MOTYW RYCERZA

Rycerstwo była to warstwa wojowników stanowiąca najważniejszy stan w społeczeństwie feudalnym, ukształtowany w epoce średniowiecza. Młodzie­niec rozpoczynał swą karierę jako paź na możnym dworze, gdzie uczył się ogła­dy, potem jako giermek uczestniczył w walce z mistrzem - rycerzem. Gdy nabrał tężyzny fizycznej, zwinności, gibkości i jak Powała z Taczewa zwijał metalowy tasak, mógł w wieku 21 lat być pasowany na obrońcę króla i ojczyzny. Należał do grupy, która miała swój etos, gdzie obok zwyczajów, ceremoniału, ważny był kodeks.

Wzorzec rycerza bronił króla, pokoju, wiary, ale przede wszystkim chronił słabszych i opiekował się damami, którym składał śluby "miłości, wierności i pomocy w potrzebie". Oczywiście jak na mężczyzn-rycerzy przystało ślubował jednej, a z drugą się żenił.

Inaczej etos rycerski jest interpretowany w środowisku polskim, inaczej wśród zachodnioeuropejskiego czy krzyżackiego rycerstwa. Wzorem rycerza będą Don Kichote, Zygfryd czy Zawisza Czarny. Jednak u wszystkich odnajdziemy cechy wspólne - przestrzeganie rodowej czci, dbanie o honor.

Rycerz to jeden z najważniejszych wzorców parenetycznych obowiązujący w wieku średniowiecza i odradzający się w epokach następnych, np. w romanty­zmie czy literaturze współczesnej.

Jego czyny i ideały opiewane były w eposach rycerskich zawartych w cyklu "chansons de geste", tworząc bohatera nieskazitelnego, idealnego, odznaczające­go się odwagą, sprawiedliwością, ale przede wszystkim walczącego w imię ha­sła: "BÓG, HONOR, OJCZYZNA".

Praojcami literackich wojaków średniowiecza byli rycerze Achilles i Hektor z "Iliady" czy Odyseusz z "Odysei" Homera.

Spójrzmy w studnię czasów, by poznać paru z nich.

"PlEŚŃ O ROLANDZIE"

Roland jest postacią historyczną. Kronikarz Karola Wielkiego wspomina rycerza o takim imieniu. Jego śmierć opiewana była w

licznych pieśniach truwe­rów, a on sam stał się wzorem rycerza ginącego w obronie wiary w walce z niewiernymi saracenami. Bezgranicznie oddany królowi - Karolowi Wielkie­mu i "słodkiej Francji", dzielny i wspaniały przyjaciel Oliwiera ma jedyną wadę - jest zbyt dumny, zbyt pewny siebie.

Gdy na tylną straż, którą dowodził, napadli uzbrojeni górale, nie wezwał pomocy. Nie pozwoliła mu na to pycha. To doprowadziło do klęski i śmierci jego poddanych żołnierzy. Decyzja Rolanda została mu wybaczona. Śmierć rycerza i to, że po jego duszę przybywają Cherubin, Michał i św. Gabriel - jest tego dowodem. Dusza Rolanda trafia do raju. Jego droga do śmierci staje się drogą do świętości, która jest nagrodą za moralną postawę rycerską.

bohater epopei to wzór rycerza, który znany był w całej Europie; to postać heroiczna kontrastująca ze zdrajcą Ganelonem.

"MAKBET" Williama Szekspira

Poznajemy Mak beta jako rycerza godnego zaufania, lojalnego wobec króla Dunkana, który nie skąpi mu pochwał. Za swe zasługi w walce otrzymuje miano tan a Glamisu i Kawdoru. Wszyscy go podziwiają i szanują.

Ale piękni i szlachetni rycerze nie interesują psychologa - Szekspira, są nudni.

Dlatego na drodze Mak beta umieszcza grono wiedźm, które przepowiadają mu królowanie. Od tego momentu zaczynamy obserwować toczące się koło zbrodni i zdrady. Pod wpływem żony - Lady Mak bet sprzeniewierza się warto­ściom etycznym, łamie zasady etosu rycerskiego, odrzuca dotychczasową szla­chetną drogę i zabija Dunkana.

Za sprawą psychologicznej wiwisekcji głównych bohaterów obserwujemy z jakąż łatwością, jedynie mamiąc tronem i koroną, można zniszczyć człowie­czeństwo.

Być najlepszym wśród rycerzy to za mało - liczy się jedynie możność rzą­dzenia innymi.

Jednym władza uderza do głowy, inni tracą dla niej głowę. Makbeta dosię­gają obie przypadłości, przy czym ta druga nie jest tylko

metaforycznym stwier­dzeniem.

w Szekspirowskim dramacie jesteśmy świadkami metamorfozy szla­chetnego rycerza w władcę-despotę nurzającego się we krwi swych przeciwników; Makbet to antywzór rycerza, który po śmierci żony powie: "Życie jest cieniem ruchomym jedynie, jest bajką opowiedzianą przez głupca" - ja bym powiedziała - raczej koszmarnym snem.

"GRAŻYNA" Adama Mickiewicza

Temat poematu o Grażynie zaczerpnął autor z dziejów średniowiecznej Litwy .

Książę Litawor nie chce uznać zwierzchnictwa Witolda, który zmusił książąt dzielnicowych do przyjęcia jego warunków rządzenia państwem. To doprowadziło do lic mych sporów dynastycznych. Jednym z nich jest historia pana Nowogródka, który dla ratowania swego tronu wzywa na pomoc Krzyża­ków, odwiecznych wrogów Litwy. Rymwid doradca księcia, nie może zgodzić się na tak impulsywne i niemądre postępowanie Litawora, próbuje odwieść go od zdrady słowami: "Raczej śmierć w polu, niźli pomoc zyskać,

Raczej żelazo rozpalone w dłoni, Niźli krzyżacką prawicę uścisnąć!"

Jego prośby nie zostały wysłuchane. By zapobiec hańbie, Grażyna Wkłada ­zbroję męża i nierozpoznana staje do walki, wbrew woli Litawora, przeciw ry­cerstwu Zakonu. Podejmuje niełatwe wyzwanie, chce obronić honoru rodu i dla tej sprawy poświęca życie. Mąż, który zrozumiał swój błąd, popełnia samobójstwo, rzucając się na płonący stos, gdzie są zwłoki Grażyny.

Grażyna to pierwszy damski rycerz literatury

polskiej; jej działanie jest zwykłym protestem przeciwko układaniu się z wrogiem ojczyzny; podobny motyw - śmierci kobiety walczącej o ojczyznę dostrzeżemy w utworze " Śmierć Pułkownika ", poświęconym Emilii Plater.

"KONRAD W ALLENROD" Adam Mickiewicza

Konrad Wallenrod - "człowiek, który stanął wobec jedynego wyjścia; sa­motny ofiarnik, który wyrzekł się wszystkiego dla ojczyzny; »zdrajca - patrio­ta«; wojownik o dwóch sumieniach." Tak napisała o bohaterze powieści poetyc­kiej A. Mickiewicza Maria Janion w swej książce pt. "Pośmiertne życie Konrada Wallenroda". Zaciekawiło mnie to "podwójne sumienie". Rzeczywiście, nasz bohater ciągle musi wybierać między dwiema wartościami: honorem rycerza a obroną ojczyzny; poświęceniem dla kraju a miłością do Aldony; walką w otwartym rycerskim boju a podstępem i zdradą.

Zwycięża, jak mówi o tym cytat wprowadzający, droga kłamstwa, obłudy i zdrady. Potęga krzyżacka jest nie do pokonania w

uczciwej walce, potrzeba "innego sposobu" - podstępu "lisa". "Błąkać się po świecie, (...) zdradzać, mordować, i potem ginąć śmiercią haniebną" - oto los rycerza Konrada Wallenroda.

Nienawidzi dokonanego wyboru, ale świadomość niebezpieczeństwa, jakie stanowi Zakon, nie daje spokoju. Doprowadzając armię krzyżacką do zguby, niszczy także swoje życie. On, człowiek uczciwy, zakochany, zdradził samego siebie, wiarę w dobro i uczciwość. Uratował ojczyznę, swojego dobrego imienia - nie. Uprzedza swych wrogów i wypija kielich z trucizną.

Trudno żyć z jednym sumieniem, a z dwoma to przekracza zwykłe możli­wości człowieka.

Konrad Wallenrod to rycerz-mściciel; od nazwiska bohatera powstał termin wallenrodyzm - oznaczający działanie pozornie wspólne z wrogiem ojczyzny; uśpienie jego czujno­ści, by zadać ostateczny cios i go pokonać.

"WESELE" Stanisława Wyspiańskiego

Wzorem polskiego rycerza jest "najsławniejszy między sławnymi" - Zawi­sza Czarny z Grabowa. Jego duch ukazuje się Poecie w imię słów Chochoła: "Co się komu w duszy gra­ Co kto w swoich widzi snach".

Poeta miał jako pierwowzór Kazimierza Przerwę-Tetmajera, autora dramatu ,'Zawisza Czarny", dekadenta, zagubionego w problemach "belle epoque", w głębi serca marzy o wielkich czynach. Mówi o tym już w I akcie: "... tak by gdzieś het gnało do ogromnych, wielkich rzeczy, a tu pospolitość skrzeczy".

Rycerz namawia Poetę, by tworzył optymistyczną poezję, dającą nadzieję narodowi polskiemu, a nie pełną pesymizmu, bezradności i znużenia.

Jest tarcza "przeciw włóczni złego" ("Koniec wieku XIX"), to walka bez wahań, bez strachu w imię honoru i ojczyzny. Takjak u J. Słowackiego nawoły­wał do działania Winkelried, tak tu rycerz średniowieczny - "zwierciadło czci" prosi o czyn Poetę. Jak mówi przysłowie: "Na Zawiszy zawsze można polegać", ale nie na społeczeństwie polskim, kłócącym się i niezdecydowanym. Aby za­brzmiał róg, musieliśmy poczekać jeszcze osiemnaście lat. Do tego czasu wi­dzieliśmy jak Poeta pustkę kryjącą się pod przyłbicą rycerza.

Rycerz Zawisza Czarny to symbol siły, która nie znaczy już nic w gali­cyjskim Krakowie; w bronowickiej chacie zabrakło wiary w porozu­mienie dla sprawy narodowej

---