Ubezpieczenie to w najogólniejszym znaczeniu tego słowa “urządzenie mające na celu ochronę przed czymś, zapobiegające czemuś”.
Ubezpieczenia społeczne są formą zabezpieczenia się poszczególnych grup ludności od wystąpienia konkretnych rodzajów ryzyka życiowego ( np. choroby, śmierci, kalectwa .) Są one oparte na technice ubezpieczeniowej, która zakłada gromadzenie środków na określonych funduszach przez ludzi narażonych na wymienione rodzaje ryzyka. Środki te są płacone przez pracowników lub i pracodawców z przeznaczeniem na pokrycie wydatków i strat wynikających ze zdarzeń losowych. Wysokość składak powinna być uzależniona od wysokości zarobków ubezpieczonego oraz od ryzyka wystąpienia zdarzenia losowego dla całej populacji w danym okresie.
Ubezpieczenia społeczne mają chronić przed dużą utratą dochodów spowodowaną zdarzeniem losowym i związanymi z nimi wysokimi oraz niespodziewanymi wydatkami. Obejmują one osoby utrzymujące się z pracy oraz ich rodziny.
Elementami ubezpieczenia są:
składka
fundusz
określone ryzyko losowe
wystąpienie szkody
pokrycie szkody określonym świadczeniem
W umowie ubezpieczenia instytucja ubezpieczeniowa jest zobowiązana do wypłacenia określonych świadczeń w razie wystąpienia szkody wywołanej zdarzeniem losowym, a ubezpieczający - do płacenia składek.
W ubezpieczeniach społecznych występuje dodatkowy element. Umowę ubezpieczenia można zawrzeć na rzecz osoby trzeciej. W tym wypadku ubezpieczający płaci składki, a uprawnienia do świadczeń posiada osoba ubezpieczona. W ubezpieczeniach społecznych ubezpieczającym jest najczęściej zakład pracy, który w całości lub w części płaci składki do ubezpieczyciela. Ubezpieczonym jest pracownik wraz z rodziną i to on otrzymuje świadczenie od zakładu ubezpieczeń.
W Muszalski określa ubezpieczenia społeczne jako rodzaj przymusowego, wzajemnego ubezpieczenia osobowego. Cechami charakterystycznymi są: przymus oraz cel społeczny. Cel społeczny polega zapewnieniu świadczeń w wypadkach, w których człowiek nie może zapewnić sobie i swojej rodzinie środków utrzymania. Ubezpieczenie społeczne nie jest nastawione na osiągnięcie zysku, prowadzone jest przez odrębne instytucje publiczne pod nadzorem państwa.
Istotną cechą ubezpieczeń społecznych jest zasada solidaryzmu. Solidaryzm oznacza urzeczywistnienie idei samopomocy społecznej poprzez udzielanie świadczeń osobom znajdującym się w potrzebie, z funduszu wypracowanego wspólnym wysiłkiem ubezpieczonych. Oznacza to, że płacą wszyscy, a korzystają tylko ci którzy zostali dotknięci ryzykiem socjalnym.
Ubezpieczenia społeczne zapewniają wysoki poziom bezpieczeństwa socjalnego poprzez bezpośrednie zaspokajanie potrzeb występujących w różnych grupach społecznych i kategoriach zawodowych. Ubezpieczenia mają jednak o wiele większe oddziaływanie pośrednie na poczucie bezpieczeństwa w społeczeństwie. J. Szczepański zwrócił uwagę na społeczną funkcje ubezpieczeń, stwierdzając: “ubezpieczenia przyczyniają się do efektywnego udziału jednostki w życiu zbiorowym przez zapewnienie jej poczucia bezpieczeństwa, przez zapewnienie sfery niezależności koniecznej do rozwoju indywidualności, słowem, przez stworzenie podstaw do optymalizacji działania jednostki w społeczeństwie”.
W ustawodawstwie ubezpieczeniowym nie ma określonych zasad, na których opiera się polski system ubezpieczeń społecznych. Nie oznacza to jednak, ze takich zasad nie można sformułować, zwłaszcza na gruncie prawa pracy. Z. Salwa wyróżnił następujące zasady:
Zasada powszechności ubezpieczenia - ubezpieczeniem objęci są wszyscy pracownicy.
Zasada przymusu ubezpieczenia - podmiot zatrudniający jest obowiązany ubezpieczyć pracownika z chwila nawiązania stosunku pracy.
Zasada automatyzmu ubezpieczenia - wyraża się tym że sam fakt nawiązania stosunku pracy jest wystarczającą podstawą do powstania stosunku ubezpieczenia, bez wzglądu na to czy i kiedy zakład pracy dokonał niezbędnych formalności raz opłacił składkę.
Zasada jedności organizacyjnej systemu ubezpieczeń społecznych - całokształtem spraw ubezpieczeniowych administruje w zasadzie Zakład Ubezpieczeń Społecznych oraz jego oddziały, jako organy terenowe.
Zasada obciążenia podmiotu zatrudniającego obowiązkiem płacenia składki - składki w ustalonej wysokości płacą jedynie zakłady pracy i osoby fizyczne zatrudniające pracowników.
Zasada proporcjonalności świadczeń do wkładu pracy - wysokość pieniężnych świadczeń ubezpieczeniowych jest zależna od wysokości otrzymywanego wynagrodzenia, a emerytury i renty uwzględniają również długość kresu składkowego.