Rafał Buczkowski gr.1
„Totalitaryzmy i Autorytaryzmy - podobieństwa i różnice”
Zwycięstwo aliantów w I wojnie światowej oznaczało niewątpliwy triumf demokracji. Uznano demokratyczną zasadę samostanowienia narodów, powstawały pierwsze instytucje demokratyczne. Okres powojenny wystawił jednak dopiero co powstające, bądź reformujące się państwa na ciężkie próby kryzysów ekonomicznych. Fakt ten, w połączeniu z konfliktami narodowymi oraz poczuciem pokrzywdzenia, wynikającym z postanowień ładu wersalskiego oraz zamętem ideologicznym, spowodowały że w większości państw europejskich porzucono rozwiązania demokratyczne i nadeszły czasy autorytaryzmów i totalitaryzmów.
W mojej pracy chciałbym przybliżyć podobieństwa i różnice w obu systemach sprawowania władzy.
Wspólnymi mianownikami dla autorytaryzmu i totalitaryzmu były idee: nacjonalizmu, antykomunizmu (oczywiście z wyłączeniem ideologii Związku Radzieckiego), wrogości do demokracji i parlamentaryzmu oraz do rozbudowanych swobód i praw obywatelskich. Przybierały one jednak różne formy i były stosowane w zróżnicowanym stopniu.
Do naczelnych wartości systemu totalitarnego należały państwo i naród. Nawoływano do pełnej mobilizacji społeczeństwa, którego działania miały być ściśle podporządkowane zbiorowości i miało służyć dobru państwa. Faszyści włoscy i naziści głosili wspólnotę narodową krwi i ziemi, która wyznacza jego zobowiązania i determinuje do działania, a także daje prawo do ekspansji. Państwa o ustroju totalitarnym zawczasu wyznaczały swoich wewnętrznych i zewnętrznych wrogów, użyczając im natury fantastycznej, niemającej żadnego związku z rzeczywistością. Stanowili oni ucieleśnienie wszelkiego zła i niepowodzeń. Często oskarżano ich o spiskowanie przeciwko państwu i jego ludowi. Nacjonalizm w systemie hitlerowskim przybrał formę skrajnego rasizmu, gdzie dyskryminowano przede wszystkim Żydów oraz komunistów i homoseksualistów a w ZSRR „wrogów władzy ludowej” i „wrogów klasowych”, czyli w praktyce, nawet najmniej wyróżniającego się człowieka można było uznać za wroga. Walka i przemoc uznawane były za stan naturalny, a wojnę traktowano jako najważniejszy sprawdzian wartości człowieka.
Reżimy autorytarne nie posiadały tak silnego tła ideologicznego i nie wyznaczały sobie za cel likwidację `wrogów systemu'. Propagowały one potrzebę silnej władzy, absolutyzującej porządek oraz przeciwstawiały się idei równości między ludźmi.
System organizacji państwa w reżimach totalitarnych zmierzał do rozciągnięcia kontroli nad całością życia politycznego, społecznego i kulturowego, dlatego prześladował siły postępowe. Nowy świat zamierzano zbudować poprzez rewolucję narodową wymierzoną przeciw liberalizmowi i demokracji, które według faszystów i nazistów osłabiały państwo i naród, a także przeciw komunizmowi. Komuniści w sferze wartości i celów głosili realizację zasad wolności i sprawiedliwości, do czego ma prowadzić dyktatura proletariatu i zwalczanie „wrogów klasowych”. W państwach autorytarnych nigdy nie przebudowywano ustroju do końca. Dążono raczej do efektywnego budowania i konsolidowania narodu.
Zarówno dla narodowych socjalistów, jak i komunistów bliska przeszłość była wrogiem, teraźniejszość nie liczyła się, a wszystko było podporządkowane eschatologicznej przyszłości, celom ostatecznym.
Z kolei, reżim autorytarny, często oparty na konserwatywnym zapleczu (ziemiaństwo, hierarchia duchowna, dwory królewskie w monarchiach) głosił potrzebę obrony wartości narodowych nie zaś rewolucji, mającej na celu budowę nowego, lepszego świata.
Podstawowe różnice obu systemów możemy znaleźć w systemie sprawowania władzy. Ustrój totalitarny zakazywał działalności partii politycznych, stosując system monopartyjny z jedną partią dominującą. Oznaczało to że wszystkie ważniejsze stanowiska państwowe pochodziły z nominacji partyjnych a członkowie partii byli ślepo posłuszni wodzowi. W III Rzeszy była to NSDAP (Narodowosocjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec), w Związku Radzieckim- KPZR (Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego) a we Włoszech - Narodowa Partia Faszystowska. Totalitaryzm likwidował parlament i kategorycznie nie dopuszczał do istnienia legalnej opozycji. Ponadto, ograniczał lub uchylał większość praw obywatelskich i militaryzował życie społeczne.
Autorytaryzmy nie tworzyły zdyscyplinowanych monopartii, ani wspierających ich bloków i frontów, co było typowe dla totalitaryzmu, a niekiedy nawet zezwalano na działalność partii politycznych i parlamentu. Co prawda uprawnienia parlamentu i możliwość jego kontroli nad rządem (np. w Polsce, na Węgrzech czy Jugosławii) zostały zredukowane ,jednak stwarzały pewne zaplecze dla opozycji i elementy pluralizmu partyjnego. Odrzucono koncepcję demokratycznych i regularnych wyborów, dlatego obywatele byli pozbawieni instrumentów kontroli nad działalnością aparatu państwowego.
Podstawą rządów autorytarnych był silnie rozbudowany aparat biurokratyczny, działający pod nadzorem wodza i stanowiącym jego zaplecze polityczne. W zależności od państwa wódz sprawował władzę samodzielnie lub przy pomocy najbardziej zaufanego, ścisłego grona ludzi. Decyzje polityczne dyktatury były też często podejmowane bez podstaw prawnych.
Totalitaryzm zakładał scentralizowanie administracji w hierarchicznym porządku. Dublowano stanowiska, aby poddać je całkowitej kontroli władzy. Administracja kontrolowała każdy aspekt działalności funkcjonujących za jej zgodą organizacji.
W sferze gospodarczej, autorytaryzm charakteryzował brak liberalizmu gospodarczego. Forsowano etatyzm rozumiany jako intensywny wpływ na procesy gospodarcze poprzez politykę państwa i tworzenie sektora publicznego. Stwarzał on możliwość rozwijania potencjału militarnego, tak potrzebnego w okresie międzywojennym.
Gospodarka w systemach totalitarnych była centralnie sterowana przez państwo oraz dążyła do autarkii (samowystarczalności), co przejawiało się m.in. w rygorystycznej polityce importowej czy w ograniczeniu handlem dewizami. Likwidowano własność prywatną i łączono przedsiębiorstwa w wielkie korporacje, całkowicie podległe państwu. Zarówno produkcja jak i dystrybucja dochodu narodowego odbywała się według i pod kierunkiem ustalonym przez najwyższe władze. Gospodarka miała najczęściej charakter planowy, który stawał się obsesją rządzących, zmierzających do założonych celów, nie zważając w większości przypadków na ich irracjonalność. Kolektywizacja rolnictwa w Radzieckiej Rosji, choć przyniosła znaczą poprawę wskaźników gospodarczych, to pochłonęła ogrom ofiar. W programie faszystowskim i nazistowskim łączono hasła poprawy warunków socjalnych (zwalczanie bezrobocia, roboty publiczne, opieka nad rodziną) z poparciem dla przemysłu rodzimego. We Włoszech przejawiało się to we wprowadzeniu zasad ustroju korporacyjnego, w którym pracodawcy i pracobiorcy mieli swoich przedstawicieli w Narodowej Radzie Korporacyjnej, dbającej o ich interesy.
W obydwu systemach istniał aparat przymusu. W reżimach autorytarnych było to wojsko, posłuszne wodzowi, które dokonywało represji na społeczeństwie, tylko w obliczu konieczności i nie stosowało terroru na masową skalę. Mimo to spełniał on podobne funkcje jak w państwach totalitarnych, czyli m.in. sprawowanie nadzoru nad wszelkimi przejawami aktywności społecznej, inwigilowanie ewentualnie istniejącej opozycji, pilnowanie porządku i stabilizacji w państwie.
W reżimach totalitarnych, stosowano z kolei masowy terror społeczny oparty głównie, na tajnej policji i bojówkach partyjnych. W Niemczech było to Gestapo (Tajna Policja Państwowa) oraz SA ( oddziały szturmowe) a następnie SS (Sztafety Ochronne). W Związku Radzieckim działała Czeka (Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem) a następnie NKWD, które zajmowały się likwidacją wrogów komunizmu. We Włoszech organizacją paramilitarną były Czarne Koszule. Policja polityczna mordowała i torturowała przeciwników systemu. Ponadto Powstawały obozy koncentracyjne, w których dokonywano masowych egzekucji, na „wrogach” narodu oraz prowadzono szeroko zakrojoną akcję eksterminacji Żydów (hitlerowskie Ustawy Norymberskie z 1935r.).
W przypadkach oby systemów władza należała do wodza. Wódz w wydaniu autorytarnym cieszył się najczęściej aprobatą społeczeństwa, a władzę zdobywał legalnie lub na drodze zbrojnego zamachu stanu, czy podczas wojny domowej, jak to było w przypadku gen. Franco. Charakteryzowała go charyzma i duży autorytet, głównie wśród żołnierzy.
W państwach totalitarnych obowiązywała zasada wodzostwa („fuhrerprinzip”), według której wódz narodu jest reprezentantem sił wyższych (żelaznych praw Historii, Losu narodowego, Opatrzności), „ma zawsze rację” i oczekuje bezwzględnego posłuszeństwa. Jego władza jest nieskrępowana żadnymi normami prawnymi ani uprawnieniami organów przedstawicielskich. Kumulował w swoich rękach wiele stanowisk. Występował ponadto kult władcy, który przejawiał się w tym że wizerunki wodzów były przedstawiane na niezliczonych ilustracjach, obrazach czy pomnikach a ich wypowiedzi i myśli były nieustannie cytowane w książkach i innych mediach. Próba kwestionowania geniuszu osoby otaczanej kultem bądź dewastowania jej wizerunków była karana surowymi represjami.
Pod względem kwestii regulacji życia społecznego przez władzę, autorytaryzm i totalitaryzm znacznie się różniły. W państwach autorytarnych władza nie miała totalitarnej ambicji kontrolowania wszystkich pól ludzkiego życia i nie roszczyła sobie praw do monopolu światopoglądowego. Zadowalała się posłuszeństwem obywateli i tylko w razie potrzeby, wymuszała je brutalnymi metodami. Społeczeństwo było skrępowane zakazami i ograniczeniami, ale nie próbowano uformować go według scenariusza wyznaczonego przez `górę'. Co prawda piętnowano liberalizm i indywidualizm, jednak, inaczej niż ustrojach totalitarnych, dopuszczano pluralizm polityczny, gospodarczy i kulturowy (wprawdzie mocno ograniczone, ale istniejące). Autorytaryzm nie wprowadzał jasno określonej ideologii, która w reżimach totalitarnych tworzyła atmosferę psychologicznej i emocjonalnej identyfikacji mas reżimem. Legitymację władzy stanowiła tutaj siła, a od rządzonych wymagano jedynie tego, żeby nie występowali przeciwko rządzącym.
W totalitaryzmie wymagano od społeczeństwa nie tylko biernego wykonawstwa powierzonych mu zadań, ale także entuzjastycznej aktywności, jak na przykład udział w wiecach, marszach poparcia. Naród jednocześnie jednoczono i atomizowano, likwidując wszelkie samorzutne formy integracji społecznej i głosząc obowiązek służby państwu realizowany także poprzez szpiegostwo i donosicielstwo.
Masowo indoktrynowano społeczeństwo. We wszystkich dziedzinach swej aktywności obywatel stykał się z jedną, odgórnie sterowaną organizacją. W Niemczech były to np. Hitlerjugend dla młodzieży, czy Niemiecki Front Pracy dla robotników. Ideologia legitymizowała władzę rządzących, a także stanowi uzasadnienie masowego terroru. Totalitaryzm wiązał się również z permanentną cenzurą. Środki masowego przekazu podlegały całkowitej kontroli państwa i emitowały tylko korzystne z punktu widzenia władz informacje.
W kwestiach religijnych ustroje autorytarne i totalitarne diametralnie się różniły. O ile system autorytarny, zwykle oparty na konserwatywnej tradycji, nie sprzeciwiał się religii i nie dążył do ideologizacji życia społeczeństwa, o tyle reżimy totalitarne były skrajnie antyreligijne.
Laicyzacja kultury i odrzucenie wartości wynikających z chrześcijaństwa prowadziło do szukania namiastek religii, do prób „sprowadzenia nieba na ziemię”. Wizje raju komunistycznego czy królestwa czystej rasy aryjskiej niosły emocje i nadzieje niezbędne człowiekowi. Zarówno naziści jak i komuniści zwalczali religię, w każdej z jej odmian. Represjonowano i mordowano księży, zamykano kościoły. Religię starano się zastąpić kultem wodza. Wyjątkiem były faszystowskie Włochy, w których nie prześladowano Kościoła, a w 1929r. zawarto pakty laterańskie między papiestwem i rządem faszystowskim, likwidujące konflikt między państwem włoskim a Stolicą Apostolską, trwający od 1870r. Katolicyzm uznano za religię państwową.
Dokonując oceny historycznej omówionych wyżej ustrojów, trzeba wziąć pod uwagę ich zróżnicowany wpływ na moralność i systemy wartości społeczeństw XX wieku. O ile reżimy autorytarne, ze względu na brak wzmożonej indoktrynacji i masowego terroru politycznego oraz stosunkowo ludzki charakter nie doprowadziły do degradacji moralnej obywateli, o tyle narodowy socjalizm i komunizm pozostawiły po sobie totalne spustoszenie moralne. Obie ideologie dążyły do odwrócenia wartości, poprzez zmianę poczucia dobra i zła. Chociaż nazistowska zbrodnia osiągnęła miarę, której komunizm zapewne nie dorównał, trzeba stwierdzić, że komunizm przyniósł większe spustoszenie moralne. Upadek komunizmu pozostawił totalnie zdeformowane jednostki ludzkie ze zreifikowanym systemem wartości, których zatrucie dusz dużo trudniej usunąć niż w Niemczech, które dotknięte obłędem stosunkowo krótkim (hitlerowcy rządzili w latach 1933-1945, z kolei ustrój komunistyczny utrzymywał się od 1917r. aż do 1991r.), obudziły się koszmaru gotowe do pracy.
Bibliografia:
1.Jan Baszkiewicz - „Historia powszechnych ustrojów państwowych”, Gdańsk 1998
2.Alain Besançon - „Przekleństwo wieku”, Warszawa 2000
3.Janusz Żarnowski - „Społeczeństwa XX Wieku”, Wrocław 1999
6