarchii konstytucyjnej:

• Konstytucje były oktrojowane (nadawane) przez głowę państwa;

• Konstytucje były aktami łaski monarchów i utrzymywały silną władzę monarszą, ale jednocześnie stanowiły wyraz jej samoograniczenia;

• Wyodrębniły się urzędy ministrów, którzy stanowili ciało doradcze i wykonawcze wobec monarchy.

2. Cechy monarchii parlamentarnej.

Monarchia parlamentarna - to taka, w której władza państwowa należy do parlamentu, natomiast

monarcha pełni funkcje symbolicznej głowy państwa, głownie rolę reprezentacyjną.

W Anglii, w ciągu XVIII w. stopniowo przyjęła się zasada, że „król panuje, ale nie rządzi”. Król

zachował wprawdzie wielki autorytet i szereg uprawnień, tzw. prerogatyw, ale w praktyce pełnia władzy wykonawczej przeszła na rząd i tylko on ponosił odpowiedzialność przed parlamentem. Ministrowie odpowiadali przed parlamentem za naruszenie prawa w drodze impeachmentu .

System ten nazywamy systemem parlamentarno-gabinetowym.

Cechy:

• Skupienie władzy wykonawczej w rękach gabinetu;

• Skupienie władzy ustawodawczej w parlamencie;

• Istnienie odpowiedzialności prawnej i politycznej gabinetu;

• Symboliczna władza nieodpowiedzialnego króla, ograniczona do reprezentowania kraju na zewnątrz;

• Zależność i współpraca władzy ustawodawczej (parlament) i wykonawczej (rząd).

3. Podstawowe działy administracyjnej działalności państwa.

1. W oparciu o dziedziny życia społecznego, na które rozciąga się administracyjna działalność państwa:

1. Administracja spraw zagranicznych;

2. Administracja spraw wojskowych;

3. Administracja spraw wewnętrznych;

4. Administracja sądowa;

5. Administracja skarbowa.

1. W oparciu o szczególne cechy działalności administracyjnej:

1. Trwały i planowy charakter;

2. Wyodrębnienie;

3. Uporządkowanie (organizacyjne i kompetencyjne)

4. Funkcjonowanie na podstawie prawa im dla dobra publicznego.

1. Wg Huberta Izdebskiego, administracja to działalność organizatorska państwa posiadająca cechy:

1. Jest realizowana, (chociaż częściowo) przy pomocy biurokracji;

2. Obejmuje szeroki zakres spraw o znaczeniu społecznym;

3. Jest regulowana przez generalne normy prawne.

4. Zadania administracji w epoce absolutyzmu.

Na przestrzeni wieków poglądy na zadania administracji, (czym powinny zajmować się urzędy

publiczne) ulegały zasadniczym zmianom.

Państwo zaczęło interesować się sprawami szkolnictwa, opieki społecznej.

W państwach absolutnych władcy przebudowali swe państwa w duchu potrzeb uznawanych za nowoczesne. Potrzebowali dużych środków pieniężnych na utrzymanie wojska i urzędników. Stałe wojsko i stałe podatki stanowiły podstawę władzy absolutnej. Rozbudowano aparat skarbowy, który zajmował się poborem ceł i podatków. Państwo organizowało pobór rekruta, a także popierało rozwój rolnictwa i przemysłu. Wprowadzono obowiązek nauczania dzieci, a co się z tym wiąże powołano administrację oświatową, łączoną często z administracją stosunków wyznaniowych.

Władcy absolutni wkraczali w prawa kościołów i podporządkowywali kościoły państwu.

Niektóre przybrały charakter państwa policyjnych.

5. Nowe zadania administracji w XIX w.

W XIX w. bardzo mocno rozwinął się przemysł, komunikacja, urbanistyka, nauka i wiele dziedzin życia.

W związku z tym pojawiły się nowe sfery działania administracji:

1. Koleje żelazne;

2. Emigracja;

3. Prawa w przemyśle.

Jednocześnie zmieniła się intensywność działania administracji.

W związku ze stałym wzrostem wydatków państw, upowszechniła się praktyka zestawienia planowanych dochodów i wydatków państwa w danym okresie, czyli budżet. Pierwsze z nich pojawiły się w XVIII w., w Wielkiej Brytanii i w Rzeczypospolitej szlacheckiej (na krótko przed rozbiorami).

W wyniku wyłączania z Ministerstw Spaw Wewnętrznych pewnej kategorii spraw, np. oświaty,

przemysłu, handlu, rolnictwa oraz robót publicznych, powstawały nowe resorty. Były one wyrazem rozwoju zadań administracji.

Wzrost liczby resortów rodził pewne problemy - dochodziło do dublowania działań i w rezultacie do sporów kompetencyjnych między ministerstwami.

W celu przeciwdziałania takim zjawiskom, na szczeblu centralnym koordynowano czynności poszczególnych resortów. Zajmowała się tym Rada Ministrów.

W Prusach w ciągu XIX w. liczba resortów wzrosła z 5 do 9, a ostatecznie do 10.

Przybyły ministerstwa:

1. handlu;

2. rolnictwa;

3. wyznań;

4. domu królewskiego;

5. robót publicznych.

W Anglii wprowadzono resorty:

1. rolnictwa;

2. administracji terytorialnej;

3. szkolnictwa.

6. Szerokie pojęcie „policji” w XVIII w.

Termin „policja” pochodzi od greckiego - politeja (ustrój państwa).

W średniowieczu „la police” we Francji obejmowało całokształt zwierzchnich praw panującego w sprawach świeckich. Prawa te przeciwstawiano uprawnieniom tegoż panującego w sprawach kościelnych.

Szerokie pojęcie policji oznaczało prawo władzy państwowej.

Polegało to na tym, że panujący miał prawo, a nawet obowiązek dbania o dobro poddanych i porządek publiczny. W związku z tym był uprawniony do podejmowania wszelkich działań niezbędnych dla dobra państwa.

Ponieważ absolutni władcy oceniali bardzo nisko swoich poddanych - społeczeństwo traktowali jako niedojrzałe i uważali, że tylko władza ma świadomość tego, co dobre dla ogółu, uznawali swoje prawo do wtrącania się w prywatne życie poddanych.

W ramach policji wydawano akty prawne (tzw. przepisy policyjne) szczegółowo regulujące zachowanie poddanych we wszystkich dziedzinach życia społecznego (tzn. reglamentowanie - stosowania licznych nakazów i ograniczeń).

Poddani mieli obowiązek bezwzględnego posłuszeństwa wobec władzy.

Musieli wykonywać przepisy policyjne nie przysługiwały im żadne środki obrony. Nie było możliwości odwołania się od decyzji administracyjnej w toku instancji, nieznane było sądownictwo administracyjne.

Nieposłuszeństwo lub opór bezwzględnie łamano, a życie poddanych było starannie kontrolowane.

W ten sposób „prawo policji” stało się podstawą absolutyzmu, a państwa policyjne - niemal synonimem państwa absolutnego.

7. Wąskie znaczenie „policji” w XIX w.

W miarę rozciągania się władzy państwowej na nowe dziedziny, pojęcie „policji” zaczęło ulegać

zawężeniu. Rozpoczął się proces wyodrębnienia spraw zagranicznych, wojskowych, skarbowych i sądowych. Dla spraw tych utworzono nowe urzędy. Pozostała działalność państw, obejmująca swym zakresem obszar administracji wewnętrznej, nadal nosiła nazwę „policji”.

W tym znaczeniu używano terminu „policja” w Polsce przedrozbiorowej.

W drugiej połowie XVIII w. powołany został centralny rząd - Rada Nieustająca (1775r.).

Podzielono ją na departamenty:

1. interesów cudzoziemskich;

2. wojskowy;

3. sprawiedliwości;

4. skarbowy

5. policji - czyli dobrego porządku.

Resort ten (policja) zajmował się sprawami wewnętrznymi państwa.

Właściwe MSW powstało w 1791r., na mocy Konstytucji 3 Maja i przyjęło nazwę - Komisji Policji.

W wyniku reakcji przeciwko wszechwładzy państwa, pojawiły się koncepcje zredukowania roli państwa do ochrony prawa i zapewnienia bezpieczeństwa. wolność i prawa jednostki uznano prawnie w czasie Rewolucji Francuskiej (1789r.).

Realizacja tych koncepcji nastąpiła w XIX w., po przekształceniu państw policyjnych w państwa praworządne , w których władze administracyjne podporządkowano ustawom. W państwach praworządnych dokonano podziału władz, zagwarantowano ochronę prawną jednostce, a następnie rozbudowano postępowanie administracyjne, uregulowano tok instancji oraz zapewniono kontrolę sądową i administracyjną.

W XIX w. policja zaczęła nabierać współczesnego znaczenia:

1. jako pewna funkcja państwowa;

2. jako zorganizowany, policyjny aparat wykonawczy.

8. Status urzędników w XVIII i XIX w.

W epoce absolutyzmu powstała potrzeba zorganizowania aparatu posłusznych, fachowych

i wynagradzanych pracowników.

Powstała nowa grupa społeczna - urzędnicy.

Byli to ludzie przeważnie pochodzenia mieszczańskiego lub drobnoszlacheckiego.

Sprawowanie urzędów łączyło się w epoce absolutyzmu z nadawaniem szlachectwa. Tysiące urzędników nobilitowali królowie francuscy, cesarze austryjaccy i carowie rosyjscy. Mówiło się o szlachcie urzędniczej.

Na uniwersytetach niemieckich powstały specjalne katedry kameralistyki, czyli nauki o sposobach zapełniania skarbu - kamery.

W Rosji, Car Piotr I Wielki na całą szlachtę rosyjską narzucił obowiązek (dożywotniej) służby państwowej. Po jego śmierci obowiązek ten zniesiono.

Urzędnicy absolutystycznego władcy pozostawali w ścisłej zależności od władz centralnych. Powstała hierarchiczna organizacja urzędnicza.

Urzędnicy posiadali odrębny status prawny, którego podstawową cechą była trwałość służby państwowej. Narzucono im pewne obowiązki, szczególnie zachowania tajemnicy urzędowej i posłuszeństwa wobec przełożonych.

Często obowiązywał nakaz zamieszkania w tej miejscowości, gdzie pełnili służbę oraz zakaz wykonywania innych zajęć ubocznych (innego zawodu).

Tym i dalszym jeszcze obowiązkom towarzyszyły szczególne uprawnienia, m.in. prawo do ustalonych przez państwo poborów i do emerytury oraz prawo do awansu.

9. Centralizacja we Francji napoleońskiej.

Centralizacja - skupienie władzy państwowej (ustawodawczej, administracyjnej, sądowniczej)

w ramach organów centralnych.

Granicą centralizacji jest zwykle techniczna niemożliwość rządzenia wielkim państwem wyłącznie przy pomocy władz centralnych.

Napoleon Bonaparte w dużym stopniu zmienił system naczelnych organów państwowych. Jednak jego rozwiązania nie były trwałe, poza jednym - zasady jednoosobowego kierownictwa.

W celu zasięgnięcia opinii N. Bonaparte powoływał ministrów, którzy stali na czele resortów i na zasadzie wyłączności podejmowali decyzje w sprawach należących do resortu. Ministrowie nie tworzyli żadnego organu kolegialnego, żadnej Rady Ministrów. Odpowiadali tylko przed cesarzem. Za naruszenie mogli być ewentualnie postawieni przed sądem specjalnego trybunału.

Podstawową zaletą takiego rozwiązania (monokratyczności) była możliwość szybkiego podejmowania decyzji, a więc sprawność działania oraz jasne określenie, kto odpowiada za podjętą decyzję.

Za wadę uważano i nadal uważa się możliwość podejmowania decyzji arbitalnych, a więc dowolnych..

Narzędziami władzy były:

• Senat;

• Rada Stanu;

• Rada Prywatna.

Rada Stanu pomagała cesarzowi w przygotowywaniu projektów ustaw.

10. Narodziny resortów we Francji XVIII i XIX w.

Absolutni królowie francuscy posługiwali się w codziennej praktyce szeregiem organów

doradczych.

Działająca u ich boku Rada Królewska zazwyczaj uprzedzała życzenia monarchy, nawet gdy on sam nie brał udziału w jej posiedzeniach. W Radzie Królewskiej wyodrębniły się części (sekcje), spośród których najważniejszą była Rada Stanu (lub Tajna Rada). Należały do niej główne sprawy państwowe.

Rada Królewska działała kolegialnie, a jej wszystkie decyzje zapadały w imieniu króla. W podejmowaniu decyzji pomagali królom francuskim coraz częściej ministrowie. Powoli kształtowała się zasada, że stoją oni na czele wyodrębniających się działów administracji.

Zasada resortowości kształtowała się bardzo powoli. Początkowo absolutny król powoływał czterech podstawowych ministrów, tzw. sekretarzy stanu.

Każdy z sekretarzy zarządzał sprawami wewnętrznymi i zagranicznymi swojej ćwierci terytorium państwa - system prowincjonalny.

Obok sekretarzy stanu działali:

1. kanclerz (ds. wymiaru sprawiedliwości);

2. generalny kontroler finansów (ds. finansów).

We Francji rewolucyjnej wprowadzono w 1791r. nowy podział zadań między resortami administracji. Zorganizowano MSW, które zajęło się czuwaniem nad porządkiem i bezpieczeństwem, nadzorem nad (nowo powołaną) administracją terytorialną oraz sprawami nie należącymi do pozostałych resortów. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych nazwano „gospodarzem kraju”.

Ponadto zreorganizowano:

1. Ministerstwo Spraw Zagranicznych;

2. Ministerstwo Spraw Wojskowych;

3. Ministerstwo Sprawiedliwości;

4. Ministerstwo Skarbu;

5. Ministerstwo Kolonii i Marynarki.

Podział ten był podziałem wzorcowym dla krajów Europy kontynentalnej i nazywany był

systemem ministerialnym (realnym).

Każdy minister działał na terenie całego kraju.

11. Jednoosobowe kierownictwo we Francji napoleońskiej.

Zasada jednoosobowego kierownictwa - stan, w którym urząd stanowi jedna osoba, a jej wolę uważa się za wolę urzędu powierzonego tej osobie.

Cesarz Napoleon I jako jedynowładca i dyktator osobiście sprawował (niezależnie od uprawnień ustawodawczych) władzę wykonawczą. Skupił on całą władzę w swoich rękach.

W celu zasięgnięcia opinii powoływał ministrów. Stali oni na czele resortów i na zasadzie wyłączności podejmowali decyzje w sprawach należących do resortu.

Napoleon Bonaparte upowszechnił w administracji zasadę jednoosobowości, zwaną także zasadą monokratyczności.

Podstawową zaletą jednoosobowego kierownictwa była możliwość szybkiego podejmowania decyzji, a więc sprawność działania. Jasne też było kreślone - kto odpowiada za podjętą decyzję.

Wadą tego systemu była możliwość podejmowania decyzji arbitalnych, a więc dowolnych.

12. Resorty w Prusach w XIX w.

W osiemnastowiecznych Prusach głównym organem zarządu państwa było tzw. Generalne

Dyrektorium, złożone z departamentów z ministrami na czele.

Miały one mieszane kompetencje - jednym podlegały poszczególne prowincje, innym pewne grupy spraw.

W drugiej połowie XVIII w. król pruski zreorganizował departamenty i zwiększył ich liczbę, powierzając nowym departamentom przeważnie pewne kategorie spraw gospodarczych. Doprowadziło to do poważnego wzrostu liczby urzędników centralnych.

Obok Generalnego Dyrektorium funkcjonowały inne organy centralne, m.in. ministerstwa.

Ministrowie byli takimi samymi urzędnikami jak inni. O sprawach najważniejszych król decydował osobiście, ministrom pozostawiając wykonanie swoich poleceń.

Po druzgocącej klęsce w wojnie z Napoleonem (1807r.) przystąpiono do przeprowadzenia szeregu reform społecznych i politycznych.

Reformy te wzorcowano na scentralizowanym modelu francuskim.

Powołano pięciu nowoczesnych ministrów:

1. Ministra Spraw Wewnętrznych;

2. Ministra Spaw Zagranicznych;

3. Ministra Sprawiedliwości;

4. Ministra Skarbu;

5. Ministra Wojny.

Kierowali oni resortami na zasadzie jednoosobowego kierownictwa.

Wkrótce stworzyli Radę Ministrów z kanclerzem na czele.

Pełnia władzy nadal pozostawała w rękach władcy, jednak odtąd król wykonywał władzę poprzez działających u jego boku i odpowiedzialnych przed nim ministrów.

W drugiej połowie XIX w., tj. od pojawienia się konstytucji (1850r.) liczba ministrów wzrosła od 8 do 10.

Powołano resorty:

1. handlu;

2. rolnictwa;

3. wyznań;

4. domu królewskiego.

Wszyscy ministrowie kierowali ministerstwami i odpowiadali za nie wyłącznie przed królem - nie

wykształciły się rządy parlamentarne.

Premier (kanclerz) był tylko pierwszym ministrem i jego kompetencje zależały od jego faktycznej pozycji.

„Najsilniejszym” kanclerzem był Otto von Bismark.

13. Ministrowie i Rada Ministrów w Księstwie Warszawskim.

Ustrój Księstwa Warszawskiego wzorowano na rozwiązaniach francuskich.

Najwyższa władza w państwie należała do dziedzicznego monarchy i księcia warszawskiego, którym był król Saksonii. Zarząd księstwem był scentralizowany. Na szczeblu centralnym spoczywał, w rękach powołanych przez króla ministrów.

Stanowili oni pięć resortów:

1. Spraw Wewnętrznych i Religii;

2. Wojny;

3. Policji;

4. Przychodów i Skarbu;

5. Sprawiedliwości.

Wynika z tego, że zadania resortu Spraw Wewnętrznych podzielono między dwa

ministerstwa:

spraw wewnętrznych i policji.

Dodatkowo powołano ministra - sekretarza stanu, który rezydował w Dreźnie i był łącznikiem między królem a władzami krajowymi.

Ministrowie działali jednoosobowo, chociaż posiadali aparaty pomocników.

Z uwagi na ciągłą nieobecność króla, władza ministrów była duża.

Wykonywali oni ustawy sejmowe, wydawali dekrety, kontrasygnowali (podpisywali, przejmując odpowiedzialność) akty królewskie.

Niektóre decyzje ministra można było zaskarżyć do Rady Stanu - centralnego organu, sprawującego m.in. funkcje Trybunału Administracyjnego.

W Księstwie Warszawskim powołano Radę Ministrów. W jej skład wchodzili wszyscy ministrowie z prezesem na czele. Rada obradowała nad sprawami przekraczającymi kompetencje jednego resortu. Nie rządziła, nie zastępowała nieobecnego króla, lecz stanowiła forum porozumiewania się ministrów przed skierowaniem sprawy do decyzji króla.

Z biegiem lat jej pozycja uległa wzmocnieniu. Rada kontrolowała ministrów i administrację państwową.

W 1812 r. Rada Ministrów formalnie otrzymała uprawnienia do sprawowania całej władzy w Księstwie, choć bez prawa usuwania ministrów.

Stała się w ten sposób centralną władzą rządową, obok króla.

14. Angielski podział resortowy.

W absolutnej Anglii zorganizowano w XVI w. administracje centralną na wzór absolutnej Francji. Powołano dwóch sekretarzy stanu, którzy zarządzali wg kryterium terytorialnego (północ i południe).

Do reformy doszło dopiero w drugiej połowie XVIII w.

W XVIII/XIX w. Anglia rozwinęła resorty w sposób samodzielny i odmienny.

Wykształciły się dwa pojęcia:

1. Rządu jako całości administracji państwowej;

2. gabinetu jako właściwego rządu (pierwszy minister - premier i ministrów).

Skład gabinetu ustalał premier w sposób uwzględniający utrwalone zwyczaje, nakazujące zaliczyć do grona członków gabinetu kierowników pewnych resortów:

• dostojnicy wywodzący się z czasów średniowiecza;

• kilku sekretarzy stanu;

• kilku członków rządzącej partii.

Stanowisko premiera łączono często z urzędem - Pierwszego Lorda Skarbu.

W XX w., w skład gabinetu weszli:

• Lord Wielki Kanclerz;

• Pierwszy Lord Administracji;

• Kanclerz Stanu;

• pięciu sekretarzy stanu.

W drugiej połowie XiX w. wprowadzono nowoczesne resorty:

• rolnictwa (1883r.);

• administracji terytorialnej (1888r.);

• szkolnictwa (1899r.).

Brytyjski podział resortowy pozostał jednak dość daleki od jasności i systematyczności.

15. Podział administracyjno - terytorialny w II RP.

Odrodzona Polska odziedziczyła po zaborcach trzy odrębne systemy podziału terytorialnego:

1. Terytoria porosyjskie podzielone były na gubernie, powiaty i wielowioskowe gminy.

2. „Królestwo Galicji” dzieliło się na powiaty, a te na - jednowioskowe gminy i obszary dworskie.

3. Terytorium popruskie dzieliło się na prowincje, a te na obwody rejencyjne. W skład obwodu rejencyjnego wchodziły jednowioskowe gminy i obszary dworskie.

Pod koniec 1918r. pojawiły się dwie koncepcje podziału państwa polskiego na województwa:

1. Niewielkie województwa, na wzór pruskich obwodów lub francuskich departamentów. W ich skład miały wejść nieduże powiaty (do 25 tys. mieszkańców) i jednowioskowe gminy.

2. Wielkie województwa (milion i więcej mieszkańców) na wzór prowincji, podzielone na duże powiaty (ponad 100 tys. mieszkańców) i wielowioskowe gminy.

Zwyciężyła druga koncepcja z uwagi na niższy koszt wprowadzenia reformy.

Stworzono województwa:

• w 1919r.:

• poznańskie;

• pomorskie;

• w 1920r.:

• warszawskie;

• białostockie;

• kieleckie;

• lubelskie;

• łódzkie.

Warszawa została wyłączona z woj. warszawskiego i stanowiła odrębną jednostkę

administracyjną.

W połowie 1920r. utworzono woj. śląskie. Galicję podzielono na województwa:

• krakowskie;

• lwowskie;

• stanisławowskie;

• tarnopolskie.

W 1921r. na ziemiach wschodnich utworzono województwa:

• wołyńskie;

• poleskie;

• nowogrodzkie.

Po połączeniu Wilna z Polską (1925r.) utworzono woj. wileńskie.

Wszystkie województwa były tworzone z uwzględnieniem linii zaborów.

W latach 1928-1933 działająca przy Prezesie Rady Ministrów Komisja dla Usprawnienia Administracji Publicznej, przedstawiła propozycję podziału na województwa, opartą na zasadzie racjonalnej i mającej na celu przełamanie dawnych granic państw zaborczych oraz powiększenie gmin i powiatów. Jej postulaty wprowadzono częściowo.

W 1939r. terytorium II RP obejmowało 16 województw, miasto stołeczne - Warszawę, 264 powity, 611 gmin miejskich, 3195 gmin wiejskich.

16. Organizacja administracji terytorialnej w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim.

1. Księstwo Warszawskie.

W Księstwie Warszawskim przyjęto francuski system podziału terytorialnego.

Wprowadzono podział trójstopniowy:

• departamenty;

• powiaty;

• gminy miejskie i wiejskie.

Granice departamentów wyznaczono w racjonalistyczny sposób. Ich liczba wyniosła - 10:

• warszawski;

• kaliski;

• poznański;

• łomżyński;

• płocki;

• bydgoski;

• krakowski;

• radomski;

• lubelski;

• siedlecki.

Ponadto nadano niektórym miastom status miast municypalnych (Warszawa, Kraków, Poznań, Toruń).

W Księstwie od administracji oddzielono sądownictwo.

1. Królestwo Polskie.

W Królestwie Polskim zrezygnowano z obowiązującego w Księstwie Warszawskim systemu francuskiego. Sięgnięto za to do wzorców staropolskich.

Kraj podzielono na województwa, obwody i gminy. Granice województw pokryły się zasadniczo z granicami dotychczasowych departamentów (8 województw).

Po upadku powstania listopadowego wprowadzono w 1837r. w miejsce województw gubernie (10). Zmieniono też nazwę obwodów na powiaty (ujezdy).

Odrębna była administracja miast i wsi.

Wsie tworzyły gminy. Gminą mogła być część wsi (więcej niż 10-50 budynków mieszkalnych) jak i kilka wsi należących do jednego właściciela.

Po uwłaszczeniu chłopów gmina wiejska stała się gminą zbiorową.

Każda gmina obejmowała pewną ilość wiosek (gromad) oraz obszary dworskie (folwarki).

Miasta Królestwa posiadały własną organizację.

17. Pozycja wojewody w II RP.

Wojewoda stał na czele województwa. Jego status uregulowano, obok konstytucji, w

rozporządzeniu Prezydenta RP z 1928r. o organizacji i zakresie działania władz administracji ogólnej.

Wojewoda pochodził z mianowania Prezydenta RP, na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych, uchwalony przez Radę Ministrów. Był on przedstawicielem rządu centralnego w województwie i z jego ramienia sprawował na tym obszarze całą administrację państwową z wyjątkiem wojskowej, skarbowej, szkolnej, kolejowej etc.

Jako przedstawiciel rządu, wojewoda obsadzał kierownicze stanowiska administracji państwowej ogólnej w województwie. Zajmował się sprawami:

• administracji spraw wewnętrznych;

• przemysłu i handlu;

• rolnictwa;

• opieką społeczną i pośrednictwem pracy;

• robót publicznych;

• wyznań; kultury i sztuki.

Miał prawo wydawania rozporządzeń i zarządzeń, był odpowiedzialny za utrzymanie spokoju i bezpieczeństwa, dysponował policją, a nawet mógł żądać pomocy wojskowej.

Wojewoda był także zwierzchnikiem podległych mu władz i urzędów oraz nadzorował samorząd gminny i powiatowy.

Zapewniono mu też poważny wpływ na wyłączone działy administracji specjalnej.

Zwoływał zebrania mające na celu uzgadnianie działalności władz i urzędów administracji niezespolonej z polityką rządu. Opiniował obsadę stanowisk w administracji specjalnej.

Mógł też uczestniczyć w posiedzeniach wszystkich kolegialnych organów administracyjnych (w województwie), mając prawo przewodniczenia obradom oraz prawo głosu poza kolejnością.

Swoje kompetencje wykonywał przy pomocy urzędników - Urząd Wojewódzki.

Urzędy wojewódzkie zorganizowano na zasadach biurokratycznych. Dzieliły się na wydziały, a te na oddziały.

Z wojewodą współpracowały ciała kolegialne:

• rada wojewódzka;

• wydział wojewódzki.

Rada wojewódzka - składała się z członków wybranych przez powiatowe i miejskie organy

samorządowe pod przewodnictwem samego wojewody.

Wydział wojewódzki - składał się z kilku urzędników i kilku delegatów Rady Wojewódzkiej, pod

przewodnictwem wojewody. Miał on głos doradczy we wszystkich sprawach przekazanych mu przez wojewodę do zaopiniowania.

Takie same kompetencje posiadał Komisarz Rządu Miasta Stołecznego Warszawy.

18. Pozycja starosty w II RP.

Starosta stał na czele powiatu.

Jego status uregulowano, obok konstytucji, w rozporządzeniu Prezydenta RP z 1928r. o organizacji i zakresie działania administracji ogólnej.

Był on nominowany przez Ministra Spraw Wewnętrznych.

Starosta był przedstawicielem rządu w powiecie oraz szefem administracji ogólnej. Mówiono nawet, że starosta jest wojewodą, tylko na mniejszym obszarze.

Do jego zakresu działania należały wszystkie sprawy administracji państwowej (poza zastrzeżonymi do właściwości władz centralnych, samorządowych, wojewody lub innych władz państwowych).

Do jego zadań należał nadzór nad bezpieczeństwem i porządkiem publicznym w powiecie. Wykonywał swe kompetencje przy pomocy starostwa oraz innych podległych mu urzędów.

Ze starostą współpracowały organy samorządu powiatowego:

• sejmik powiatowy;

• wydział powiatowy.

Sejmik powiatowy był organem opiniodawczym, natomiast wydział powiatowy miał głos

doradczy we wszystkich sprawach przekazanych mu przez starostę do zaopiniowania.

Miasta liczące powyżej 75 tys. mieszkańców tworzyły odrębne powiaty miejskie ze starostami grodzkimi na czele.

Na czele powiatu miejskiego Gdynia postawiono Komisarza Rządu.

19. Administracja niezespolona w II RP.

Administracja niezespolona w II RP objęła przede wszystkim:

• wojsko;

• sądownictwo;

• skarbowość;

• szkolnictwo;

• kolejnictwo;

• pocztę i telegraf;

• górnictwo;

• wykonanie reformy rolnej;

• inspekcję pracy.

Administrację wojskową wykonywali w terenie dowódcy okręgów korpusów i podlegli im

komendanci garnizonów oraz Powiatowe (później rejonowe) Komendy Uzupełnień.

Administrację sądową wykonywali:

• I Prezes Sądu Najwyższego;

• prezesi sądów apelacyjnych;

• prezesi sądów okręgowych i grodzkich;

• prokuratury odpowiednich instancji.

Resort skarbu posiadał w terenie:

• izby i urzędy skarbowe;

• urzędy akcyz i monopoli państwowych;

• dyrekcje i urzędy celne.

Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego podporządkowano kuratorów

i inspektorów szkolnych.

Administrację kolejową wykonywały dyrekcje kolei państwowych, oddziały i urzędy kolejowe.

Administrację poczty i telegrafu, w terenie sprawowały dyrekcje, urzędy i agencje pocztowe.

Ministrowi Przemysły i Handlu podlegały m.in. urzędy górnicze.

Działającemu do 1932r. Ministerstwu Reform Rolnych podporządkowano okręgowe i powiatowe urzędy ziemskie.

Ministrowi Pracy i Opieki Społecznej podporządkowano okręgowych i obwodowych inspektorów pracy.

20. Cechy zakładów publicznych w II RP.

W II RP państwo oraz związki samorządowe, przede wszystkim gminy miejskie, tworzyły

instytucje publiczne w postaci zakładów i przedsiębiorstw.

Następowało to w drodze wydania pewnego aktu, określającego cel powołania instytucji i jej organizację. Niektóre instytucje publiczne posiadały osobowość prawną:

• szkoły akademickie;

• Państwowe Koleje Żelazne;

• ZUS;

• komunalne kasy oszczędności,

a inne nie posiadały osobowości prawnej:

• szkoły powszechne;

• gimnazja;

• więzienia;

• elektrownie

• gazownie.

Zakłady publiczne podlegały prawu publicznemu, posiadały tzw. władztwo administracyjne.

Celem zakładu było zaspokojenie pewnej ściśle określonej potrzeby publicznej, chociaż niektóre z nich przynosiły wysokie dochody.

Zakłady publiczne powoływano dla wytwarzania pewnych dóbr lub dostarczania pewnych usług. Jeden zakład przeznaczono do wykonywania jakiegoś jednego, określonego zadania.

Obywatele korzystali z usług zakładów dobrowolnie lub obowiązkowo.

Dobrowolne było korzystanie z bibliotek, muzeów, szpitali, szkół średnich i wyższych.

Obowiązkowe było posyłanie dzieci do szkół powszechnych i korzystanie z poczty państwowej, tzn. korespondencję można było wysyłać tylko za jej pośrednictwem.

Istniał też zakaz bicia zwierząt w innych miejscach niż rzeźnia miejska.

Dopuszczenie obywatela do korzystania z dobrowolnych i przymusowych usług zakładu następowało zwykle na podstawie aktu administracyjnego.

Za użytkowanie niektórych zakładów publicznych pobierano opłaty. Obowiązek uiszczenia opłaty wynikał zawsze z ustawy.

Przez przyjęcie do zakładu publicznego użytkownik wchodził w szczególny stosunek zakładowy i podlegał władztwu zakładowemu.

21. Cechy przedsiębiorstw publicznych w II RP.

W II RP państwo oraz związki samorządowe, przede wszystkim gminy miejskie, tworzyły

instytucje publiczne w postaci zakładów i przedsiębiorstw.

Następowało to w drodze wydania pewnego aktu, określającego cel powołania instytucji i jej organizację.

Przedsiębiorstwa publiczne podlegały prawu prywatnemu i nie dysponowały władztwem administracyjnym. Nie istniał przymus korzystania z usług przedsiębiorstw, a opłaty za te usługi miały charakter opłat prywatnych.

Przedsiębiorstwa ze względu na cel działania i zadania dzielono na:

• fiskalne;

• użyteczności publicznej.

Celem przedsiębiorstw fiskalnych był zysk - przedsiębiorstwa monopolowe (tytoniowe,

spirytusowe, loteryjne i in.) oraz przedsiębiorstwa przemysłowe i górnicze.

Celem przedsiębiorstw użyteczności publicznej było spełnienie specjalnej służby publicznej - banki państwowe.

Do przedsiębiorstw zaliczano często też niektóre zakłady publiczne, administrowane wg zasad handlowych - skomercjalizowane (PKP, Polska Poczta, Telegraf i Telefon).

22. Pojęcie i rodzaje samorządu.

Samorząd można rozpatrywać jako:

1. W (najprostszej) formie definicji negatywnej: administracja publiczna sprawowana nie przez państwo.

2. Forma decentralizacji administracji i udziału obywateli w administrowaniu.

3. Samodzielne zawiadywanie przez grupę obywateli swoimi sprawami, które polega na wykonaniu administracji publicznej.

Wyróżniamy samorządy:

1. Terytorialny;

2. Gospodarczy;

3. Zawodowy;

4. Autonomia.

Samorząd terytorialny - zarządzanie sprawami społeczności lokalnej w sposób niezależny od

administracji rządowej. Podstawowa forma samorządu, obejmująca wszystkie osoby zamieszkałe na terenie określonej jednostki podziału terytorialnego państwa. Samorząd terytorialny ma charakter powszechny.

Samorząd gospodarczy - samorząd obejmujący osoby czynne w pewnej gałęzi gospodarki, np.

rzemiośle, przemyśle i handlu. Nie ma on powszechnego charakteru.

Samorząd zawodowy - obejmuje osoby wykonujące pewien zawód, np. lekarza, adwokata.

Autonomia:

• w najogólniejszym pojęciu - prawo do samookreślenia lub samodzielnego decydowania o sobie;

• autonomia jednostki terytorialnej, to szczególny status prawny pewnego terytorium, będący skutkiem przekazania mu przez państwo administracji oraz pewnego zakresu ustawodawstwa.

23. Podstawa prawna działania samorządu terytorialnego w II RP.

Genezy samorządu terytorialnego można poszukiwać w istniejących przed wiekami gminach

wiejskich i miejskich, które posiadały prawo samodzielnego zarządzania.

Administracja samorządowa ma bardzo długą tradycję, lecz w nowoczesnych państwach wiąże się ją z zamierzonym urządzeniem samorządu przez państwo. Chodzi o sytuację, w której państwo dokonuje decentralizacji administracji, tj. traci administrację, a te uzyskuje w państwie ktoś inny, otrzymując przy tym głos stosowny, a nie tylko głos doradczy.

Konstytucja Marcowa z 1921r. deklarowała szerokie prawa do samorządu terytorialnego w gminie, powiecie i województwie.

W jednym z pierwszych artykułów stanowiła nawet o przekazaniu samorządowi pewnego zakresu ustawodawstwa w zakresie administracji, kultury i gospodarki.

Sytuacja ta przetrwała do chwili wejścia w życie ustawy z 1933r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, zwanej - ze względu na ujednolicenie organizacji samorządu - ustawą scaleniową.

Akt ten określił ustawy samorządowe mianem miejscowych statusów lub miejscowych przepisów prawnych i uzależnił ich obowiązywanie od zatwierdzenia przez władzę nadzorczą.

Był to krok wstecz. W ten sposób samorząd terytorialny definitywnie pozbawiono prawa do samodzielnego stanowienia ustaw samorządowych. Wbrew deklaracjom Konstytucji Marcowej, zapewniającej utworzenie samorządu wojewódzkiego w całym kraju, jego wprowadzenie nie powiodło się. Stało się tak głownie z obawy zdominowania organów samorządowych przez mniejszości na kresach wschodnich.

Samorząd wojewódzki istniał tylko w byłym zaborze pruskim i działał na podstawie przepisów pruskich.

24. Miejsce samorządu wojewódzkiego w II RP.

Wg konstytucji marcowej z 1921r. samorządy terytorialne gmin, powiatów i województw

miały otrzymać szerokie prawa samodzielnego stanowienia ustaw samorządowych i było to wyrazem decentralizacji ustawodawstwa.

Uprawnienie to wkraczało jednocześnie poza klasyczną, zwykłą sferę zadań samorządowych i w pewnym sensie oznaczało połączenie zasad samorządu i autonomii.

Sytuacja ta formalnie przetrwała do chwili wejścia w życie ustawy z 1933r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego - ustawa scaleniowa.

Akt ten określił ustawy samorządowe mianem miejscowych statusów lub miejscowych przepisów prawnych i uzależnił ich obowiązywanie od zatwierdzenia przez władzę nadzorczą. Był to krok wstecz.

Samorządy terytorialne definitywnie pozbawiono prawa do samodzielnego stanowienia ustaw samorządowych.

Faktyczne utworzenie samorządu wojewódzkiego w całym kraju nie powiodło się, głownie z obawy przed zdominowaniem organów samorządowych przez mniejszości narodowe na kresach wschodnich.

Samorząd wojewódzki istniał tylko w byłym zaborze pruskim i działał na podstawie przepisów pruskich. Jego organami były:

• sejmik wojewódzki;

• wydział wojewódzki - ze starosta krajowym na czele.

Rady i wydziały wojewódzkie istniejące w innych województwach nie były organami

administracji samorządowej, lecz rządowej.

25. Pojęcie autonomii.

Autonomia:

• w najogólniejszym pojęciu - prawo do samookreślenia lub samodzielnego decydowania o sobie;

• autonomia jednostki terytorialnej, to szczególny status prawny pewnego terytorium, będący skutkiem przekazania mu przez państwo administracji oraz pewnego zakresu ustawodawstwa.

Autonomia w Europie XIX w., zwłaszcza w Europie zachodniej, oznaczała w najbardziej ogólnym

pojęciu samorząd o wielkich kompetencjach. Była rezultatem decentralizacji administracji i jednocześnie decentralizacji ustawodawstwa.

Polegała przeważnie na przyznaniu danemu terytorium określonego zakresu samodzielności prawodawczej i administracyjnej, jakiej nie miały inne jednostki terytorialne państwa.

Kraj lub region obdarzony autonomia posiadał więc przeważnie i samorząd i prawo stanowienia osobnych norm prawnych.

Autonomia mogła mieć podstawę prawną w konstytucji państwa lub w specjalnym statucie.

Autonomia łączyła się zazwyczaj z powołaniem organów autonomicznych o charakterze ustawodawczym i rządowym albo też z dopuszczeniem specjalnej reprezentacji danego terytorium w organie ustawodawczym państwa.

Przykładami autonomii na ziemiach polskich były:

• Wielkie Księstwo Poznańskie;

• Wolne Miasto Kraków (Rzeczpospolita Krakowska);

• Królestwo Polskie;

• Galicja.

W II RP autonomie posiadało województwo śląskie.

26. Kontrola państwa w II RP.

Kontrola - obserwowanie pewnych zjawisk, analiza ich charakteru i przestawianie

spostrzeżeń właściwemu podmiotowi.

1. Kontrola państwowa.

• W szerokim znaczeniu - system organów państwowych powołanych do kontrolowania różnych instytucji państwowych, w tym organów administracji publicznej. Taką rolę wykonują m.in. parlamenty, prezydenci, sądy administracyjne, trybunały konstytucyjne, prokuratura.

• W węższym znaczeniu - kontrola sprawowana przez organ państwowy stojący poza obrębem rządu i zależny wyłącznie od najwyższej władzy w państwie, np. najwyższy urząd kontroli, izbę skarbową albo izbę obrachunkową.

1. Główne organy kontroli.

Głównym organem kontroli państwowej była w Polsce przedwojennej Najwyższa Izba Kontroli

(NIK), powołana w 1919r.

Jej działalność unormowano w 1921r. w ustawie o kontroli państwowej.

Była organem kolegialnym, niezależnym od rządu. Na jej czele stał Prezes, mianowany przez Prezydenta RP na wniosek premiera.

Jego stanowisko było równorzędne z ministrami. Ponosił podobną odpowiedzialność parlamentarną i konstytucyjną, a nawet brał udział w posiedzeniach rządu poświęconych sprawom kontroli.

Nazwa NIK oraz zakres jej działania nawiązywał częściowo do dawnych instytucji rosyjskich.

Do jej zadań należały:

• kontrola całej administracji publicznej pod względem finansowym;

• badanie zamknięcia rachunków państwa oraz przedstawienie Sejmowi wniosku o udzielenie lub odmówienie rządowi absolutorium;

• kontrola legalności, celowości oraz efektywności działania instytucji dotowanych przez Skarb Państwa.

27. Kontrola parlamentarna w II RP.

Kontrolę parlamentarną nad działalnością rządu sprawował Sejm.

Wyrażała się ona przede wszystkim w prawie Sejmu do żądania ustąpienia rządu lub ministra.

Konstytucje polskie uznawały względną, a nie tylko absolutną solidarność Rady Ministrów. Wyłącznie Sejm był organem kompetentnym do pociągnięcia do odpowiedzialności parlamentarnej.

Konstytucja „marcowa” (1921) odmawiała tego uprawnienia Senatowi.

Sejm pociągał ministrów do odpowiedzialności parlamentarnej zwykłą większością głosów przy zwykłym quorum (konstytucja nie określiła specjalnej procedury w tym zakresie).

W ciągu trzech dni wniosek Sejmu podlegał rozpatrzeniu przez Senat. Następnie Prezydent RP odwoływał rząd bądź ministra lub rozwiązywał obie izby parlamentarne.

Nowela sierpniowa uzupełniała ww. procedurę w ten sposób, że wotum nieufności nie mogło być poddane pod głosowanie na tym samym posiedzeniu Sejmu, na którym wniosek zgłoszono.

Konstytucja kwietniowa (1935r.) umożliwiła Senatowi uczestnictwo w procedurze pociągania do odpowiedzialności parlamentarnej.

Możliwe też było pociągnięcie premiera lub ministra do indywidualnej odpowiedzialności konstytucyjnej.

Postawienie ministra w stan oskarżenia następowało na podstawie uchwały Sejmu, podjętej kwalifikowaną większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Konstytucja kwietniowa włączyła do tej procedury Senat. Rozpoznanie sprawy i wydanie wyroku należało do Trybunału Stanu.

Innymi formami kontroli parlamentarnej były interpelacje, zatwierdzanie rachunków państwowych, kontrola nad długami państwowymi oraz powołanie nadzwyczajnej komisji dla zbadania sprawy.

Interpelacje - składane były przez posłów. W ciągu sześciu tygodni minister miał obowiązek udzielenia odpowiedzi lub umotywowania braku rzeczowej odpowiedzi. Każda odpowiedź mogła stać się przedmiotem dyskusji lub uchwały sejmowej.

28. Kontrola wewnętrzna administracji w II RP.

Kontrola wewnętrzna administracji sprawowana była w II RP w ramach nadzoru

i kierownictwa.

Administracje rządową zorganizowano na zasadzie hierarchii. władze wyższe obsadzały urzędników w hierarchiach podległych, kierowały nimi oraz nadzorowały ich działalność.

Środkami kierownictwa były:

• instrukcje o charakterze ogólnym;

• polecenia o charakterze indywidualnym.

Wykonywanie nadzoru podejmowane było z własnej inicjatywy lub na wniosek skarżącego się

obywatela.

Jedną z form nadzoru było rozpatrywanie zażaleń obywateli na akty niższych urzędników. Zażalenie takie mógł wnieść każdy obywatel do wydziału władz II instancji.

W niektórych działach administracji powołano osobne organy odwoławcze, w postaci komisji odwoławczych, w których zasiadali urzędnicy i przedstawiciele zainteresowanej strony.

Środkami nadzoru były inspekcje, żądanie przedłożenia akt każdej dowolnej sprawy (tzw. rewizja akt) oraz żądanie periodycznych sprawozdań.

W konsekwencji prowadzonego nadzoru można było:

• zmienić lub skasować nielegalny lub niecelowy akt wydany przez urząd niższej instancji;

• pociągnąć do odpowiedzialności służbowej, podległego pracownika z powodu naruszenia obowiązków służbowych.

Istniała też kontrola wewnętrzna w toku instancji. Uruchamiano ją w razie odwołania się do

wyższej instancji przez osobę, zarzucającą naruszenie jej praw w wyniku decyzji administracyjnej (rozp. z mocą ustawy z 1928r. - nowelizacje: 1934 i 1938r.).

Obywatel mógł domagać się usunięcia domniemanego naruszenia prawa, żądać zbadania, czy decyzja opiera się na prawdziwym stanie faktycznym oraz czy jest zgodna z prawem.

Urząd wydający decyzję mógł ją uchylić i wydać nową.

29. Dwa podstawowe systemy (typy) sądownictwa administracyjnego.

Sądowa kontrola administracji to kontrola działalności administracji przez sądy administracyjne lub sądy powszechne.

Pierwsze przejawy sądowej kontroli działania administracji publicznej pojawiły się już w osiemnastowiecznym państwie policyjnym (sprawy majątkowe - uznawane za cywilne). Sprawy te rozstrzygały sądy powszechne.

Nowoczesne sądy administracyjne w europie powstały w XIX w. Było to ukoronowaniem koncepcji ochrony praw jednostki. Umożliwiły one np. pociągnięcie urzędnika do odpowiedzialności karnej z powodu nadużycia władzy oraz możliwość wszczęcia procesu o odszkodowanie za szkodę poniesioną na skutek niezgodnej z prawem działalności urzędnika.

W Europie ukształtowały się dwa podstawowe systemy (typy) sądowej kontroli administracji:

• system angielski;

• system kontynentalny vel francuski.

1. System angielski.

W Anglii i kilku krajach Europy kontynentalnej, sprawy sporne rozstrzygały sądy powszechne.

2. System kontynentalny.

We Francji, Austrii, Prusach i Drugiej Rzeczypospolitej powstały osobne, niezawisłe, powołane

specjalnie w celu kontroli administracji sądy administracyjne. Systemy w pierwszych trzech państwach różniły się od siebie metodami określania uprawnień sądów administracyjnych oraz trybem orzekania.

30. Najwyższy Trybunał Administracyjny w II RP - podstawa prawna, organizacja, działalność.

Konstytucja marcowa (1921) przewidywała powołanie wieloinstancyjnego sądownictwa

administracyjnego z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym (NTA) na czele.

Sądownictwo administracyjne miało zajmować się badaniem legalności aktów administracji rządowej i samorządowej i w tym zakresie sprawować nadzór nad samorządem terytorialnym.

NTA utworzono na mocy ustawy z 1922r. wzorując się na austryjackiej ustawie o trybunale administracyjnym z 1875r.

Był sądem jednoinstancyjnym. Pozostawiono jednak istniejące sądy administracyjne niższej instancji na terenie byłego zaboru pruskiego.

W woj. poznańskim, pomorskim i śląskim, w charakterze sądów administracyjnych działały w I instancji wydziały powiatowe, a w II instancji - wojewódzkie sądy administracyjne. Najwyższą III instancją był NTA z siedziba w Warszawie.

W 1932r. Prezydent RP wydał nowe rozporządzenie o NTA. Zmieniły się głównie uprawnienia nadzorcze nad NTA oraz usprawnienie jego prac.

Odtąd nadzór nad NTA powierzono premierowi.

Skład NTA:

• Pierwszy Prezes;

• Prezesi;

• Sędziowie - stopniowo ilość zwiększała się do 50.

Prezesów i sędziów trybunału mianował Prezydent RP na wniosek Premiera spośród kandydatów

wskazanych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów NTA.

Sędziowie byli niezawiśli.

NTA dzielił się na izby (od 2 do 5, a w ostateczności 2):

• ogólnoadministracyjną;

• sędziowską.

Właściwość NTA określiła klauzula generalna.

Do kompetencji NTA należało badanie legalności wszystkich ostatecznych decyzji administracyjnych.

Największym ograniczeniem sądu było wyłączenie badania legalności decyzji opartych na uznaniu administracyjnym w „granicach temu uznaniu pozostawionych”.

Na ziemiach byłego zaboru pruskiego istniała inna klauzula - enumeracyjna (enumeracja pozytywna), uzupełniona klauzulą generalną w sprawach policyjnych.

Stroną skarżącą przed NTA mogła być osoba fizyczna lub osoba prawna, „której prawo zostało naruszone lub na którą nałożono obowiązek bez podstawy prawnej” - kompetencja ochrony publicznych praw podmiotowych.

Trybunał orzekał w składzie trzech sędziów, a sprawy wątpliwe siedmiu sędziów lub na zgromadzeniu ogólnym.

NTA był sądem kasacyjnym - wyroki były ostateczne.

31. Urząd starosty.

Urząd starosty pojawił się po raz pierwszy w Polsce w okresie przedrozbiorowym..

Wprowadził go Wacław II. Starosta był namiestnikiem panującego powołanym dla całej ziemi, lun nawet kilku ziem i wyposażonym w pełnię władzy administracyjnej, wojskowej i sądowej. Stąd nazywany był ramieniem królewskim.

Starosta nie musiał pochodzić spośród rycerstwa danej ziemi i był swobodnie powoływany i odwoływany przez monarchę.

Pojawienie się starostów spowodowało odsunięcie w cień kasztelanów, którzy utracili w tym okresie większość swoich dawnych uprawnień administracyjnych i sądowych.

Obok starostów prowincjonalnych, pojawili się starostowie grodzcy zarządzający konkretnym zamkiem (grodem) i okolicznymi dobrami królewskimi.

Starostowie grodzcy mieli szerokie uprawnienia policyjne i sądownicze.

W okresie monarchii stanowej pojawiły się zakazy łączenia w jednym ręku niektórych urzędów (incompatibilitas) - np. starosty z urzędem sędziego ziemskiego.

W 1611r. przekształcono urzędy starościńskie w urzędy ziemskie i ograniczono uprawnienia administracyjne starostów na rzecz sejmików ziemskich.

W okresie rozbiorów urząd starosty istniał w Galicji, którą podzielono na 24 cyrkuły. Władza organów cyrkularnych była bardzo obszerna. Obejmowała całość szeroko rozumianych zadań administracyjnych, a nawet sprawy z zakresu wymiaru sprawiedliwości.

W 1868r. podzielono Galicję na ok. 80 powiatów, na czele których stanęli podporządkowani służbowo namiestnikowi starostowie.

Starosta miał do pomocy urząd powiatowy i był na terenie powiatu organem administracji państwowej z wyłączeniem spraw szkolnych i skarbowych. Starostowie sprawowali nadzór nad zwierzchnościami gminnymi w sprawach im poruczonych oraz sprawach własnych samorządu pod kątem legalności działania.

W okresie międzywojennym reaktywowano urząd starosty.

Starostom powierzono kierowanie administracją powiatów. Podlegał on wojewodzie a nominowany był przez Ministra Spraw Wewnętrznych.

W miastach (pow. 75 tys.) administracja ogólną kierowali starostowie grodzcy.

Starostowie ziemscy i grodzcy mieli bardzo duże kompetencje. Mówiło się, „że starosta to wojewoda, tyle że na mniejszy, obszarze”.

32. Województwa i ziemie RP.

Dawne terytoria dzielnicowe - ziemie, które utrzymały pełną hierarchię urzędników ziemskich

z wojewodami na czele, zaczęto nazywać w XV w. województwami. Terytoria mniejszych dzielnic, w których nie utrzymał się urząd wojewody, zatrzymały nazwę ziem.

Początkowo powstały województwa:

• krakowskie;

• sandomierskie;

• poznańskie;

• kaliskie.

W każdym województwie było po kilka lub więcej kasztelani (z wyjątkiem Rusi).

W drugiej połowie XV w. ziemie ustąpiły miejsce powiatom, jako rezultat organizacji sądów ziemskich.

Powiat tworzył okręg sądowy, z którego terenu szły sprawy do sądy ziemskiego sądzącego na rokach w danej miejscowości.

Podział na województwa, ziemie i powiaty utrzymał się aż do upadku Rzeczpospolitej u schyłku XVIIIw.

w okresie międzywojennym ponownie powołano do życia województwa i powiaty oraz trzeci stopień - gminy.

33. Król jako zwierzchnik administracji.

Monarchia - ok. X w.

Król:

• naczelnym wodzem;

• pobierał darowizny od podwładnych (poddanych);

• skarb państwa - to skarb monarchy;

• wymiar sprawiedliwości - był sędzią najwyższym;

• był odpowiedzialny za zarządzanie państwem.

Od tego jaki monarcha miał zarząd, wojsko, środki pieniężne zależało jak solne było państwo.

Monarcha rządził ludem, który się go bał i szanował. Miał podwładnych, którzy w jego imieniu egzekwowali podatki.

Monarcha nie posiadał własności ziemi. Jego potomkowie musieli „mieczem” wywalczyć przynależność ziemi na czas swoich rządów.

Istniało centrum zarządzające państwem (tj. dwór monarszy i ludzie, którzy tam pracowali) oraz administracja lokalna (urząd namiestnika).

XI-XIII w. - zmiany stosunków własnościowych i politycznych .

Wymusiły one stworzenie siatki urzędniczej.

Władca wystawiał grody wojskowe, tworzył zarządzenia, które ograniczały ludność. Państwo, które niegdyś było wolne, w którym można było polować, siać, zmieniło się na państwo rządzone przez władcę.

Władca posiadający wojsko i podwładnych egzekwował przestrzeganie przez poddanych wydanych przez siebie zarządzeń (np. zakaz polowania na dziki).

W kwestii podziału ziemi, osłabiła się władza monarchy - nie był już taki silny. Nie miał prawa zabrać ziemi, którą dawał w dzierżawę. Dzierżawcy nabierali (nabywali) prawo do ziemi.

Powstawały organizacje grodowe (kasztelańskie), urząd starosty.

XIV w. - władca stworzył swoją własną administrację - starostwo.

Terytorium lokalne miało administracje i zarząd terytorialny, centrum polityczne, reprezentację stanową.

Wszystkie te terytoria lokalne zostały połączone w jedno państwo - w państwo polskie. Dokonał tego Władysław Łokietek.

Monarcha stworzył Radę Królewską, która go reprezentowała.

Rządy Kazimierza Wielkiego spowodowały duże scentralizowane państwo. Silna władza królewska. Ingerencja polityczna i terytorialna. Pod jego rządami wytworzyła się silna i niezależna elita polityczna, która dążyła do zachowania jedności i całości państwa.

w XV w. pojawiła się nowa instytucja polityczna 0 Sejm.

Początkowo działał doraźnie, a następnie jako organ stały, zwoływany co dwa lata.

Istniała specjalna procedura legislacyjna - w czasie działania Sejmu musiał być obecny król. Król nie podejmował już decyzji samodzielnie - posłowie, przedstawiciele sejmików terytorialnych, Rada Państwa i król rozstrzygali sprawy państwowe poprzez głosowanie.

W XVI w. (1572r.) nastąpił przełom w centrum politycznym. Zmarł Zygmunt August, który nie miał potomka.

Powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów.

Uchwalono centralne organy władzy:

• odrębna hierarchia rządów dla Korony i dla Litwy;

• odrębne wojsko;

• oddzielne skarby;

• oddzielne wymiary sprawiedliwości;

• oddzielne zasady organizacji wewnętrznej.

Elementy spajające kraj:

• wspólny król;

• wspólny sejm;

Po śmierci Zygmunta III (1632r.) nastąpił okres bezkrólewia (XVI-XVII w.).

Powstał związek szlachty, tzw. Konfederacja. Obowiązywała zasada, że kiedy król umiera, to nie działają żadne organy władzy.

Konfederaci utrzymywali porządek w państwie przy pomocy Sądów Kapturowych.

Sejm konwokacyjny - uczestnikami sejmu była szlachta, która miała prawo głosu w wyborach króla. Obradował też w celu omówienia sytuacji państwa i możliwości jej poprawy.

trybunał Koronny (XVI-XVII w.) - orzekał w imieniu króla.

Król stracił prawo głosu do orzekania o szlachectwie, nie mógł wyjechać z kraju i ożenić się bez zgody Sejmu.

Król miał władzę w państwie w zakresie:

• zarządzał dobrami królewskimi (państwowymi);

• zobowiązany był do kontroli bezpieczeństwa w państwie;

• kierował polityką zagraniczną;

• stał na czele wojsk - był wodzem naczelnym.

Ze wszystkich tych działań musieli się królowie rozliczyć przed Sejmem.

Ponieważ król był obcokrajowcem, a zarządzał dobrami państwowymi i był głównym dowódcą mógł oszukać państwo. By do tego nie popuścić stworzono urząd - senatorów rezydentów, mianowanych spośród senatorów (początkowo 16). Przebywali oni obok króla (na własny koszt). W XVIII w. rady te zanikły.

Za czasów Jana Sobieskiego (druga połowa XVII w.) powstał nowy organ pozakonstytucyjny, tzw. Rada Senatu. Były to obrady, w których uczestniczyli król i senatorowie. senatorów zwoływał król, kiedy chciał uzyskać opinie lub radę.

34. Organizacja kasztelańska.

W czasie rozbicia dzielnicowego pojawił się urząd kasztelana.

W chwili jednoczenia kilku dzielnic w ręku jednego władcy od XIII w. przestano likwidować odrębny zarząd w poszczególnych dzielnicach - powstanie urzędników ziemskich, zmiana księstwa w ziemię.

Okręgi grodowe nazywano kasztelaniami - było ich ok. 100 w XIII w.

Na czele kasztelani stał kasztelan (komes grodowy) sprawujący administrację, sądownictwo i dowództwo wojskowe w powierzonym mu okręgu.

Kasztelanowie ściągali daniny i egzekwowali posługi od ludności. Podlegali mu:

• chorąży;

• wojski;

• sędzia grodowy;

• włodarz.

Kasztelan i jego pomocnicy otrzymywali część danin, a czasem nawet ziemię.

Kompetencje kasztelanów zaczęły maleć już w XIII w., w związku z wprowadzeniem immunitetów. Z czasem urząd kasztelański ustąpił miejsce urzędowi starosty, a zanikł całkowicie (po rozbiorach) w końcu XVIII w.

35. Rada Królewska.

Rada Królewska ukonstytuowała się ok. XIV w.

Wspólnie z królem kierowała polityką państwa. Była ciałem ogólnopaństwym .

W jej skład weszli:

• kanclerz;

• podkanclerzy;

• marszałek dworu;

• podskarbi;

• dygnitarze ziemscy, tj.:

• wojewodowie;

• kasztelanowie;

• więksi arcybiskupi (gnieźnieński i lwowski);

• biskupi katoliccy.

Król mógł jednak powołać inne osoby do rady. robił to np. Kazimierz Jagiellończyk.

Funkcje rady nie były prawnie unormowane, ale w praktyce miała ona wpływ w ważniejszych sprawach państwa, jak polityka zagraniczna, wojna i pokój, obsadzanie urzędów, a od 1422r. ustawowo należały do niej decyzje w sprawie bicia monety.

Członkowie rady stanowili skład sądu królewskiego pod przewodnictwem króla. W XV w., w związku ze wzrostem znaczenia i rozszerzeniem składu, nazywano ją Radą Wielką lub Najwyższą.

36. Sejmik jako organ samorządu.

Po zjednoczeniu Polski (po rozbiciu dzielnicowym) wiec dzielnicowy rozbił się na sąd

wiecowy, wykonujący sądownictwo w ważniejszych sprawach i radę dostojników ziemskich, zwaną rada panów, która zajmowała się sprawami administracji lokalnej i ustawodawstwem partykularnym.

Wzrost znaczenia szlachty spowodował, że rada panów musiała odwoływać się do niej po

uzyskanie zgody na wykonanie swoich uchwał. Tak zrodziły się w końcu XIV w. sejmiki ziemskie, które składały się z rady panów ziemi i ogółu szlachty. W następnym okresie rada panów ziemi zaczęła zanikać, a sejmik stawał się wyrazicielem stanowiska ogółu szlachty.

Sejmik był formą samorealizacji szlachty danej ziemi w sprawach publicznych. Sejmiki odbywały się we wszystkich województwach i ziemiach.

Zasięg kompetencyjny sejmików był szeroki:

• uchwały sejmikowe kodyfikowały prawo zwyczajowe ziemi;

• przejmowały funkcje sądownicze jako sąd najwyższy;

• nakładały lokalne podatki na potrzeby ziemi;

• od początku XV w. sejmiki przedstawiały kandydatów na stanowiska:

• sędziego;

• podsędka;

• pisarzy ziemskich.

W 1404r. sejmiki całej Polski uchwaliły pobór w wys. 12 gr. od łana kmiecego na wykup z rąk

Krzyżaków ziemi dobrzyńskiej.

W 1454r. sejmiki uzyskały przywilej cerekwicki - szlachta nie mogła być powołana do

pospolitego ruszenia bez zgody sejmików.

37. Rada Nieustająca.

Instrument kontroli króla i państwa.

Organ zmierzający do przygotowania państwa do reform. Powstała w drugiej połowie XVII w. (August Poniatowski).

Rada miała uprawnienia sądowe i do interpelowania prawa.

Król był jej członkiem i miał dwa głosy, był jednocześnie przewodniczącym Rady.

38. Organy administracji państwowej i Rad Narodowych w latach 1944-50.

W warunkach emigracji Rada Narodowa RP stanowiła namiastkę parlamentu.

Powołana dekretem prezydenta z 9 grudnia 1939r. liczyła początkowo 12, później do 40 osób. Członków Rady Narodowej mianował prezydent na wniosek premiera.

Była organem doradczym prezydenta i rządu. Wydawała swe opinie we wszystkich sprawach wnoszonych na sesje, w szczególności w sprawach budżetu.

Z własnej inicjatywy mogła uchwalać wnioski w sprawach wydania dekretów i zarządzeń. Przysługiwało jej prawo interpelacji rządu.

Do jej zadań należało również opracowanie zasad przyszłego ustroju Polski.

Jej siedzibą była siedziba rządu.

Pierwszym przewodniczącym został Ignacy Paderewski.

W jej składzie byli przedstawiciele:

• Stronnictwa Ludowego;

• PPS;

• Stronnictwa Narodowego;

• Stronnictwa Pracy;

• duchowieństwa;

• mniejszości narodowych;

• a także działacze związani z sanacją.

Funkcjonowała do 21 marca 1945r.

Jej rozwiązanie poprzedziły liczne secesje i poważny kryzys polityczny wsród ugrupowań emigracyjnych.

Umowa społeczna - koncepcja głosząca, że społeczeństwo i państwo powstały w wyniku porozumienia się jednostek żyjących dotychczas w stanie wolnym.

Impeachment - w prawie angielskim postawienie przez parlament w stan skarżenia wysokiego dostojnika (w szczególności ministra), za popełnienie czynu niezgodnego z prawem. Instytucja ta pojawiła się w średniowieczu, odrodziła w XVII w. i zapoczątkowała odpowiedzialność konstytucyjną wysokich urzędników państwowych.

Państwo praworządne - państwo, w którym przepisy obowiązującego prawa są przestrzegane przez organy państwa i przez obywateli.

Zasada jednoosobowego kierownictwa - stan, w którym urząd stanowi jedna osoba, a jej wolę uważa się za wolę urzędu powierzonego tej osobie.

Enumeracja - wyliczenie, wymienienie kolejno, np. enumeracja praw pracownika poprzedziła wyliczenie jego obowiązków.

8

UNIWERSYTET MIKOŁA KOPERNIKA

WZSA I / 3

-------------------------------------------------------------------------------------

TORUŃ 2001/02

---