Podobieństwa i różnice w ujęciu rzeczywistości obozowej w tw

Borowski na przykładzie niemieckich lagrów a Grudziński sowieckich łagrów opisują mechanizm działania totalitarnego państwa i degradację ludzkich wartości w warunkach ekstremalnych. Obrazy łagrów i lagrów oraz panujące w nich warunki są do siebie podobne. Obozy niemieckie wyrosły z obłąkańczej idei Hitlera o konieczności poszerzenia życiowej przestrzeni dla Niemców, uznawanych za nadludzi. Więźniowie sowieckich łagrów pracować mieli dla chwały socjalistycznej gospodarki. Obozy obydwu państw totalitarnych w ujęciu Grudzińskiego i Borowskiego stanowiły zorganizowane przedsiębiorstwa nastawione na maksymalne wykorzystanie człowieka. Więxień był towarem, narzędziem pracy, a o jego wartości stanowiła siła fizyczna i zdolność do ogromnego wysiłku. Metody obozowej administracji w obu przypadkach były podobne. Ciężką, katorżniczą pracą i pozbawieniem możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb fizjologicznych niszczono osobowość więźniów, pozbawiając ich ludzkich uczuć jako kanonu podstawowych wartości moralnych. Proces dehumanizacji prowadził do wytworzenia specjalnego rodzaju osobowości określanej mianem człowieka zlagrowanego bądź złagrowanego. Konieczność przeżycia za wszelką cenę pozbawiała niemieckich i sowieckich obozów wrażliwości, współczucia dla innych a ich egzystencję sprowadzała do poziomu fizjologii. Praca, ból i głód niszczyły osobowość i prowadziły do maksymalnego upodlenia człowieka, który tracił wiarę w sens człowieczeństwa.

By w sposób pełny i obiektywny przedstawić zasady funkcjonowania życia w obozie zarówno Grudziński jak i Borowski opisują świat obozów od wewnątrz. Podczas gdy jednak Borowski traktuje niemiecki lagier jako świat zamknięty, nie możliwy do opisania z zewnętrznej perspektywy, to Grudziński przedstawia sowieckie łagry jako jedno z ogniw wielkiego historycznego systemu, trwającego od czasu Dostojewskiego. Borowskiego interesują indywidualne losy więźniów, ich przeszłość i związki z normalnym światem. Herling wprowadza nie tylko historyczny kontekst, ale przywołuje też poszczególne biografie więźniów, ich osobiste uwarunkowania i proces przemiany osobowości. Grudziński wciąż zmienia perspektywę widzenia: opisuje obóz z dystansu, prezentuje proces oswajania się z panującymi zasadami, stara się wytłumaczyć fenomen łagrów w kontekście historycznym, psychologicznym, moralnym, filozoficznym. Narracja Epilogu prowadzona jest już z pozycji człowieka wolnego, który na nowo odzyskał wiarę w człowieczeństwo i nieprzemijalność ludzkich wartości.

Fundamentalna różnica między ujęciem Borowskiego a Grudzińskiego polega na odmienności wymowy dzieł obu pisarzy. Borowski uważa, że człowiek, który przeżył obóz na zawsze pozostał skażony, nawet jeśli nie dopuścił się zbrodni i był tylko niemym obserwatorem. Z zamkniętego świata obozów nie ma powrotu do normalnego życia. Każdy więzień ponosi bowie odpowiedzialność za zło czasów drugiej wojny światowej. Ten skrajny moralizm Borowskiego stał się przyczyną niesłusznych oskarżeń pisarza o nihilizm. Z kolei Grudziński, wychodząc z założenia, że "(...) człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach", wierzy w możliwość ocalenia podstawowych wartości moralnych nawet w sytuacjach ekstremalnych. W świecie łagrów poszukuje resztek przejawów człowieczeństwa i aktów heroizmu, świadczących o trwałości podstawowych zasad i praw ludzkich. Jako moralista wymaga od ludzi bezkompromisowej odwagi i walki ze złem w imię obrony człowieczeństwa. Wierzy, że człowiek opuściwszy obóz może odbudować w sobie utracone w nieludzkich warunkach poczucie godności oraz hierarchię wartości moralnych.