ZAGADNIENIA OGÓLNE

1. Myśl filozoficzna jako źródło inspiracji w tworzeniu koncepcji wychowania.

Wychowanie nie jest terminem neutralnym- wywodzi się ono z wielu różnych płaszczyzn, jest obciążone treścią psychologiczną, historyczną, społeczną, ale także filozoficzną.

Pierwotnie pojęcie terminu „wychowania” odnosi się do zaspokajania podstawowych potrzeb fizjologicznych. Oznaczało ono dobre odżywianie, hodowanie, stosowane było także w uprawie roślin i hodowli zwierząt. Później zaczęto doszukiwać się innego znaczenia owego pojęcia, bardziej zorientowanego na istotę ludzkości, na potrzeby człowieka i jego wartości. Inna definicja głosi, że: „wychowanie jest zdarzeniem dynamicznym, ukierunkowanym na cel, który wychodzi od człowieka, od jego zdolności bycia osobą; proces ten dokonuje się również w nim samym.”.

Filozoficzne myślenie już w swoich antycznych początkach nadawało szczególne znaczenie procesowi wychowania. Pedagogice zawsze towarzyszył ścisły związek z filozofią. Natomiast fakt wychowania mieścił się w filozofii jako jedno ze zjawisk. Filozofia skupia się na określonej interpretacji procesu wychowania, na jego szeroko ujętych celach, których postawą są poglądy filozofów.

Poczynając od starożytności niezaprzeczalny wpływ na kształtowanie koncepcji wychowania miał Kwintylian, sławny pedagog w dziedzinie teorii wymowy. Głosił, iż wychowanie zbiorowe przynosi więcej korzyści niż indywidualne. Mówił też o tym, że dzieci posiadają zdolności wrodzone, które należy rozwijać, powinny zdobywać wiedzę stopniowo, a nauka powinna być dostosowana do możliwości intelektualnych dziecka, w tym wczesnym okresie powinna przejawiać się w formie zabawy.

Platon natomiast wiele czasu i uwagi poświęcał sprawom wychowania grup rządzących - jego pedagogiczne poglądy stworzyły (pierwszy w dziejach europejskiej pedagogiki) zwarty i logiczny system wychowawczy, uwzględniający podstawowe cele, jakim miał służyć. Platon podzielił wychowanie człowieka na szereg okresów i dokonał opracowania szczegółowego programu wychowania i wykształcenia, odpowiednich dla każdego z wyróżnionych etapów. Z kolei Arystoteles dokonał analizy procesu wychowawczego i dydaktycznego, czego wynikiem było między innymi odróżnienie wychowania moralnego od wychowania intelektualnego.

W czasach nowożytnych swoimi poglądami wyróżniał się Rousseau. Zwrócił on uwagę na to, że podstawową siłą wychowania jest siła wewnętrzna, która warunkuje rezultaty wychowania- wychowanek jest protagonistą swojego rozwoju. Na pierwszy plan wysuwał w procesie wychowawczym rozwijanie naturalnych pozytywnych cech dziecka, wszystkich jego możliwości, zarówno duchowych, jak i fizycznych. Od intelektu ważniejsze są uczucia, dostarczają bowiem człowiekowi wiedzy o postępowaniu moralnym, kierują jego relacjami z innymi i stosunkiem do Boga. Współczesne poglądy filozoficzne na wychowanie wygłosił m.in. Sartre, który mówił o egzystencji jednostki ludzkiej, o jej wolności. Z kolei amerykański filozof Rorty mówił o stworzeniu liberalnego społeczeństwa, gdzie każdy mógłby rozwijać własne intelektualne zdolności.

Przykładów wielkich filozofów można by przytoczyć jeszcze wiele, jednak na postawie wyżej wymienionych śmiało można powiedzieć, że teorie i przesłania owych myślicieli zachowują swoją ważność mimo postępów nauk pedagogicznych. To właśnie historia filozofii ma wielkie znaczenie dla pedagogiki; jej wartość polega na m.in. potwierdzaniu, precyzowaniu, pogłębianiu i poszerzaniu intuicji wychowawczych przeszłych pokoleń. Skupia się ona na wszelakim rozwoju jednostki jako istoty społecznej; rozwijanie wewnętrznych potrzeb, wartości i umiejętności, uwzględnianie uczuć człowieka służy postępowi i ewolucji całego społeczeństwa.

W filozofii wychowania mamy do czynienia z typowym dla filozofii sposobem ujęcia wychowania. Podejmuje ona problemy zasadnicze i uniwersalne, docieka podstawowego i najwyższego znaczenia, stawia pytania o początek i sens. Nie zadowala się opisywaniem faktów, ale dąży do odpowiedzi na pytanie: dlaczego tak jest? Osobliwość filozofii polega na tym, że stawia ona radykalne pytania i szuka na nie radykalnych odpowiedzi (racji); jest wiedzą nie tylko o czymś, ale również o swoich podstawach, które poddaje autorefleksji i krytyce. W tym aspekcie rola filozofii jest taka, iż wskazuje ona cele wychowania, normy i najwyższe wartości do których należy dążyć. Giovanni Gentile mówi, że przedmiotem filozofii jest aktualizowanie się i formułowanie ducha, które jest również przedmiotem pedagogiki, a co za tym idzie- celem wychowania. Wielu filozofów uważa, że pedagogika jest weryfikatorem ich dociekań nad naturą ludzką. Przekłada ona abstrakcyjne teorie na praktykę. Filozofia odpowiada na pytania o naturę człowieka, o podstawy egzystencji, dostarcza wiedzy o wartościach, celach wychowania i kierunkach rozwoju człowieka.

Do określenia pojęcia wychowania przydatne są szczególnie trzy dziedziny filozofii:

1. Antropologia filozoficzna- definiuje istotę człowieka, wyjaśnia jego rolę w świecie, określa kierunki rozwoju form egzystencji ludzkiej;

2. Teologia wychowania- dostarcza wiedzę o celach wychowania;

3. Aksjologia- wskazuje wartości, ich status ontologiczny oraz jakie wartości ludzie preferują.

Bazując na poglądach filozofów i na podstawie wyżej wymienionych dziedzin rozwija się ogólne teorie i koncepcje na temat wychowania. Jest to wiedza, która łączy wszystkie pokolenia i która znalazła swój wyraz w utworach poetyckich, traktatach filozofów, wskazówkach i wskazaniach widocznych w pedagogice oraz w koncepcji wychowania.

2. Rozwój i przemiany praktyk wychowawczych

1. Rozszerzenie się terenu oddziaływań wychowawczych. Dawniej oddziaływania wychowawcze obejmowały tylko dzieci, dziś teren oddziaływań wychowawczych rozszerzył się zarówno w dół i w górę życia ludzkiego. Dziś wychowanie odnosi się do całego życia ludzkiego jest to wychowanie ,,całożyciowe”

2. Wychowanie zmieniło swój charakter. Dawniej wychowanie dotyczyło jednostek dziś zauważono potrzebę wychowania grupowego. Wychowania musi odbywać się w zespołach.

3. Powstały nowe instytucje wychowawcze, które zapewniają opiekę zarówno dla dzieci najmłodszych (żłobki, przedszkola), nad dzieckiem opuszczonym ( dom dziecka), a także nad dzieckiem przestępczym ( schroniska dla nieletnich)

4. Pedagogizacja wielu instytucji, które tradycyjnie nie były wychowawcze

5. Pedagogizacja starych instytucji wychowawczych np. szkoły, by uświadamiać zarówno rodziców jak i nauczycieli o ich wychowawczych zadaniach

6. Pedagogizacja duszpasterstwa tj. dokształcanie duchowieństwa w naukach pedagogicznych

7. Zastosowanie najnowszej techniki do oddziaływania masowego na ludzi

(z Internetu)Pedagogika  jest nauką o wychowaniu, która formuje teoretyczne i metodyczne podstawy planowej działalności wychowawczej. Początkowo zakres pedagogiki ograniczał się do problemów związanych przygotowaniem młodej generacji do dojrzałego życia. Była ona pojmowana jako proces planowego oddziaływania dorosłego pokolenia na dzieci i młodzież. Głównymi instytucjami które oddziaływały na młode pokolenie były : rodzina i szkoła, a za podstawowy tren uważano wychowanie w szkole. Obecnie pedagogika obejmuje swym zakresem wszystkie fazy życia człowieka. Przede wszystkim tworzy podstawy działalności wychowawczej mającej na celu wyposażenie społeczeństwa w wiedzę ogólną, a także w system wartości i przekonań niezbędnych do jego funkcjonowania. 
Oprócz tradycyjnych zadań pedagogika współczesna formułuje zasady rozwoju i aktywności człowieka w całym procesie ontogenezy. Zasady te mają szczególne znaczenie dla praktyki wychowawczej w związku z przyspieszonym rozwojem nauki, techniki i kultury. To rodzi konieczność ustawicznego poszerzania oraz modernizacji wiedzy i kwalifikacji w ciągu całego życia ( kształcenie ustawiczne ). W związku z tym wysuwają się nowe problemy badawcze, jak : rozwijanie trwałych zainteresowań, motywacji do ciągłego kształcenia się, samokształcenia, samowychowania.

3. Źródła stanowienia celów wychowania:

1. Koncepcje naturalistyczne, przyjmujące za przesłankę nadrzędną tendencje wrodzone. Głównym przedstawicielem owej koncepcji jest J. J. Rousseau. Zakłada on że każdy człowiek od urodzenia wyposażony jest w zadatki przyszłych dyspozycji, rola wychowania sprowadza się jedynie do wydobywania i pielęgnowania tego, co już zostało zalążkowo dane przez naturę. Dlatego wysuwanie jakich kol wiek celów wychowania, jest jego zdaniem nieuzasadnione, a więc szkodliwe, byłoby ingerowanie w działanie natury

2. Koncepcje socjologistyczne, uznające analizę procesów społecznych za punkt wyjścia w badaniu systemów celów wychowania.

3. Koncepcje kulturalistyczne, odwołujące się do nieznanych wartości, jakich wychowaniu dostarcza kultura. Podstawowym założeniem tej koncepcji jest teza głosząca, że istnieją ponadhistoryczne, ponadnarodowe i ponad cywilizacyjne wartości kultury, do których dążenie jest powołaniem człowieka. Niezależnie od tego, czy wartości te sprowadzone zostają do idei najwyższej istoty, najwyższego autorytetu, zadaniem wychowania jest jako nieustanne zbliżanie jednostek do owych kulturowych wartości oraz przygotowanie do stałego uczestnictwa w nich.

4. Koncepcje futurologistyczne, dla których podstawowe przesłanki celów wychowania zawarte są w ustalonych tendencjach rozwojowych. Cele wychowania wyprowadza się jako wnioski z przewidywań dotyczących tego, co wykazuje tendencje rozwojowe, a co zanikowe. Wychowanie powinno przygotowywać człowieka do działania na rzecz tego co nowe, rodzące się dopiero i rozwijające.

4. Aksjologiczne podstawy wychowania

Aksjologia (gr. Axios- godny cenny; logos- nauka)

• W szerszym znaczeniu ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania teoretyczne dotyczące pojęcia wartości, ział refleksji filozoficznej.

• W węższym znaczeniu- szczegółowa teoria wartości, wchodząca w skład poszczególnych dyscyplin naukowych, a także dziedzin rozważań nad wartościami określonego rodzaju, np. moralnym, estetycznym, poznawczym, religijnym.

Edukacje cechuje relacja wzajemna, wszystkie działania wychowawcy podlegają ocenie aksjologiczno- moralnej.

Aksjologiczna/ Etyczna kwalifikacja edukacji:

• Zespół czynności o charakterze moralnym (ocenionych moralnie)

• Podejmowanych przez podmiot( moralny), wobec podmiotu(moralnego)

• Podmioty łączy relacja o charakterze moralnym

• Podejmowanych z uwagi na elementy aksjosfery (obu podmiotów) i aksjonormatywny system społeczeństwa (zwyczaj, moralność, prawo, estetyka)

Wartość to wszystko to co jest ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami. Stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich.

Klasyfikacje wartości

Według Jedzińskiego:

• Transcendentne (niewidzialne np. Bóg, idee, wiara),

• Uniwersalne (dobro, humanizm, godność)

• Estetyczne (piękno, sztuka)

• Poznawcze (wiedza, ciekawość poznawcza)

• Moralne( prawda, dobro, piękno)

• Społeczne (demokracja, solidarność)

• Witalne (życie, zdrowie, zaspokajanie potrzeb)

• Pragmatyczne (przedsiębiorczość, spryt, umiejetnosci)

• Prestiżowe( władza, sukces)

• Hedonistyczne (zabawa, to co daje przyjemność)

Klasyfikacja wartości Józefa Kozieleckiego

• Prometejskie (altruizm, odpowiedzialność, humanitaryzm, solidarność)- pomaga innym kosztem siebie

• Heraklesowe (moc, władza, chęć dominacji)-nie licza się przyjaciele tylko sama władza

• Dionizyjskie( konsumpcja, życie chwilą zabawa)-

• Apollińskie( twórczość, innowacyjność)

• Sokratyczne (samorealizacja, samodzielnośc)

Klasyfikacja wartości Maxa Schellera:

1. Religijne

2. Duchowe

3. Hedonistyczne

4. Bytowe

Rola wartości w edukacji:

1. Są źródłem celów edukacyjnych- stan rzeczy którego osiągnięcie jest postulowane w edukacji, a ten stan rzeczy jest opisem zmian mających zajść w osobowości wychowanka. Teleologia wyodrębnia dział refleksji pedagogicznej, której tematem SA cele edukacji. Zajmuje się:

-formułowaniem celów

-opisywaniem i uzasadnianiem celów

-tworzeniem hierarchii celów

-operacjonalizacją celów

- ustalaniem taksonomii celów wychowania (ustalanie porządku w realizacji celów)

2. Są źródłem motywów podejmowania oddziaływań edukacyjnych- motyw-bodziec, impuls zmuszający do konkretnego działania. Brak jakieś wartości zmusza do działań ja pobudzających.

3. Są źródłem dyrektyw edukacyjnych- dyrektywa to nakaz reguła, określająca postępowanie wychowawcy wobec wychowanka. Dotycza tylko zachowań nauczyciela.

Płaszczyzny wykorzystania wartości w edukacji:

• Teoria edukacji- wartości SA opisywane, staja się celami, dyrektywami, tutaj SA formułowane

• Praktyka edukacyjna- odbicie teorii edukacji w rzeczywistości, użycie odpowiednich metod

• Badania nad edukacją- każdy etap jest przesiąknięty wartościami. Wartościowanie metod badawczych. Każdy etap postępowania badawczego jest wyznaczany przez reguły.

Aksjologia pedagogiczna- dział pedagogiki ogólnej zajmujący się problematyka wartości w socjalizacji i wychowaniu. Dostarcza przesłanek teoretycznych do formułowania celów edukacyjnych, treści i programów edukacyjnych czy tez planowania oddziaływań edukacyjnych.

Rozwój- proces polegajacy na dokonywaniu się w danym przedmiocie określonych zmian ilościowych i jakościowych pozostających ze soba we wzajemnym wspieraniu się.

Koncepcje rozwoju moralnego

Rozwój moralny- psychoanaliza:

• Superego i ego idealne rozwijają się jako rezultat identyfikacji z rodzicami

• Główny czynnik socjalizacji- superego(wewnętrzny, karzący, nagradzający- sumienie)

Rozwój moralny- teorie społecznego uczenia się:

• Sumienie to odruch warunkowy( H. J Eysenck)

• Sumienie jako zbiór uwarunkowanych reakcji, lęku

Rozwój moralny- teorie poznawczo- rozwojowe

• Osoba jest bytem organizującym siebie i rozwija się przede wszystkim poprzez własna aktywność

• Motywacja moralna zależna jest od poziomu rozwoju poznawczego

Rozwój moralny- J. Piaget:

• Faza heteronomii moralnej( realizm moralny, moralność przymusu)

• Faza autonomii moralnej (internalizacja norm)

Rozwój moralny L. Kohlberg

Kryteria rozwoju moralnego:

• Poziom rozwoju logicznego

• Perspektywa społeczna( widzenie świata i swojego miejsca)

• Osąd moralny (kryteria)

Poziomy rozwoju moralnego:

• Prekonwencjonalny 3-6 lat

Stadium 1: orientacja na posłuszeństwo w celu unikania kary.

Stadium 2:orientacja na osiąganie własnego interesu

• Konwencjonalny 6-9 lat

Stadium 3: orientacja na bycie dobrym, grzecznym dzieckiem, na harmonie interpersonalną

Stadium 4:orientacja na autorytet zewnętrzny

• Postkonwencjonalny:

Stadium 5: orientacja na prawo i kontakt społeczny

Stadium 6:orientacja na uniwersalne zasady etyczne:

Odpowiedzialność obiektywna(branie pod uwagę tylko konsekwencji a nie motywacji)

Odpowiedzialność subiektywna(branie pod uwagę intencji)

Pyt 5.Aksjologiczne podstawy wychowania

Przez wychowanie w wąski tego słowa znaczeniu rozumie się świadome, celowe i specyficzne pedagogiczne działanie osób z reguły występujących w ich różnych zbiorach (rodzinnych, szkolnych, innych). Dokonywane głównie przez słowo (i inne postacie interakcji, zwłaszcza przez przykład osobisty) zmierzające do osiągnięcia względnie trwałych skutków (zmian) w rozwoju fizycznym, umysłowym, społecznym, kulturowym i duchowym jednostki ludzkiej. Wychowanie w szerszym tego słowa znaczeniu jest natomiast oddziaływaniem całokształtu specyficznych, pedagogicznych bodźców i doświadczeń ogólnospołecznych, grupowych, indywidualnych, profesjonalnych i nieprofesjonalnych przynoszących względnie trwałe skutki w rozwoju jednostki ludzkiej, jej sferze fizycznej, umysłowej, społecznej, kulturowej i duchowej. Wychowanie w tym drugim ujęciu, gdzie nie ma działań świadomych i celowych, stanowi prawie wszystko, co powoduje względnie trwałe zmiany w całym rozwoju osobowości ludzkiej.

Stworzona na początku XIX wieku prze J.F Herbarta pedagogika jako nauka o wychowaniu nie wyeliminowała do dziś wieloznaczności tego pojęcia, które przyjmuje odmienną konotację w zależności od założonej przez autora aksjologii, ideologii czy też filozoficznych i psychologicznych koncepcji człowieka.

Współcześnie wychowanie traktowane jest jako całokształt procesów i oddziaływań zachodzących w toku wzajemnych relacji między dwiema osobami, pomagających im rozwijać własne człowieczeństwo. Zakłada ono uznanie i afirmację wolności, dzięki której obie strony interakcji mogą ujawniać i urzeczywistniać wobec siebie wartości nadające sens ich życiu. W tak rozumianym wychowaniu nie ma wychowawców i wychowanków, ale są spotykające się ze sobą osoby, które obdarowują się swoim człowieczeństwem. Aby to się mogło dokonać, muszą one wzajemnie otworzyć się na siebie, uznać własną wolność i godność, a także okazać autentyczność, poczucie odpowiedzialności, zaufanie i empatię. Wychowanie jest więc dialogiem między osobami, a zatem zakłada wymienność ról: mówienia i słuchania, dawania i brania, czy też oferowania i asymilowania.

Aksjologiczne i teologiczne podstawy wychowania

• System wartości stanowi centralny element struktury osobowości człowieka

• Wartości mają istotne znaczenie motywujące

• Wartości porządkują nasze życie, ukierunkowują nasze działania

• Wartości umożliwiają dokonywanie wyborów i podejmowanie decyzji

• Świat wartości należy poznać aby móc funkcjonować w innych przestrzeniach

• Wartości stanowią spoiwo społeczeństw

• Z wartości wyprowadzane są cele wychowania

Aksjologia- nauka o wartościach

Wartość- przedmioty i przekonania, determinujące względnie podobne przeżycia psychiczne i działania jednostek. W rozumieniu kulturowym wartości to powszechnie pożądane w społeczeństwie przedmioty o symbolicznym charakterze oraz powszechnie akceptowane sądy egzystencjonalno-normatywne (orientacje wartościujące).

Wychowanie jest procesem zachodzącym między przynajmniej dwoma podmiotami: wychowankiem, wychowawcą, którzy jak każda osoba są wrażliwi na wartości, gdyż:

• Osoba jest wartością sama w sobie

• Ma możliwość osądu moralnego, co dobre a co złe

• Człowiek jest nośnikiem różnych wartości

• Osoba żyje wśród wartości, wybory ludzi to wybory między wartościami

Związki między wartościami a wychowaniem:

1. System wartości jest centralnym elementem struktury osobowości człowieka. Proces wychowania zakłada wspieranie wszechstronnego rozwoju dziecka, w tym sfery moralnej osobowości.

2. Wartości maja istotne znaczenie motywacyjne (kierunek motywacji), rozbudzają pozytywne emocje, rozbudzają motywację, ku której człowiek skierowuje swoje dążenia. Tworząc różne sytuacje wychowawcze należy odwoływać się do wartości, tego co drogie i ważne dla wychowanków, wtedy poziom motywacji będzie na wysokim poziomie.

3. Wartości porządkują, ukierunkowują życie i działanie. Wychowując do wartości wskazujemy wychowankom drogę rozwoju, wskazujemy na działania, które warto podejmować z korzyścią dla siebie samego i innych ludzi.

4. Wartości chronią przed chaosem. Wychowanie bezpośrednio wpływa na kształtowanie się hierarchii wartości. Mając jasno określoną hierarchię wartości, wyznaczone priorytety w trudnych momentach życia łatwiej będzie podejmować decyzję i być wiernym swoim przekonaniom.

5. Wartości umożliwiają dokonywanie wyborów i podejmowanie decyzji

6. Trzeba poznać świat wartości by móc funkcjonować w innych przestrzeniach.

7. Wartości stanowią spoiwo społeczeństwa.

8. Z wartości są wyprowadzane cele wychowania

„Cele wychowania są zawsze wyrazem określonych wartości, w imię których są głoszone. Niemiałyby zatem większego sensu, gdyby przedstawiały wartość tylko dla tych, którzy brali udział w ich ustalaniu. Cele akceptowane przez wychowawcę wyrażają jednocześnie określone stanowisko czy postawę wobec człowieka, jego nadziei, dążeń i problemów, jakie powinien rozwiązać. Łączą się ze sposobem sytuowania człowieka wśród rzeczy, zjawisk i stworzeń we współczesnym świecie, a przede wszystkim z umiejscowieniem go w hierarchii wartości(…)Głoszone cele wychowania pozostają więc w nierozłącznym związku z określonym stanowiskiem filozoficznym, religijnym, światopoglądowym, naukowym, a nierzadko również politycznym.” Łobocki

9. Przedmiot pozytywnej oceny przejawia się w zjawiskach i rzeczach zasługujących na akceptację, uznaje je chociaż nie muszą być one przedmiotem pragnień

10. Kryterium pozytywnej oceny, to idee i zasady pozwalające ocenić poszczególne zdarzenia i nadać im zarówno wartość dodatnią bądź ujemną (jedna rzecz może mieć różne wartości, biorąc pod uwagę różne kryteria)

11. Wychowanie jest procesem realizowania określonych wartości

12. Wartości to drogowskazy, wskazówki dla młodego człowieka, aby podążał on drogą niezaburzającą jego rozwoju i prawidłowemu funkcjonowaniu

13. Wychowanie jest procesem planowym, dlatego wpierw należałoby się zastanowić: Jaki ma być człowiek w kontekście wychowania? Jakie powinien realizować wartości w swoim życiu.

14. Z wychowaniem wiążą się takie kwestie związane z wartościami jaki: autorytet, wolność i odpowiedzialność, podmiotowość

15. Systemy wartości różnicują teorie wychowania (chrześcijańska, liberalna)

6. BIOMEDYCZNE PODSTAWY WYCHOWANIA

Moduł 1: Rozwój fizyczny i motoryczny

1. Hierarchia potrzeb Maslowa i znaczenie zaspokojenia potrzeb biologicznych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu

Hierarchia potrzeb Maslowa:

• Potrzeby fizjologiczne: jedzenie, woda, sen, odpoczynek

• Potrzeby bezpieczeństwa: posiadanie domu, wolność od lęku i przemocy

• Potrzeby miłości i przynależności: bycie członkiem rodziny, grupy, akceptacja społeczna

• Poczucie własnej wartości: docenienie przez innych świadomość własnych zalet i wad

• Samorealizacja: realizacja zdolności indywidualnych i działalność twórcza

• Potrzeby wyższego rzędu: poszukiwanie wiary, pokoju, sprawiedliwości

Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych jest warunkiem wykształcenia się potrzeb wyższych rzędów. U osoby głodnej, zmęczonej, spragnionej nie wykształca się potrzeba samorealizacji czy przynależności. Dlatego zapewnienie dziecku warunków do prawidłowego funkcjonowania i rozwoju na poziomie biologii jest warunkiem jego prawidłowego rozwoju emocjonalnego i intelektualnego.

2. Rozwój osobniczy (ontogenetyczny) i rozwój rodowy (filogenetyczny) - definicja

Rozwój osobniczy (ontogeneza) - ogół procesów i zjawisk zachodzących od zapłodnienia aż do śmierci organizmu. Pierwszy etap rozwoju od bruzdkowania zygoty do narodzin nazywamy rozwojem zarodkowym, czyli embriogenezą. Na tym etapie powstają i różnicują się tkanki i narządy. Dalszy rozwój polega głównie na wzroście rozmiarów ciała i zmianie jego proporcji oraz na zmianach fizjologicznych i związanych z dojrzewaniem płciowym.

Rozwój rodowy (filogeneza) - ogół procesów, czynników i wydarzeń powodujących powstanie jakiegoś gatunku, jego zmiany i ewentualne wymarcie. W przypadku człowieka (antropogeneza) obejmuje on powstanie pierwszych hominoidów w połowie trzeciorzędu, utrata ogona, „zejście z drzewa”, przyjęcie wyprostowanej postawy ciała przez pierwszych hominidów, opanowanie zdolności łowieckich, wytwarzania narzędzi i broni, powiększenie się mózgu, wytworzenie mowy itd.

3. Czynniki wpływające na rozwój fizyczny

Czynniki zewnątrzpochodne:

• Wpływ zanieczyszczenia (spaliny, odpady przemysłowe, skażenie środowiska)

• Palenie tytoniu (zarówno przez rodziców dziecka jak i przez samego małoletniego)

• Spożywanie alkoholu

• Brak dostępu do światła

• Niedobory żywieniowe i brak czystej wody pitnej

Czynniki wewnątrzpochodne:

• Czynniki genetyczne (wrodzone możliwości rozwojowe dziecka)

• Układ hormonalny (wpływ zaburzeń w gospodarce hormonalnej np. insuliny, hormonu wzrostu, estrogenu)

• Układ nerwowy (zły przepływ informacji, uszkodzenia neuronów, zaburzenia kontroli)

• Narządy i tkanki (na skutek oddziaływań czynników genetycznych, układu hormonalnego i układu nerwowego narządy i tkanki mogą działać mniej lub bardziej poprawnie, a wadliwa praca narządów odbija się na rozwoju całego organizmu)

4. Rozwój motoryczny i warunkujące go czynniki

Rozwój motoryczny - ciąg przemian zachodzących na przestrzeni życia człowieka dotyczących jego możliwości ruchowych, precyzji i koordynacji ruchów, ich celowości i rozmachu.

Czynniki wpływające na rozwój motoryczny:

- Wrodzone możliwości dziecka (niepełnosprawność ruchowa wrodzona lub nabyta, choroby takie jak dystrofia mięśniowa Duchenna, wrodzone wady serca, achondroplazja itp.)

-Dostęp do stymulacji (zabawki interaktywne, możliwość uczestniczenia w zabawach ruchowych, sporcie, zajęcia muzyczne, rytmika, taniec itd.)

- Poziom rozwoju kośćca i mięśni

- Dieta (wpływa na rozwój kości i mięśni, a przez określenie zasobów energetycznych na wytrzymałość i potencjał poznawczy dziecka)

• Dostęp do światła słonecznego (zapobieganie krzywicy)

• Choroby i schorzenia przebyte i obecne (osteoporoza, otyłość, złamania kości, choroby stawów)

• Znaczenie aktywności fizycznej dla rozwoju i zdrowia człowieka

→ patrz „Profilaktyka…”

6. Fazy rozwoju wewnątrzmacicznego

• Wyróżniamy dwie fazy rozwoju wewnątrzmacicznego:

Faza zarodkowa (0-8 tyg.) - wytwarza się cewka naczyniowa, z której powstaje serce (bije od 5 tyg.) oraz cewa nerwowa, z której powstaje mózg i rdzeń kręgowy (4-5 tyg.). W 6. tyg. powstają zawiązki kończyn, tworzy się jelito pierwotne (z którego powstanie układ pokarmowy) i powstaje pranercze (z którego powstaną nerki i nasieniowody u chłopców). Ok. 7-8 tyg. powstaje twarz (język, szczęki, mięśnie twarzy i podniebienie z łuków skrzelowych, i oczy). Pojawiają się pierwsze ruchy. Kończy się organogeneza - dziecko ma już wątrobę, nerki, płuca, serce, mózg.

Faza płodowa (8-40 tyg.) - dziecko rośnie, powiększa się jego mózg (są już dwie półkule i móżdżek) i rozwijają się kości. Pojawia się zarys nozdrzy i górnej wargi. U chłopców ok. 9. tyg. wykształcają się jądra. Ok. 10. tyg. zanikają błony między palcami rąk. Powstają paznokcie, powieki, Ok. 12. tyg. wykonuje się pierwsze USG. W tym czasie u chłopców wydłuża się penis (u dziewcząt w tym czasie nie zachodzą w kwestii narządów płciowych istotne zmiany). Zaczynają działać nerki. Dziecko robi też miny i rozwija mu się zmysł smaku: połyka słodkie wody płodowe. Ok. 15. tyg. zaczyna działać wątroba. Ok. 17. tyg. szpik kostny produkuje już krwinki. W 18. tyg. zaczynają się intensywnie rozwijać jajniki i macica u dziewczynek. Dziecko zaczyna ćwiczyć płuca wciągając i wypuszczając wody płodowe. Dziecko ma już regularny rozkład dnia i na zmianę śpi i kopie. W 23-24. tyg. ciąży dziecko reaguje już na dźwięki. Ok. 30 tyg. fałduje się mózg i dziecko coraz energiczniej reaguje na dźwięki i światło, dziecko jest bardzo ruchliwe. Ok. 32. tyg. dziecko obraca się główką w dół do porodu. Od 22. tyg. dziecko obrasta w tłuszcz, gromadzi go coraz intensywniej od 34. tyg. ciąży. Ok. 37. tyg. nadnercza wytwarzają kortyzol, który umożliwi dziecku oddychanie po porodzie. Ok. 40 tyg. dziecko przychodzi na świat.

7. Przebieg okresu noworodkowego i adaptacja do życia pozamacicznego

• Noworodkiem nazywamy dziecko do ukończenia 28 dni.

• Przebieg okresu noworodkowego:

• Następuje fizjologiczny spadek wagi (o ok. 10%), który z czasem wyrównuje się i ok. 7.-10. dnia życia noworodek waży znowu tyle, co przy urodzeniu.

• Mogą ujawnić się wady wrodzone i urazy okołoporodowe

• Może pojawić się fizjologiczna żółtaczka spowodowana niewydolnością wątroby, która musi rozkładać zarówno zbędne hormony jak i najchętniej krwinki (→ patrz poniżej)

• Dziecko najchętniej przebywa z matką, zasypia najchętniej słuchając bicia jej serca

• Dziecko jest wrażliwe na zimno, hałas, niewygodę, głód, a reakcją na problemy jest płacz

• Dziecko widzi wyraźnie na ok. 20-30 cm, czyli na odległość do twarzy matki w czasie karmienia

• Pojawiają się odruchy atawistyczne (odruch pełzania, chodzenia, chwytny, ssania, Moro)

• Adaptacja do życia pozamacicznego:

• Przełom hormonalny - dziecko pozbywa się hormonów, które w czasie życia płodowego dostało od matki. Obecność hormonów objawia się obrzękiem sutków i narządów płciowych, rozszerzeniem gruczołów łojowych skóry.

• Rozpad czerwonych krwinek - dziecko pozbywa się nadmiaru czerwonych krwinek, które były mu potrzebne w czasie życia płodowego do lepszego wychwytywanie tlenu w krwi matki przez łożysko (w czasie ciąży noworodek znajduje się w warunkach względnego niedotlenienia).

• W czasie ciąży zaczyna się u dziecka przygotowanie płuc do oddychania: dziecko wciąga i wypuszcza wody płodowe.

• Wzrastanie, rozwój motoryczny i potrzeby dziecka w okresie niemowlęcym, poniemowlęcym, przedszkolnym, młodszym szkolnym, dojrzewania płciowego

• Okres niemowlęcy (od 4. tyg. do końca 1. roku)

• Dziecko podwaja swoją urodzeniową długość i potraja urodzeniowa wagę

• Dziecko dużo je, początkowo mleko matki, a kilkumiesięczne dziecko (5-6 miesięcy) je już w miarę normalnie

• W połowie pierwszego roku wyrzynają się pierwsze zęby mleczne

• Następuje pionizacja postawy ciała (9-11 miesięcy) i dziecko zaczyna chodzić (pod koniec pierwszego roku życia)

• Dziecko uczy się mówić (w wieku 5 miesięcy wypowiada pierwsze sylaby, w wieku 12 miesięcy wypowiada ze zrozumieniem słowa takie jak mama i tata)

• Dziecko opanowuje zwieracze

• Pojawia się zdolność chwytania (odruch chwytny zanikł i dziecko uczy się chwytania ponownie)

• Wykształca się więź emocjonalna dziecka z matką (a także z innymi osobami, jeśli je często widuje i uczestniczą one w pielęgnacji dziecka)

• Dzieci w tym okresie dość często chorują, łatwo zarażają się chorobami

• Okres poniemowlęcy (2.-3. rok życia)

• U dziecka pojawia się głód ruchu i wrażeń, jest bardzo ruchliwe, nie lubi monotonnych czynności

• Dziecko często choruje ze względu na łatwość zakażenia i urazy spowodowane dużą ruchliwością dziecka i brakiem rozwagi

• Dziecko doskonali motorykę, wyrabia sobie mięśnie

• Dziecko doskonali mowę, zaczyna składać krótkie proste zdania.

• Wiek przedszkolny (3.-6. rok życia)

• Następuje dość szybki wzrost długości ciała (dziecko jest zazwyczaj dość wysokie i szczupłe)

• Mogą pojawić się wady postawy

• Układ limfatyczny ulega przerostowi w obronie przed infekcjami

• Głód ruchu rośnie, dziecko opanowuje czynności takie jak skakanie, pływanie, bieganie, taniec, wspinanie się itp.

• Dziecko ma skoordynowane ruchy i umie już wchodzić po schodach, ubrać się, zapiąć guziki, włożyć buty, umyć ręce itd.

• Ustala się prawo- lub lewostronna lateralizacja, czyli dominacja jednej ręki i nogi

• W układzie nerwowym obserwuje się przewagę pobudzenia nad hamowaniem, dziecko reaguje na wszystko bardzo żywo, ale łatwo przechodzi też od jednej reakcji do drugiej

• Dziecko opanowuje umiejętność bawienia się w grupie, kształtują się uczucia wyższe i przystosowanie społeczne

• Dziecko ma wiele zainteresowań, szybko zmienia swoje pasje, ale uczy się z czasem dyscypliny, wykonywania poleceń i przestrzegania zakazów

• Dziecko zazwyczaj rzadziej w porównaniu z wcześniejszymi okresami jest głodne i odmawia jedzenia niektórych produktów

• Kształtują się nawyki higieniczno-kulturalne (mycie zębów, mycie rąk, zmiana odzieży)

• Wiek młodszy szkolny (6 - 10 (~14) lat)

• Pojawiają się zęby stałe (wszystkie oprócz ósemek)

• Rozwój motoryczny dziecka cechuje płynność, dokładność i zręczność ruchów i dziecko nabiera indywidualnego charakteru (dziecko można rozpoznać po ruchach)

• Doskonali się mowa, dziecko opanowuje budowanie zdań złożonych i poprawnie używa czasów

• Dziecko doskonali zdolności manualne i uczy się pisać

• Dziecko myśli coraz bardziej logicznie, umie dokonywać syntezy myśli i wyrażać je w formie ustnej i pisemnej

• Dziecko bardzo szybko i z dużą łatwością zapamiętuje nowe wiadomości

• Dziecko potrafi przestrzegać norm, nakazów i zakazów

• Dzieci łącza się w grupy, zawierają przyjaźnie

• Skok pokwitaniowy u dziewcząt przypada zazwyczaj na 10 - 13 rok życia i w tym czasie dziewczęta górują wzrostem nad chłopcami, zmieniają się rysy twarzy i dziewczęta wyglądają na dojrzalsze od chłopców

• Skok pokwitaniowy zazwyczaj chłopców przypada zazwyczaj na 13 - 15 rok życia i chłopcy doganiają a potem przeganiają wzrostem dziewczęta

1. Zachowania seksualne wobec dzieci i następstwa przemocy seksualnej

• Zachowania seksualne wobec dzieci praktykują najczęściej osoby o skłonnościach pedofilnych, ale także osoby nieodczuwające specjalnego pociągu wobec dzieci i traktujące je jako obiekt zastępczy w okresie, kiedy nie mają partnera seksualnego.

• Przemoc seksualna wobec dzieci obejmuje:

• Podglądanie nagiego dziecka, pokazywanie mu własnej anatomii, rozmowa o treści seksualnej bez kontaktu seksualnego

• Kontakty oralno-genitalne

• Stosunki udowe

• Penetracja seksualna (genitalna, z użyciem narzędzi lub palca)

• Wyzyskiwanie dzieci - prostytucja i pornografia

Moduł 3: Wybrane układy, funkcje i reakcje fizjologiczne organizmu

• Funkcje:

Ośrodkowy układ nerwowy: Zbiera informacje dotyczące docierających do organizmu bodźców i steruje reakcjami. Rdzeń kręgowy pośredniczy między mózgiem a efektorami. Reakcje zachodzące z pominięciem mózgu nazywamy odruchami rdzeniowymi. Mózg zajmuje się przetwarzaniem danych dotyczących bodźca i decyduje o reakcji na niego.

Obwodowy układ nerwowy: odbiera wszystkie bodźce ze skóry, narządów wewnętrznych, głowy, tułowia, kończyn itd. i pobudza do działania wszystkie narządy.

Neurony: dzielimy na czuciowe (odbiór bodźca), kojarzeniowe (należące do centralnego układu nerwowego) i ruchowe (przekazują impuls do efektorów)

1. Plastyczność mózgu i jej znaczenie dla człowieka

• Plastyczność mózgu (neuroplastyczność) to właściwość neuronów, dzięki której mózg jest zdolny do zmienności, przystosowania, samonaprawy, uczenia się i pamięci.

Moduł 4: Zdrowie i ochrona zdrowia dzieci i młodzieży

1. Definicja zdrowia i jego aspekty

• Zdrowie - stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko barak choroby czy niedomagania (ułomności)

• Zdrowie fizyczne - prawidłowe funkcjonowanie organizmu, wszystkich układów i narządów

• Zdrowie psychiczne:

• Umysłowe (mentalne) - zdolność do jasnego i obiektywnego myślenia

• Emocjonalne - zdolność do rozpoznawania własnych i cudzych uczuć, umiejętność ich wyrażania w odpowiedni sposób oraz umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami, depresją i lękiem.

Moduł 5: Środowisko fizyczne i społeczne szkoły, a zdrowie uczniów i nauczycieli

1. Środowisko fizyczne szkoły, jego składowe i wpływ na samopoczucie społeczności szkolnej

• Na środowisko fizyczne szkoły składa się:

• Budynek i jego zawartość:

• Dobry stan techniczny

• Odpowiednia do powierzchni szkoły liczba uczniów

• Dostosowany do potrzeb uczniów niepełnosprawnych

• Zgodna z normami liczba oczek ustępowych i utrzymanie łazienek w czystości, stały dostęp uczniów do mydła, ręczników papierowych/suszarek, papieru toaletowego

• Utrzymywane na bieżąco w czystości korytarze i klatki schodowe

• Czyste, estetyczne i dostosowane do potrzeb uczniów sale i ich umeblowanie

• Teren szkoły:

• Powinien być ogrodzony, dobrze utrzymany i umożliwiać rekreację i aktywność sportową

• Otoczenie szkoły:

• Czyste powietrze, jak najmniejsza ilość spalin i odpadów toksycznych z fabryk, ograniczony ruch uliczny prawidłowego małe stężenie hałasu

• Cechy prawidłowego mikroklimatu w szkole

• Systematycznie wietrzone pomieszczenia

• Zakaz palenia tytoniu na terenie szkoły

• Naturalne oświetlenie + oświetlenie sztuczne

• Rolety, żaluzje

• Temperatura ok. 18˚C

• Zabezpieczenie przed hałasem

• Tablice bezpyłowe

• Podstawowe zasady higieniczne układania planów lekcji i odrabiania lekcji

• Układanie planów lekcji:

• Lekcje każdego dnia powinny zaczynać się o tej samej godzinie

• Każdego dnia liczba godzin powinna być taka sama lub zbliżona

• Suma wagi przedmiotów każdego dnia powinna być zbliżona

• Należy unikać zdwajania lekcji

• Umieszczanie naprzemiennie lekcji o różnym stopniu trudności

• Organizowanie przerw co najmniej 10 minutowych

• Odrabianie lekcji:

• Organizowani przerw

• Praca w czystym, estetycznym pomieszczeniu

• Praca z dala od hałasu

4. Układ ciała przy prawidłowo dopasowanym stole i krześle

• W pozycji siedzącej stopy powinny spoczywać na podłodze, a uda podudzia powinny tworzyć kąt prosty. Stół powinien znajdować się na wysokości łokcia opuszczonej swobodnie ręki osoby znajdującej się w pozycji siedzącej.

• Podstawowe zasady doboru mebli do wysokości ciała oraz rozmieszczenia uczniów w ławkach w klasie

• W każdej sali lekcyjnej powinny znajdować się meble w trzech rozmiarach oznakowane zgodnie z ich wymiarami

• Każdy uczeń powinien znać numer stołu i krzesła odpowiedniego dla jego wzrostu i numer ten powinien figurować w dzienniku przy nazwisku ucznia

• Najniższe stołu powinny znajdować się z przodu klasy a wyższe z tyłu

• O ile to możliwie uczniowie noszący okulary powinni siedzieć bliżej tablicy i najlepiej w środkowym rzędzie

6. Potrzeba spożywania posiłku w szkole i przyczyny trudności w jego organizacji

• Potrzeba spożywania posiłku w szkole:

• Jako że posiłek należy spożywać średnio co 4 godziny, a dzieci spędzają w szkole zazwyczaj więcej niż 4 godziny, należy zapewnić im możliwość spożycia posiłku.

• Dzieci powinny mieć prawo do wypicia w szkole nieodpłatnie jakiegoś napoju poza wodą z kranu.

• Dzieci z ubogich rodzin powinny mieć zapewnione w szkole posiłki, a dożywianie dzieci powinno odbywać się z poszanowaniem ich godności.

• Ze sklepików szkolnych powinno usunąć się produkty szkodliwe dla zdrowia dzieci takie jak słodycze, słodkie napoje gazowane.

7. Psychologiczne podstawy wychowania

„Teoretykowi wychowania psychologia dostarcza wiedzy o strukturze i mechanizmach przemian osobowości, o warunkach i prawidłowościach biopsychicznego rozwoju człowieka, o kierunkach ludzkich dążeń i warunkujących je mechanizmach. Wnosi istotne dane o umysłowym rozwoju wychowanka w różnych okresach rozwojowych, o psychologicznych problemach związanych z rozwojem, o różnicach indywidualnych, o istocie i uwarunkowaniach procesów poznawczych. Ta wiedza jest nieodzowna do określenia prawidłowości rozwoju psychicznego i jego zaburzeń czy zaznaczających się odchyleń od normy. Jest także konieczna do ustalenia struktury relacji: jednostka- otoczenie; osoba- sytuacja wychowawcza.

Koncepcje psychologiczne dotyczące przemian osobowości w znacznym stopniu determinują dobór metod i środków oddziaływań wychowawczych. (…)

Także psychologia rozwojowa, psychologia niedostosowania, psychologia wychowawcza, psychologia zdrowia itp. wnoszą bardzo wiele do poszukiwania metod wychowania. Na ujęcie samego procesu wychowania, z uwzględnieniem natury i specyfiki człowieka, pozwala podejście humanistyczne w psychologii.

Szczególnie ważna jest psychologia wychowawcza. Jak podkreśla Antonina Gurycka, do podstawowych zadań psychologii wychowawczej należy informowanie pedagogów o odkrytych przez psychologów faktach, prawidłowościach, podstawowych mechanizmach psychologicznych i sprawdzonych technikach ich wykorzystania, pozwalających na lepsze rozumienie zjawisk i procesów leżących u podstaw wychowania, a przez to na optymalizację procesu wychowania.”

Orientacja psychologiczna jako orientacja badawcza w teoriach wychowania.

„Punktem wyjścia badań nad istotą wychowania i określeniem warunków osiągania w praktyce oddziaływań pedagogicznych jego skuteczności czyni się w tak zorientowanych teoriach wychowania psychologiczną koncepcję człowieka, jego osobowości, zachowań lub charakteru. Przedstawicielami tej orientacji są: Zbigniew Zaborowski, Mieczysław Łobocki i Krzysztof Konarzewski. (…) Psychologia ma stanowić dla teorii wychowania swoisty układ odniesienia, strukturę porządkującą jej twierdzenia o wychowaniu i jego skuteczności.”

8. Teorie rozwoju osobowości człowieka

Najpopularniejszą definicją osobowości jest ta, która przedstawia ją jako zespół cech wzajemnie wpływających na siebie, które manifestowane są poprzez ludzkie zachowania.

Osobowość jest terminem niezwykle trudnym do zdefiniowania, a podejście do osobowości różni się w zależności od stanowiska teoretycznego. Ogólnie można powiedzieć, że osobowość to charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno — przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje.
Ogólne teorie osobowości:
* teorie typów: zakładają, że każda jednostka reprezentuje swoistą równowagę podstawowych elementów zgodnych z typem osobowości. Przykładem takiej teorii jest konstytucjonalna teoria Sheldona, mówiąca, że typy budowy ciała związane są z rozwojem osobowości. Teoria Hipokratesa - wyodrębnia cztery podstawowe typy temperamentu: choleryk, sangwinik, melancholik i flegmatyk;

* teorie cech: opisują osobowość jako zespół charakterystycznych dla danego człowieka cech. Cecha to względnie stała, charakterystyczna dla jednostki, zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań, przejawiająca się w różnych sytuacjach. Przykładem takich teorii są m.in.: teorie Allporta, Cattella czy też Eysencka. Jedną z najbardziej znanych jest teoria Wielkiej Piątki, wyznaczająca pięć głównych cech, występujących z różnym natężeniem i w różnych konfiguracjach u każdego człowieka. Cechy te to: neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na doświadczenia, ugodowość i sumienność.

* teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne: klasyczne teorie Freuda i Junga, czy późniejsze: Adlera, Fromma, Horney. Na ogół kładą nacisk na czynniki rozwojowe przy założeniu, że osobowość dorosłego człowieka rozwija się w czasie, w zależności od stopnia integracji czynników. Ważne są tu podejścia motywacyjne. Ponadto w klasycznym podejściu psychoanalitycznym Freuda, kładzie się nacisk na rolę procesów nieświadomych, konfliktów i centralną rolę popędów w rozwoju osobowości. Freud wyznaczył także trzy struktury psychiczne osobowości: id, ego i superego.

* podejście behawioralne: nie powstały konkretne behawioralne teorie osobowości, ale pod wpływem rozwoju behawioryzmu, naukowcy zaczęli się przyglądać osobowości z perspektywy środowiska: na ile zależy ona od stałości środowiska i otrzymywanych wzmocnień. * teorie humanistyczne: w przypadku teorii humanistycznych istnieje trudność w empirycznym weryfikowaniu wprowadzonych pojęć. Autorzy tacy, jak Abraham Maslow czy Carl Rogers opierali się głównie na fenomenologii (najważniejsze są subiektywne doświadczenia jednostki), holizmie i naturalnym dążeniu do samorealizacji.

* poznawcze podejście do osobowości: osoba traktowana jest tu jako pewna całość, teorie koncentrują się na pojęciu JA (obrazie własnej osoby), które odpowiedzialne jest za nadawanie sensu doświadczeniom. Osobowość jest traktowana jako system wiedzy osobistej, wykorzystywanej przy interpretacji doświadczeń i sterowaniu zachowaniem; jest to wiedza naturalna (potoczna, intuicyjna), gorąca (silnie związana z emocjami), często słabo uświadamiana, o charakterze pragmatycznym.
Istnieje oczywiście wiele innych teorii osobowości, między innymi modele integrujące różne podejścia, eklektyczne.

9. Etapy rozwoju fizycznego i psychicznego człowieka.

Periodyzacja rozwoju:

Okres prenatalny: od poczęcia do narodzin

Okres wczesnego dzieciństwa: od narodzin do 3 r. ż.

Okres średniego dzieciństwa - wiek przedszkolny: od 4. Do 6 r. ż.

Okres późnego dzieciństwa - młodszy wiek szkolny: od 7. Do 10-12 r. ż.

Okres adolescencji: od 10-12 r. ż. do 20-23r. ż.

Okres wczesnej dorosłości : od 20-23 r.ż. do 35-40 r.ż.

Okres średniej dorosłości - wiek średni: od 35 - 40 r.ż. do 55. - 60 r.ż.

Okres późnej dorosłości - wiek starzenia się: od 55. - 60 r.ż. i więcej

ROZWÓJ FIZYCZNY CZŁOWIEKA - to ciągły proces przebiegający nierównomiernie i skokowo prowadzący do dojrzałości organizmu w toku rozwoju człowieka obserwujemy przewagę procesów anabolicznych nad katabolicznymi. Na rozwój fizyczny człowieka składa się rozwój motoryczny, budowa ciała, oraz elementy wynikające z natury.

Okres prenatalny

W prenatalnym okresie rozwoju człowieka wyróżniamy trzy trymestry (każdy po trzy miesiące) lub dwa stadia: zarodkowe(embrionalne) - od poczęcia do końca ósmego tygodnia oraz płodowe - od dziewiątego tygodnia do narodzin. Prawie wszystkie wady wrodzone powstają w pierwszym trymestrze rozwoju, gdyż jest do okres intensywnej ontogenezy, w którym wrażliwość na działanie szkodliwych czynników jest szczególna ( tzw. okres krytyczny dla powstania wad rozwojowych).

Okres wczesnego dzieciństwa:

W ciągu trzech lat dokonuje się intensywny rozwój dziecka pod każdym względem:

- rozwój somatyczny. Zmiany dokonują się we wszystkich układach. Zmienia się udział tkanki chrzęstnej w układzie kostnym, kształtują się krzywizny kręgosłupa; wyrastają zęby mleczne; rozwija się tkanka mięśniowa. W wieku niemowlęcym dziecko wyraźnie zwiększa masę ciała. Proces ten staje się powolniejszy w wieku poniemowlęcym, gdzie następuje intensywny wzrost, co prowadzi do wyszczuplenia sylwetki ciała.

- rozwój tkanki mózgowej. W miarę dojrzewania mózgu dziecko coraz dłużej pozostaje w stanie aktywnego słuchania.

- noworodek reaguje na bodźce otoczenia odruchami bezwarunkowymi. Stopniowo zdobywa umiejętność panowania nad swoim ciałem: od postawy horyzontalnej przechodzi do postawy wertykalnej, opanowuje kolejno różne sposoby przemieszczania się w przestrzeni i doskonali je. Przechodzi od odruchu chwytnego do chwytu dowolnego i opanowuje jego różne formy.

- dziecko przechodzi od manipulacji niespecyficznej w wieku niemowlęcym do manipulacji specyficznej w wieku poniemowlęcym

- od momentu narodzin podstawowe system percepcyjne podejmują swoje funkcje. Tworzą się rozmaite połączenia między modalnościami percepcyjnymi.

Okres średniego dzieciństwa:

Średnie dzieciństwo przynosi wiele istotnych zmian rozwojowych, zarówno w sferze anatomiczno - fizjologicznej, jak i psychicznej.

- zmiany dotyczące wzrostu i wagi ciała nie są już tak intensywne jak w okresie wczesnego dzieciństwa. Dziecko staje się szczuplejsze, jego sylwetka wydłuża się; rozrasta się część twarzowa głowy.

- istotne zmiany zachodzą w systemie nerwowym: postępuje mielinizacja włókien nerwowych, wytwarzają się nowe połączenia między neuronami, wzrasta synchronizacja pracy różnych pól mózgu. Zmian te prowadzą do zwiększenia sprawności w kierowaniu uwagą, umożliwiają refleksję nad własnym zachowaniem.

- postęp w rozwoju motorycznym wyraża się w powstawaniu kombinacji ruchowych. Zwiększa się wyraźnie harmonia, płynność i rytmiczność ruchów.

- zwiększa się zdolność rozróżniania barw i odcieni. Wzrasta wrażliwość w zakresie słuchu muzycznego i fonematycznego.

- orientacja dziecka w otoczeniu wyraźnie polepsza się, jednocześnie polepsza się orientacja w przestrzenie: dziecko staje się zdolne do ustalania relacji między przedmiotami. Doskonali się językowe opisywanie przestrzeni.

- zwiększa się pojemność dziecięcej pamięci

- rozwijają się czynności myślowe, jak szeregowanie i klasyfikowanie. Pod koniec wieku przedszkolnego jest zdolne do systematycznego szeregowania.

Okres późnego dzieciństwa:

Rozwój fizyczny dziecka między 6. a 12. rokiem życia, jak podaje J.S. Turner i D.B. Helms zachodzi w sposób powolny, ale stały. Autorzy podają, że w tym wieku zmienia się budowa ciała a więc konstrukcja fizyczna dziecka: w miarę zmniejszania się grubości tkanki tłuszczowej oraz zmian w jej rozkładzie ogólnym, staje się ono szczuplejsze.

- Kości stają się twarde i sztywne.

- Szybko następuje przyrost mięśni.

- Układ krążenia rozwija się w ciągłym, lecz powolnym tempie, natomiast oddychanie staje się bardziej ekonomiczne.

- Mózg osiąga swą dojrzałą wielkość, lecz nadal nie w pełni jest wykorzystywany, a układ trawienny staje się bardziej wydajny.

-W wieku szkolnym rozwija się zarówno duża, jak i mała motoryka u dziecka, chociaż rozwój tej drugiej przebiega w wolniejszym tempie.

- Zmiany cielesne są mniej widoczne. Mniej widoczny jest także, bo powolny, przyrost wzrostu dziecka. W tym czasie następuje aktywny rozwój równowagi i koordynacji ruchowej, dzieci uzyskują kontrolę nad zdolnościami motorycznymi przejawiające się w doskonaleniu różnych form aktywności fizycznej, przede wszystkim tej podstawowej z zakresu biegów, skoków, rzutów, a także poznają nowe gry i zabawy.

Okres adolescencji:

Obserwowalne fizjologiczne zmiany organizmu rozpoczynają się od tzw. skoku pokwitaniowego, czyli szybkiego wzrostu ciała, który u chłopców występuje między 12. i 15. r.ż. i powoduje wzrost wysokości u chłopców o ok. 20cm, towarzyszy mu przyrost wagi ciała o ok. 20kg. U dziewcząt skok pokwitaniowy rozpoczyna się o około 2 lata wcześniej niż u chłopców. Dotyczy zarówno układu kostnego i mięśniowego, jak i pozostałych części ciała. Budowa ciała dziewcząt i chłopców różnicuje się znacznie w procesie dojrzewania organizmu: u chłopców rozrastają się ramiona, a sylwetka staje się bardziej kanciasta, u dziewcząt rozrasta się miednica oraz podskórna tkanka tłuszczowa, powodująca zaokrąglenie się sylwetki. Charakterystyczne zmiany organizmu związane z dojrzewaniem występują w indywidualnie zróżnicowanym tempie, ale zawsze w takiej samej kolejności. Największe zmiany dotyczą narządów płciowych.

Okres wczesnej dorosłości:

W okresie tym obserwuje się nadal wzrost sprawności fizycznej, oraz doskonalenie się niektórych funkcji w obrębie narządów zmysłu (wzrasta wrażliwość na światło, polepsza się ostrość słuchu), chociaż pewne czynniki, takie jak siedzący tryb życia, nałogi, stres mogą powodować pogarszanie się kondycji fizycznej już we wczesnej dorosłości.

Okres średniej dorosłości:

Stan zdrowia człowieka w średnim wieku jest- a przynajmniej może być- dobry. Obserwuje się jednak spadek wydolności wielu funkcji biologiczno-fizjologicznych. Wiek ten charakteryzuje się względnym- w porównaniu z wcześniejszymi okresami- wzrostem śmiertelności. Do najważniejszych przyczyn śmiertelności należą choroby układu krążenia. W okresie tym ma miejsce proces przekwitania. W przypadku kobiet wyraża się on w zaniku cyklu miesiączkowego oraz funkcji prokreacyjnych, a w przypadku mężczyzn- obniżeniem funkcji seksualnych.

Okres późnej dorosłości:

Z medycznego punktu widzenia rozróżnia się dwa zasadnicze typ zmian biologicznych w późnej dorosłości:

- obniżenie sprawności fizycznej: przejawia się w ograniczeniu zdolności do wysiłku, zwiększonej męczliwości, w ograniczeniu aktywności i ogólnym spadku wigoru. Jest to wynikiem stopniowego słabnięcia funkcji niemal wszystkich narządów ciała. W większości przypadków wymierne obniżenie sprawności fizycznej jest następstwem chorób, a nie samego procesu starzenia się.

- mnoga patologia: jest to drugi istotny wyróżnik starości biologicznej. Terminem tym określa się występowanie kilku dolegliwości równocześnie u tej samej osoby, spowodowane przewagą procesów katabolicznych nad metabolicznymi.

ROZWÓJ PSYCHICZNY CZŁOWIEKA: wszelki długotrwały, proces kierunkowy zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy przemian danego obiektu, wykazujące obiektywnie sprawdzalne różnicowanie się tego obiektu pod określonym względem.

Okres prenatalny:

Dziecko już przed urodzeniem charakteryzuje się specyficznie ludzkimi cechami: przyjmuje wszystkimi zmysłami szeroki wachlarz bodźców, dokonuje ich selekcji, reaguje na pewne bodźce w specyficzny dla siebie sposób. Dzięki temu już przed urodzeniem może być przez rodziców traktowane jako partner dialogu i bezpośredni po urodzeniu może z nimi nawiązać wielozmysłowy kontakt. Uznanie dziecka przed urodzeniem za istotę ludzką jest wstępnym warunkiem rozpoznania i zaspokojenia psychicznych potrzeb, np. bezpieczeństwa, miłości, co umożliwia jego prawidłowy rozwój.

Okres wczesnego dzieciństwa:
Kształtuje się inteligencja sensoryczno-motoryczna. Rozwija się zdolność do zastępowania symbolami nieobecnych przedmiotów i zjawisk, oraz zdolność do różnicowania dźwięków mowy ludzkiej. Bogaci się słownik dziecka. Rozwija się umiejętność budowania wypowiedzi złożonych z wielu słów. Pod koniec wieku poniemowlęcego dziecko opanowuje wszystkie podstawowe struktury syntaktyczne języka ojczystego. Niemowlę przeżywa jedynie stany zadowolenia i niezadowolenia. Pod koniec niemowlęcia zaczyna się proces różnicowania uczuć. Źródło emocji to kontakty z dorosłymi, i nieco później z dziećmi. Dziecko uczy się wyrażać emocje i rozpoznawać wyrazy mimiczne emocji u innych. Rozwijają się zabawy samotne i równoległe. Poczucie bezpieczeństwa zdobyte w kontakcie z matką zapewnia dziecku wychodzenie ku światu przedmiotów i osób. Rozwija się także poczucie odrębności psychicznej i poczucie własnego „ja”. Opanowanie sztuki chodzenia: mają zanikać odruchy bezwarunkowe w odpowiednich okresach rozwoju niemowlęcego, pojawiają się pierwsze wrażenia zmysłowe, kształtują się stereotypy motoryczne.

Okres średniego dzieciństwa:

Dziecko jest zdolne do rozumowania przyczynowo-skutkowego. Najlepiej rozwiązuje problemy w sferze sensoryczno-motorycznej i percepcyjno-wyobrażeniowej. Rozwija się funkcja symboliczna. Następuje rozkwit dziecięcych teorii umysłu. Dziecko odróżnia przekonania na temat rzeczywistości od samej rzeczywistości. Dziecko w tym wieku ma bogaty słownik, tworzy neologizmy. Rozwija się kompetencja narracyjna: bogaci się struktura opowiadania. Doskonalą się również umiejętności konwersacyjne dziecka: uczy się ono uwzględniać punkt widzenia odbiorcy, słuchać i analizować wypowiedzi partnera. Rozumie emocje własne i innych osób. Umie mówić o przeżyciach. Rozwijają się uczucia związane z samooceną, np. duma. W zabawie dziecko poznaje role społeczne, nawiązuje interakcje z rówieśnikami, uczy się reguł zachowania i jak ich przestrzegać. Tworzą się pierwsze dziecięce przyjaźnie. Rozwijają się prospołeczne zachowania, np. empatia. Dziecko przejawia moralność przedkonwencjonalną. Ustala się tożsamość płciowa. Dziecko staje się zdolne do samokontroli, rozwija się obraz własnej osoby.

Okres późnego dzieciństwa:

Wzrasta emocjonalne i społeczne znaczenie pozaszkolnych spotkań z rówieśnikami. Pojawia się dojrzałość szkolna. Stosunek grupy rówieśniczej do dziecka zależy w tym wieku od wykazania się sukcesami w zabawie, nauce, czy w innych sferach społecznego funkcjonowania. Jednym z najważniejszych zadań w zakresie rozwoju poznawczego jest opanowanie umiejętności czytania i pisania. Następuje przejście z etapu myślenia przedoperacyjnego do etapu operacji konkretnych. Dziecko uczy się uwzględniać normy dotyczące sposobu swojego działania, a także jego osobiste i społeczne skutki, które mogą podlegać ocenie. Uczą się koordynować te oceny z własnym punktem widzenia.

Okres adolescencji:

Wczesna adolescencja (dorastanie) - dziecko przechodzi ze stadium operacji konkretnych do stadium operacji formalnych, które charakteryzuje się rozwojem logicznego i abstrakcyjnego myślenia. Zachodzą również zmiany w zakresie procesów informacyjnych: przebiegają szybciej, są bardziej dokładne i ukierunkowane. Zwiększa to możliwości poznawcze dorastających, wpływa na poszerzanie się ich zainteresowań. Zmieniają się interakcje z rodzicami, powstają konflikty, których źródłem jest nieokreślony status dorastających: już nie są dziećmi, a jeszcze nie są dorosłymi. Wzrasta wpływ rówieśników. Na ten okres życia przypada zazwyczaj również pierwsza miłość, fascynacja, rozczarowanie. Znacznie poszerza się aktywność młodzieży, wskutek wchodzenia w nowe sytuacje i w nowe środowiska. Często dochodzi do tzw. kryzysu tożsamości, którego pokonanie sprzyja dojrzewaniu osobowości.

Późna adolescencja (młodzieńczość) - wzrastanie w świat dorosłych, stabilizowanie się tożsamości i uczuć, rozbudowują się interpersonalne związki młodzieży. Młodzież jest coraz bardziej autonomiczna, jej postawy stabilizują się, przyjmując postać światopoglądu. Rozmaite są kierunki aktywności młodzieży, w różnym stopniu angażuje się ona w działalność społeczną i polityczną. Zainteresowania skierowane są przede wszystkim ku życiu osobistemu.

Okres wczesnej dorosłości:

Aktywność człowieka koncentruje się wokół dwóch dziedzin życia: pracy zawodowej oraz własnej rodziny. Jednak stopień zaangażowania w nie zależy od płci. Sprawność umysłowa młodych dorosłych utrzymuje się na stałym, wysokim poziomie, a pod koniec tego okresu wykazuje tendencję do obniżania się, szczególnie w zakresie formalnego, abstrakcyjnego rozumowania. Istotną rolę w adaptacji do warunków życia dorosłego odgrywa system wartości leżący u podstaw młodzieńczych ideałów realizowanych w konkretnej rzeczywistości. Po fazie przejściowego relatywizmu w rozumowaniu moralnym młodzi dorośli ujmują wartości w kategoriach ogólnych praw i uniwersalnych zasad, doceniając znaczenie umowy społecznej.

Okres średniej dorosłości:

Wiek średni może być okresem największych osiągnięć zawodowych, jak również okresem kryzysu w rozwoju kariery zawodowej. Ma tu miejsce przewartościowanie stosunków rodziców z dziećmi, wchodzącymi w okres dorastania. Ważnymi zadaniami ludzi w tym okresie jest psychologiczne rozwiązanie problemu „opuszczonego gniazda” oraz opieka nad starzejącymi się rodzicami. Obniżenie się funkcji poznawczych nie ma wielkich konsekwencji praktycznych, a oprócz tego nie ma charakteru nieuniknionego i nieodwracalnego. Rodzice wchodzą w trudny okres nazywany kryzysem wieku średniego. Zdarza się, ze obserwując proces wchodzenia w dorosłość własnych dzieci, paradoksalnie przeżywają na nowo dylematy i rozterki z okresu własnego dorastania. Pojawia się syndrom wypalenia zawodowego.

Okres późnej dorosłości:

Na podstawie obserwacji zachowań społecznych ludzi w wieku późnej dorosłości sformułowano teorie wyjaśniające mechanizm adaptacji do starości: teoria aktywności teoria wycofania się oraz teoria stresu starości. Adaptacja do starości jest ważnym zadaniem rozwojowym, nie stanowi jednak nadrzędnego celu rozwoju człowieka. Efektywna adaptacja do starości związana jest z mądrością pragmatyczną jako cechą rozumu, natomiast dalszy rozwój podmiotowy - z mądrością transcendentną, będącą atrybutem całej osobowości. Przejawem mądrości transcendentnej jako rezultatu rozwoju podmiotowego jest równowaga psychiczna, ostatecznie zaś brak lęku przed śmiercią.

10. Socjologiczne podstawy wychowania

Socjologia wychowania i edukacji bada rzeczywistość społeczno- wychowawczą w aspekcie teoretycznym, empirycznym i socjotechnicznym. Jest ściśle związana z pedagogiką społeczną, zajmującą się wychowaniem jako procesem społecznym.

Socjologia wychowawcza bada m.in. środowiskowe uwarunkowania szkoły, rodziny, grup rówieśniczych, funkcjonowanie różnych środowisk wychowawczych, zmiany celów i treści wychowania społecznego.

Wychowanie pojmowane jest jako zjawisko społeczne:

Wychowanie, całokształt wpływów i oddziaływań środowiska społecznego oraz przyrodniczego na człowieka, kształtujących jego rozwój i osobowość oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie. Wg S. Kawuli przedmiotem badań socjologii wychowania powinien być proces uspołecznienia (socjalizacji jednostki) rozpatrywany dwojako:

• jako wchodzenie w kulturę (proces akulturacji)

• kształtowanie się osobowości społecznej (nabywanie kompetencji społecznych)

11. Współczesne wyzwania wychowawcze.

-Wychowanie do wartości- w dzisiejszych czasach łatwo zauważyć obojętność wobec uniwersalnych wartości (prawda, dobro, piękno), zaprzeczanie im i sprzeniewierzanie się. Wychowanie do wartości w społeczeństwie pluralistycznym nie jest proste. Trwa tu nieustanna walka o pozyskanie ludzi dla różnych wartości, w tym też takich, które nie zawsze zasługują na akceptację ze społecznego i moralnego punktu widzenia. Celem pracy wychowawczej z dziećmi powinno być przyswajanie i uwewnętrznianie wartości. Mamy różne wartości, tj. materialne, moralne, poznawcze, obyczajowe, religijne, witalne, hedonistyczne. Na szczególną uwagę w procesie wychowania zasługują wartości duchowe, ponieważ są trudniejsze do przyjmowania i akceptowania przez wychowanków oraz dlatego, że dzięki uwewnętrznianiu wartości duchowych wartości materialne uznawane przez wychowanków nabierają właściwego wymiaru. Wychowywać należy według wartości uniwersalnych i ponadczasowych.

-Altruizm jako problem pedagogiczny- altruizm można określić jako bezinteresowną, świadomą i dobrowolną troskę o dobro innych ludzi. Jednym z celów wychowania o zasięgu uniwersalnym, czyli możliwym do zastosowania przez każdego nauczyciela jest altruizm jako szeroko pojęta troska o dobro drugiego człowieka. Altruizm to wartość w sensie moralnym ale też warunek wszelkiego ładu społecznego i poczucia bezpieczeństwa w kontaktach interpersonalnych i międzygrupowych. Współcześnie wychowanie do altruizmu utrudnia:

-konsumpcyjny styl życia, który staje się głównym celem dążeń współczesnego człowieka; różnorodne formy reklamy, które osłabiają zdolność do racjonalnego wyboru, służą koniunkturze gospodarczej a nie rozwojowi moralnemu;

- przecenianie wartości materialnych;

- wzrost anonimowości w kontaktach międzyludzkich;

- instytucjonalizacja życia społecznego;

- braki w spójności i trwałości życia rodzinnego.

Warunki skutecznego wychowania:

-Podmiotowe traktowanie dzieci i młodzieży jest warunkiem skutecznego wychowania. Humanistyczne podejście do nich, zapewnienie im prawa do bycia w miarę samodzielnymi i niezależnymi, ponoszenie odpowiedzialności za swe postępowanie i kierowanie własnym rozwojem. Poszanowanie godności osobistej dzieci i młodzieży czyli umacnianie w nich poczucia własnej wartości.

- Umiejętne porozumiewanie się z dziećmi i młodzieżą. Błędem dorosłych w porozumiewaniu się z dziećmi i młodzieżą jest rozkazywanie, komenderowanie, nakazywanie, ostrzeganie, grożenie, moralizowanie, osądzanie, krytykowanie, obwinianie.

-Autorytet w wychowaniu. Wychowawca powinien dążyć w swoim postępowaniu i traktowaniu uczniów do tego, aby stał się w ich oczach autorytetem.

-Korzystanie z informacji zwrotnych przez nauczycieli i wychowawców. Informacje od dzieci na temat tego co czują i myślą o swoich nauczycielach i wychowawcach i o prowadzonych przez nich zajęciach.

- osobowa relacja nauczycieli z uczniami. Powstaje w toku współżycia i współpracy z uczniami. Wyrazem takiej relacji jest akceptacja, szacunek, wzajemne zrozumienie bezinteresowne pomaganie sobie.

- Akceptacja dzieci i młodzieży.

- Demokratyczny styl kierowania wychowawczego.

Trudności wychowawcze w szkole-warunki przezwyciężania ich:

- uświadomienie kim jest uczeń trudny i jakie przyczyny złożyły się na jego nieprzystosowanie społeczne,

- nabywanie i pogłębianie określonych umiejętności psychopedagogicznych, możliwie częste odwoływanie się do nich w pracy z uczniami w ogóle, a uczniami nieprzystosowanymi społecznie w szczególności,

-troska o pozytywną motywację uczenia się uczniów,

-aktywizowanie uczniów w działalności społecznej,

- współdziałanie nauczycieli i rodziców.

Na lekcji należy przekazywać wiedzę ale jednocześnie wychowywać, wówczas będzie to nauczania wychowujące. Aby lekcja była wychowującą należy spełnić warunki:

- aktywizacja uczniów w poznaniu i myśleniu,

-wdrażanie ich do działalności praktycznej,

- pozytywna motywacja uczenia się,

- demokratyczna postawa nauczyciela,

- racjonalna organizacja pracy uczniów,

- dyskretne uświadamianie wartości.

12. Przedmiot badań pedagogiki, jej źródła i tożsamość

Pedagogika jako Nauka powstała w XIX w za Sprawą ,,ojca pedagogiki” Johann Fredricha Herbarta, był pierwszym dr. Hab. Pedagogiki, oderwał pedagogikę od Filozofii. Pojęcie pedagogika pochodzi z Języka Greckiego oznacza ,,prowadzenie Chłopca”. Herbart oparł pedagogikę na dwóch naukach: etyka filozoficzna i psychologia.

1. Etyka filozoficzna wyznaczała cele wychowania

2. Psychologia wyznaczała środki do osiągnięcia tych celów

Wiemy już, że pedagogika jest nauką o procesach wychowawczych, czyli teorią działalności wychowawczej, samo postępowanie wychowawcze nazywa się natomiast często pedagogią (gr. paidagogia), któremu to pojęciu bliskie jest określenie "sztuka wychowania" (łac. ars educandi)

Pedagogika należy do nauk społecznych, zespół nauk o wychowaniu, teoria działalności wychowawczej. Na jej gruncie formułuje się istotę, cele, treści, metody, środki i formy organizacyjne procesów wychowawczych. Pedagogika odnosi się głównie do młodego pokolenia, które dzięki oddziaływaniom wychowawczym winno osiągnąć optymalny rozwój osobowości, ukształtować wiedzę o rzeczywistości, przygotować się do funkcjonowania w życiu społecznym. Do głównych instytucji takiego wychowania zalicza się:

• rodzinę,

• przedszkole i szkołę.

Obecnie zakres zainteresowań pedagogiki jest o wiele szerszy i obejmuje:

• samowychowanie i samokształcenie młodzieży i dorosłych,

• oddziaływanie wychowawcze instytucji wychowania pozaszkolnego, głównie: środków masowej komunikacji, organizacji młodzieżowych, placówek kulturalnych (teatrów, klubów, muzeów i in.), instytucji wychowania religijnego itp.

Pedagogika wyrosła na gruncie filozofii. Dopiero później pedagogika stała się odrębną i samodzielną dyscypliną naukową, jednak poglądy na wychowanie nawiązują do filozoficznych i ideowych przesłanek swojej epoki.

Nieustanny rozwój społeczeństwa spowodował rozszerzenie przedmiotu badań pedagogiki. I tak w chwili obecnej rozróżniamy:

• pedagogikę ogólną - podstawy pedagogiki, filozofia pedagogiki

• teorię wychowania - praktyka wychowania, mówiąca, jak osiągnąć cele wychowania

• dydaktykę - teoria nauczania, opisująca zasady i metody nauczania

• historię wychowania

• pedagogikę specjalną

• logopedię - pomaga korygować wady wymowy

• oligofrenopedagogikę - pomaga dzieciom opóźnionym w rozwoju

• surdopedagogikę - kształcenie i wychowanie dzieci niedosłyszących i głuchych

• tyflopedagogikę - kształcenie dzieci niedowidzących lub niewidomych

• andragogikę - wychowanie ludzi dorosłych

• pedeutologię - zajmuje się kształceniem i podnoszeniem kwalifikacji weryfikuje kandydatów na nauczycieli

• pedagogikę społeczną - bada funkcjonowanie wychowanka i wychowawcy w danym środowisku

• pedagogikę pracy - znaczenie pracy w wychowaniu

• pedagogikę porównawczą - bada systemy wychowania w różnych państwach , pobierając wzorce z jednego, by wykorzystać je w drugim z państw .

Zmiany w przedmiocie badan.
a) początkowo nauka o wychowaniu dzieci i młodzieży, później także osób dorosłych, obecnie natomiast mówimy o wychowaniu człowieka przez cale jego Zycie
b) najpierw pedagogika zajmowała sie działalnością wychowawcza, która była świadomie organizowana. Specjalnie powoływane do tego były instytucje, później zaczęto uwzględniać tez czynniki pozainstytucjonalne np. środowisko rodzinne, rówieśnicze, kulturowe, geograficzne, środki masowego przekazu  
c) wiedza o człowieku i o świecie zaczyna sie powiększać, a to powoduje rozszerzanie sie przedmiotu badan a także samej pedagogiki. 

Pierwotnie pedagogika szukała odp. na pytanie: ”kim jest człowiek w świecie, w którym żyje tu i teraz?" Podstawowym przesłaniem było dostosowanie człowieka do świata aktualnie istniejącego później stopniowo pojawiały się sie pytania: ”kim ma być człowiek? " W odległej perspektywie i w związku z tym, do jakich wart osi trzeba go wdrążać
Następnie zaczęto stawiać pytanie:
"Kim sie człowiek staje pod wpływem działania i w związku z tym, jakie działania i w jakich warunkach ma podejmować, aby skutecznie realizować założone cele "
W tych trzech ujęciach badawczych człowiek był rozpatrywany oddzielnie?”

1.W perspektywie empirycznej-sfera faktów
2. Aksjologiczno - światopoglądowej - sfera wartości
3. Prakseologicznej - sfera działania
Pedagogika rzadko starała się sie ujmować te 3 perspektywy łącznie, a przecież w rzeczywistości edukacyjnej człowiek przebywa również w
1.Sferze faktu
2.Sferze wartości
3.Sferze działania.
Współczesna pedagogika zajmuje sie równocześnie empirycznym wyjaśnieniem. Fenomenologiczna-hermeneutyczna interpretacja i prakseologiczna skutecznością dokonywania zmian w jednostce, jako indywidualności ludzkiej w perspektywie całożyciowej edukacji.

13. Możliwości współdziałania pedagogiki z innymi dyscyplinami naukowymi.

Pedagogika powiązana jest z innymi naukami. Współdziała z:

• socjologią,

• psychologią,

• filozofią:

• ontologia - natura bytu, sposoby istnienia edukacji

• epistemologia - natura ludzkiego poznania

Badacze pedagodzy często korzystają z pojęć socjologii oraz teorii socjologicznych, po to, by uzyskać wyjaśnienia zaobserwowane w świecie edukacji faktów. Odnosi się to do korzystania przez pedagogikę z pojęć socjologicznych, które dotyczą grup społecznych, zjawisk, bowiem pedagogika nie posiada w tym obrębie własnych kategorii pojęciowych. Pedagogika łączy się także ze zjawiskami, które stanowią przedmiot badań psychologii. Np. badacz próbując oszacować efekty realizowanego w szkole programu wychowania moralnego musi dokonać pomiaru poziomu rozwoju moralnego uczniów przed przystąpieniem do programu oraz po jego zakończeniu. Rozwój moralny człowieka dotyczy kategorii pojęciowej psychologii. Pedagog musi znać te zagadnienia i dokonać pomiaru poziomu rozwoju moralnego uczniów. Psychologia, podobnie jak socjologia, stanowi dyscyplinę pomocniczą pedagogiki. Dysponuje systemem pojęciowym i teoriami potrzebnymi do wyjaśnienia wielu faktów psychologicznych, które stanowią bezpośredni kontekst praktyki edukacyjnej.

Psychologia i socjologia dostarczają wiedzy potrzebnej do organizowania, planowania  i krytycznego analizowania praktyki edukacyjnej.

Oprócz tych nauk pedagogika korzysta także z dorobku innych, których przedmiot tworzy kontekst dla wyjaśniania faktów edukacyjnych:

• medycyna - pedagogika specjalna

• prawo - pedagogika resocjalizacyjna

• ekonomia - pedagogika społeczna i ogólna

• antropologia - pedagogika ogólna i teoria wychowania.

Filozofia, dyscyplina podstawowa pedagogiki, dostarcza ogólnej i abstrakcyjnej refleksji nad wyjaśnianiem faktów edukacyjnych

Związki pedagogiki z innymi naukami - ich spoiwem jest przedmiot badań pedagogicznych. Gdy któraś z nauk nie jest w stanie wyjaśnić przedmiotu swoich badań wyłącznie za pomocą swoich teorii korzysta z teorii innych nauk, np. psychologia korzysta z systemu pojęciowego fizjologii, socjologii czy pedagogiki. Tak samo jak praktyki edukacji nie można oderwać od procesów społecznych i psychiki, tak samo prawidłowości rozwoju człowieka nie można wyabstrahować od oddziaływań edukacyjnych.

14. Pedagogika jako dyscyplina teoretyczna i praktyczna

Pedagogika to pojęcie wieloznaczne, nawiązujące do kultury grecko - rzymskiej, kultury helleńskiej, gdzie pais ( w dopełniaczu - paidos) określał dziecko, młodzieńca wymagającego umiejętnej opieki, prowadzenia ze strony dorosłego - paidagogosa (wykwalifikowany niewolnik, zajmujący się nauką i wychowaniem dzieci z zamożnych rodzin) co czyniło ją głównie dyscypliną praktyczną, rozszerzające się nauki nadały pedagogice także charakter teoretyczny. W toku dziejów pedagogika stała się 1) filozofią (nauką o człowieku, paideią, antyropagogią); 2) samodzielną częścią nauk humanistycznych; 3)przedmiotem kształcenia akademickiego i zawodowego; 4) subiektywną teorią wychowania; 5)wspólnotową formacją intelektualną. Pedagogika jako dziedzina naukowa wyłoniła się z filozofii, jest samodzielna, unikalna choć nie autonomiczna, będąca częścią humanistyki - poszukuje uzasadnień dla prawidłowości i sądów teoretycznych także w innych naukach takich jak np.: psychologia, socjologia, biologia, ekonomia, integrując je w jedną naukę o wychowaniu. Twórcą pedagogiki naukowej był Jan Fryderyk Herbart. „Współcześnie naukowy opis rzeczywistości wychowawczej, z racji ograniczonego dostępu do wszystkich jej czynników oraz możliwości prowadzenia pełnych doświadczeń eksperymentalnych, opiera się na przesłankach intersubiektywnie (intersubiektywny - dostępny więcej niż jednemu podmiotowi poznającemu; nie ograniczony wyłącznie do doznań, przeżyć i myśli jednostkowego podmiotu poznającego) komunikowalnych (komunikowalny «taki, który daje się wyjaśnić, przekazać) i sprawdzalnych oraz na logice prowadząc do sformułowania m.in. sądów opisowych, wyjaśniających, normatywnych, prakseologicznych lub prognostycznych, który w dużej mierze mają charakter probabilistyczny (losowy). Tak rozumiana pedagogika jest bardziej nauką o praktyce i dla praktyki wychowawczej niż o ideałach, kierunkach czy modelach wychowania. Zakotwiczona w praktyce, w rzeczywistości pedagogika wyjaśnia zachodzące w kraju i na świecie procesy edukacyjne, stając się formą społecznego i kulturowego krytycyzmu. Podejmując wyzwania praktyki społecznej, prowadzi do zrozumienia życia, uwrażliwia na potrzeby rozwojowe ludzi, ich upełnomocnienie i stwarza im warunki do budowania kompetencji na rzecz perspektyw społecznych i rozwoju osobistego.” Pedagogika to dyscyplina naukowa (teoretyczna) ponieważ spełnia warunki kryteria naukowości, które stworzył angielski filozof August Comte w XIX w. czyli:

• posiada przedmiot badań (zajmuje się człowiekiem na różnych etapach jego życia i rozwoju - od urodzenia aż do śmierci; zajmuje się procesami edukacyjnymi czyli nauczaniem i wychowaniem)

• Jest nauką empiryczną i społeczną.

• Posiada swoisty przedmiot badań. Bada człowieka w aspekcie społecznym tj. bada jak jeden człowiek zmienia się pod wpływem drugiego człowieka.

• Posiada swój warsztat metodologiczny. Do metod badań pedagogiki należą następujące metody: obserwacja pedagogiczna, eksperyment pedagogiczny, monografia pedagogiczna, analiza dokumentów i tworów ucznia.

• Posiada swój własny system pojęć. Są to pojęcia tj.: wychowanie, uczenie się, nauczanie, wykształcenie, osobowość, środowisko wychowawcze, kultura, czas wolny.

Pedagogikę jako dyscyplinę praktyczną tworzy opis pojedynczych doświadczeń i sprowadzania z bezpośredniej działalności dydaktyczno - wychowawczej. Z punktu widzenia nauki jej wartość jest kwestionowana, np. Bogdan Suchodolski odmawia w pedagogice praktycznej statusu pedagogiki naukowej. Jego zdaniem może ona być jedynie potoczną refleksją nad wychowaniem. Natomiast pedagogika jako dyscyplina teoretyczna to inaczej pedagogika ogólna, która w oparciu o dorobek wszystkich elementów struktury pedagogiki tworzy spójną teorię rozwoju człowieka i uwarunkowań tego rozwoju poprzez uogólnianie zjawisk wychowawczych i poszukiwanie najogólniejszych pojęć tzw. siatki pojęć, które określałyby całościowe procesy rozwoju człowieka.

Pyt. 15 - Wychowanie jako kategoria pedagogiczna.

Wychowanie to świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem, a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo-instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stronę emocjonalno - motywacyjną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia. Proces wychowania uwarunkowany jest wieloma czynnikami. Wiąże się przede wszystkim zrozumieniem przez jednostkę określonych norm społeczno-moralnych oraz nadaniem tym normom - w zależności od jej poprzednich doświadczeń i gry motywów - znaczenia osobistego. Na jakość i na głębokość zmiany składa się m. in. jakość norm, klarowność ich przekazu, stopień dokładności odbioru, zgodność lub niezgodność z dotychczasowymi przekonaniami jednostki, siła i trwałość przeżycia osobistego tych norm oraz ich życiowe zastosowanie.

Proces i wyniki wychowania kształtują się pod wpływem:

1) Świadomego i celowego oddziaływania odpowiedzialnych za wychowanie osób i instytucji (m.in. rodziców, nauczycieli, szkoły, organizacji społecznych, kulturalnych i religijnych);

2) system wychowania równoległego, a zwłaszcza odpowiednio zorganizowanej działalności środków masowego oddziaływania;

3) wysiłków jednostki nad kształtowaniem własnej osobowości.

Klasyfikacja definicji wychowania wg. B. Śliwerskiego:

• jako jednostronne oddziaływanie wychowawcy na wychowanka:

• świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na „stosunku wychowawczym między wychowankiem, a wychowawcą, które celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka”;

• formowanie, kształtowanie, zmienianie czyjejś osobowości, spowodowanie czy wyzwalanie w niej pożądanych zmian;

• wyzwalanie „człowieka spod uścisku wszelkiej nieimmamentnej dla niego transcendencji”;

• jako swoisty rodzaj relacji dwustronnej, w toku którego dochodzi do zwrotnego oddziaływania osób na siebie:

• praca z człowiekiem i nad człowiekiem przy jego aktywnym współudziale, jako osobą, która znajduje się w stanie dojrzewania i rozwoju;

• „szczególna relacja międzyludzka, w której podmiotem i zarazem przedmiotem czynów wychowujących jest osoba”;

• „szczególny przypadek wzajemnego kontaktu osób, dzięki któremu każda z nich powoli się zmienia”;

• Jako proces zachodzący w środowisku życia człowieka - w wymiarze zjawisk psychospołecznych i kulturowych:

• życie, czyli proces „zależności wzajemnej pomiędzy jednostką, a środowiskiem fizycznym i społecznym, którego funkcją jest najlepsze dostosowanie jednostki do tego środowiska, przez stopniowe wzbogacanie jego doświadczenia”;

• proces „wrastania jednostki w społeczną świadomość gatunku”;

• proces, czyli ciąg „zmian prowadzących do nowego stanu fizycznego i psychicznego człowieka”, uważanego przynajmniej czasowo za nowy i zakończony.

16.EDUKACJA JAKO KATEGORIA PEDAGOGICZNA

Edukacja rozpoczyna się w dniu narodzin i jest kontynuowana stopniowo, tzn. poszerzana jest w domu, w przedszkolu, w szkole oraz na wyższych uczelniach. Edukacja wg W. Okonia jest to ogół procesów, których celem jest zmienianie ludzi, przede wszystkim dzieci i młodzieży - stosowanie do panujących w danym społeczeństwie ideałów i celów wychowawczych. Obecnie termin „edukacja” oznacza ogół procesów oświatowo - wychowawczych, obejmujących kształcenie i wychowanie oraz szeroko pojmowaną oświatę. Zatem, „edukacja” to ciąg procesów trwających w czasie, to wychowanie i nauczanie młodego człowieka, poprzez które kształtuje się świadomość, wartości, postawy, umiejętności i pozytywne zachowania.

17. Dziedziny wychowania:

1. Wychowanie moralne - jest to ogół świadomych oddziaływań wychowawczych i działań wychowanka, których celem jest ukształtowanie jednostki, jako członka zbiorowości. Do celów wychowania moralnego zaliczamy:

• Wzbudzanie pożądanych postaw i zachowań

• Kształtowanie poglądów dotyczących określonych spraw moralnych

• Wzbudzanie uczuć moralnych, np. poprzez mechanizm identyfikacji, oddziaływanie na jednostkę, wyzwalanie w jednostce spontanicznych uczuć

• Wzbudzanie przekonań moralnych, np. dzięki sugestywnym oddziaływaniom indywidualnym lub poprzez odpowiednie zorganizowanie działań zespołu

• Wychowanie sumienia

• wychowanie do pracy nad sobą, umiejętności krytycznej samooceny ,pracy nad przemianą własnego charakteru, wyzwalania się z egoizmu,

• Wychowanie do szacunku dla drugiego człowieka i świata

2. Wychowanie estetyczne - których wartości estetyczne i artystyczne wykorzystuje się do pogłębiania życia uczuciowego, rozwoju aktywności twórczej i samoekspresji wychowanka oraz do umożliwiania mu kontaktu z różnymi dziedzinami sztuki. Do celów zaliczamy:

• Kształtowanie wrażliwości estetycznej

• Wprowadzenie w dziedzictwo kultury

• Odkrywanie piękna przyrody i świata, ukazywanie piękna sztuki, muzyki, architektury

• Wyzwalanie i kształtowanie zdolności twórczych

• Kształtowanie wyobraźni

3. Wychowanie seksualne - ogół działań i wpływów zmierzających do ukształtowania u dzieci i młodzieży postaw szacunku i zrozumienia wobec przedstawicieli płci odmiennej oraz takich uczuć wzajemnych, jakie są warunkiem wytwarzania się prawidłowych relacji między dziewczętami i chłopcami. Celem wychowania seksualnego jest:

• Przekazać wszelkie rzeczowe informacje, jakich jednostka pożąda, we wszystkich sprawach związanych z płcią i planowaniem rodziny;

• Podnieść poziom samowiedzy w zakresie własnej seksualności, tak, aby jednostki mogły się stać bardziej świadomymi i pewnymi siebie członkami własnej płci;

• Podnieść poziom wiedzy o płci przeciwnej

• Zapoznać z odmiennymi wzorami zachowania seksualnego

• Stworzyć możliwości porozumienia i wspomagać wzajemne zrozumienie między dorosłymi a młodymi;

• Nauczyć doceniania wagi seksu, jako integralnej części zdrowego życia;

• Umożliwić każdej jednostce działanie na rzecz poprawy, jakości własnego życia przez planowanie rodziny.

4. Wychowanie patriotyczne - przygotowanie wychowanków do służby własnemu narodowi i krajowi. Cele wychowania patriotycznego:

• Wewnętrznej potrzebie poznania istoty wartości narodu, ojczyzny, patriotyzmu, państwa, pokoju,

• Uwiadamiania i zrozumienia roli wartości narodowo-patriotycznych w życiu człowieka,

• Akceptacji tych wartości, włócznia wartości narodowo-patriotycznych we własną hierarchię wartości, wyznaczając im znaczące miejsce,

• Nabywania cech osobowościowych decydujących o charakterze narodowym,

• Kształtowania postaw wartościujących,

• Kształtowania postaw aktywnych, twórczych wobec wartości narodowo-patriotycznych,

• Kształtowania własnej świadomości; wrażliwości moralnej oraz wspomaganie w dążeniu do samodzielności osądów i działań moralnych,

• Rozwijaniu umiejętności rozpoznawania wartości moralnych, ich hierarchizacji oraz dokonywania wyborów i moralnej oceny zachowań,

• Pomocy w poszukiwaniu oraz wyborze wzorów osobowych autorytetów,

• Wspieraniu w poszukiwaniu i dążeniu do celów życiowych oraz wartości ważnych dla odnalezienia własnego miejsca w świecie,

• Zapoznawaniu z prawami, obowiązkami oraz zasadami i regułami postępowania, w celu przeciwdziałania niedostosowaniu społecznemu.

5. Wychowanie umysłowe - kształtowanie pozytywnej motywacji i postaw wobec nauki, jako wytworu umysłu ludzkiego, wobec pracy umysłowej i zaszczepianie potrzeby rozwijania własnego umysłu wychowanków. Do celów zaliczamy:

• Rozwój sfery intelektualnej człowieka - w tym znaczeniu wychowanie umysłowe ma prowadzić do tego, że człowiek będzie potrafił: kierować własną aktywnością praktyczną i poznawczą, koordynować tę działalnością. W tym sensie elementami wychowania umysłowego są: ogólne podstawy wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie i kulturze, ogólne przygotowanie do działalności praktycznej, ogólny rozwój zdolności umysłowych i zainteresowań.

• Kształtowanie zdolności poznawczych,

• Rozwój motywacji do dążenia i poszukiwania informacji,

• Pogłębianie wrażliwości intelektualnej,

• Kształtowanie kultury umysłowej.

6. Wychowanie społeczne - polega na wdrążaniu ludzi do zachowań zgodnych z przyjętymi w danym społeczeństwie normami umożliwiającymi harmonijne współżycie. Cele:

• Wychowanie do poczucia odpowiedzialności za innych, za środowisko, wspólnotę, szkołę, małą i wielką ojczyznę;

• Wychowanie do postawy szacunku i tolerancji;

• Wychowanie do samorządności;

• Uczenie wspólnej refleksji na temat problemów współczesnego świata;

• Uwrażliwienie i zachęcanie do działań na rzecz ubogich, odrzuconych niepełnosprawnych;

• Zapobieganie patologii społecznej, podejmowanie działań prewencyjnych;

• Kształcenie przyjaźni;

• Wychowanie do życia w rodzinie i społeczeństwie.

18. Proces wychowania moralnego

Wg H.Muszyńskiego wychowanie moralne to proces wychowania i rozwijania w jednostce cech ułatwiających jej współżycie z innymi osobami, postawy mające na celu dobro innych ludzi i ogólny pożytek, aktywne doskonalenie siebie przez prace na rzecz społeczeństwa.  Natomiast wg Krawczyka jest to wszelkie zamierzone, świadome i planowo zorganizowane oddziaływanie wychowawcze mające na celu spowodowanie określonych zmian w psychice wychowanka i ukształtowania dzięki temu pożądanych z punktu widzenia interesów danego społeczeństwa postawy społeczno - moralnej. 

Wg S.Hassena 3 etapy kształcenia się moralności: 
1) etap anomii moralnej (faza amoralizmu):

* to bardzo naturalny stan, charakteryzujący się dużą swobodą, spontanicznością oraz instynktownością

*dziecko nie jest świadome, że w świecie istnieją pewne normy i oceny moralne (okres niemowlęctwa i poniemowlęctwa)

*dziecko postępuje w niezgodny z przyjętymi normami sposób

*dziecko nie ma świadomości i motywacji moralnej

*dziecko zaspokaja wyłącznie własne potrzeby

* zachowanie dziecka jest akceptowane i rozumiane przez ogół. Anomia to inaczej faza amoralizmu.
2) heteronomii moralnej (trwa od 1 do 9 roku życia):

*dziecko zaczyna uświadamiać sobie istnienie norm moralnych

*dziecko przestrzega tych norm tylko dlatego, że obawia się kary - egocentryzm

*dziecko zabiegania o uznanie otoczenia, chce, by je podziwiać, zaczyna być świadome tego, że jego postępowanie bywa niezgodne z obowiązującymi normami i podejmuje się oceny zachowania innych ludzi - konformizm od 5 do 9 roku życia

3) autonomii moralnej:

* to stan, do jakiego dążymy przez całe wychowanie

*dziecko jest świadome istnienia norm moralnych

*dziecko świadomie je respektuje normy moralne i kieruje się nimi w swoim wychowaniu tzw. dyscypliną wewnętrzną (nie oszukuje, bo wie, że jest to złe, a on chce dobrze czynić)

*dziecko nabywa ostateczną zdolność rozumienia i przestrzegania zasad moralnych oraz osiąga dojrzałość społeczno-moralną

*dziecko odczuwa wewnętrzną potrzebę postępowania według przyjętych norm, uznając je za własne

*pojawiają się wyrzuty sumienia spowodowane nieprzestrzeganiem tych norm oraz wewnętrzny przymus poniesienia zasłużonej kary

*autonomia moralna to najwyższy szczebl rozwoju i wychowania, wiąże się on z poddawaniem się wewnętrznym prawom sumienia, w odróżnieniu od samowoli, która poddaje się prawom zewnętrznym i jest karykaturą wolności. Ta sfera wychowania jest bardzo ważna i procentuje w dorosłym życiu, gdyż to polega na ciągłym dokonywaniu wyborów Przejaw kryzysu moralnego: 

-przemoc, agresja, brutalizacja życia codziennego, stajemy się coraz bardziej brutalni w skali mikro i makro
-świadczy o tym chaos aksjologiczny, rozchwianie w świecie wartości (wolimy życie łatwe i przyjemne)
-chaos normatywny - upadek pewnych norm i reguł moralnych
-początek należy wiązać z rokiem 1989 kiedy to upadły autorytety, kiedy zaczęło rosnąć bezrobocie, rosnące bezrobocie spowodowało rosnąca biedę, ubóstwo, stresy, frustracje, co nie jest bezpieczne w wieku młodym. Te dwa czynniki powodują w ucieczkę w alkohol lub samobójstwa (stres, bieda)

- kultura mieszanie się kultury masowej, konsumpcyjnej , styl życia (lekki, przyjemny)

- kultura szybka

-kult młodości, zdrowia i urody

19. Zasady wychowania. ( z wyprawki z teoretycznych podstaw wychowania)
NACZELNE (PODSTWOWE) ZASADY WYCHOWANIA:
- sprawiedliwości
- wolności
- dobroczynności
- nieprzynoszenia innym szkody
- wiarygodności - prawdomówności
Dla każdej z tych 5 zasad wymienia się następnie kilka reguł pochodnych, a dalej podaje się kilka wzorców postępowania.
Dla zasady NIEPRZYNOSZENIA INNYM SZKODY podane następujące reguły pochodne:
- respektowanie interesów innych ludzi- poszanowania praw mniejszości
- ratowania ludzkiego życia i ochrona zdrowia
- pomocy słabszym
Odpowiadają im takie oto wzorce postępowania:
1. Nie bądź samolubny i zachłanny
2.Pomagaj innym w potrzebie
3. Nie obrażaj się i nie degraduj innych
4. Bądź uprzejmy
5. Myśl o innych
6. Bądź wspaniałomyślny
Dla zasady WIARYGODNOŚCI - PRAWDOMÓWNOŚCI podano następujące reguły pochodne:
- dotrzymywanie obietnic
- dotrzymywanie kontraktów
- rzetelnego relacjonowania
- Nieindoktrynacji
Odpowiadają im poniższe wzorce postępowania:
- Nie oszukuj
- Nie kłam
- Nie preparuj informacji
- Nie wprowadzaj w błąd
- Nie bądź hipokrytą

20. Metody o formy wychowania.

„Metoda (gr. methodos- droga, sposób postępowania)- jest pewnym sposobem działania.. Ogólnie przez metodę rozumie się:

-sposób postępowania stosowany świadomie, konsekwentnie oraz systematycznie,

-zespół czynności i środków użytych do osiągnięcia celu,

-zespół założeń ogólnych przyjętych w określonych badaniach.

Terminami metoda wychowania i metodyka wychowania określamy refleksję teoretyczną nad stosowaniem metod.

Termin metoda wychowania można rozpatrywać w dwu płaszczyznach:

- w płaszczyźnie psychologicznej, wynikającej z podkreślenia istnienia w metodycznym postępowaniu zespołu bodźców, oddziałujących w sposób bezpośredni na system aktywności człowieka i opartych na teorii behawiorystycznej,

- w płaszczyźnie pedagogicznej, przyjmującej ujęcie metody wychowania w kontekście procesu wychowawczego, czyli szerokich działań zaprojektowanych i dobranych w oparciu o cele wychowania.

Metody wychowania to ogół zasad, kryteriów i sposobów postępowania, które mają doprowadzić wychowanka do założonego celu. Ich dobór uzależniamy od składowych procesu wychowawczego, jakimi są: wychowanek, wychowawca, założony cel.

Klasyfikacja metod wychowania:

1. Metody bezpośrednie- polegają na takim postępowaniu wychowawczym, w którym wychowawca działa sam, bezpośrednio, natychmiast w zaistniałej sytuacji. Literatura pedagogiczna mówi o tych metodach jako o sprawdzonym rodzaju działań, który ma zagwarantować uzyskanie natychmiastowego efektu zaplanowanego przez wychowawcę. Takich efektów oczekuje się na przykład w wyniku stosowania nagradzania i karania. Zaletą metod bezpośrednich jest ich sterowalność- dają się łatwo zastosować w odniesieniu do pojedynczych wychowanków, jak i do większych zbiorowości. Wadą ich jest to, że regulują postępowanie człowieka jedynie powierzchownie.

2. Metody pośrednie- rozumiemy przez nie te oddziaływania, które w swoim zamierzeniu dotyczą wychowanka, ale docierają do niego drogą okrężną, nie bezpośrednio. Mamy tu do czynienia z działaniami skierowanymi na grupę społeczną lub zespół wychowawczy. To m.in. metody wpływu społecznego, których zadaniem jest kształtowanie dynamiki zespołu tak, aby dziecko zaaprobowało wszelkie poczynania zespołowe.

3. Metody informacyjno-perswazyjne - należą one do metod pośrednich: przez przekaz słowny wpływamy na wychowanka. Te metody, oparte na komunikatach językowych, wymagają szczególnych umiejętności wychowawcy- zarazem doświadczenia i intuicji pedagogicznej. Stosując te metody, wychowawca nie może poprzestać na werbalizmie, moralizatorstwie, nie może też działać impulsywnie.

4. Metody modelowania-wzorowania - ważną rolę odgrywają tu procesy naśladownictwa. Modelem może być przypadkowo poznana osoba, bohater z opowiadania, zwierzątko lub postać z bajki, ale także wiedza przekazywana wychowankowi. Istotne są właściwości modela: jego atrakcyjność, powodzenie, prestiż społeczny itp. Skuteczne posługiwanie się tymi metodami musi uwzględnić:

-wiek dziecka poddanego wpływom wychowawczym,

- świat wartości istotny dla dziecka,

- atrakcyjność treści przekazywanych za pośrednictwem wzoru.

5. Metody stosujące indukcję i dedukcję- umożliwiają one wychowawcy największą inwencję w zakresie oddziaływań. Sam wychowanek, jako podmiot, ma możliwość wnioskowania przez indukcję i dedukcję. Kształtujemy w nim w ten sposób refleksyjność, budzimy potrzebę namysłu i przemyśleń, zachęcamy do samodzielnego rozwiązywania problemów sytuacyjnych, nierzadko uciekając się do działania prowokująco-motywującego.

6. Ewaluacja- ta ciekawa i obecnie coraz bardziej znacząca metoda wychowawcza służy kształtowaniu u wychowanka umiejętności samooceny i samokontroli.

Metody wychowania możemy umieścić na trzech poziomach funkcjonowania:

I poziom- związany jest z bezpośrednim wpływem wychowawcy- stosowaniem systemu nagradzania i karania. Na tym poziomie zachowanie wychowanka jest zgodne z bezpośrednimi oczekiwaniami wychowawcy.

II poziom- związany jest z podporządkowywaniem i narzucaniem, z informowaniem i perswazją, z modelowaniem i wzorowaniem się, czyli z grupą metod pośrednich. Na tym poziomie zachowanie wychowanka jest zgodne z oczekiwaniami wychowawcy i przyjętymi normami życia społecznego.

III poziom stanowi skomplikowaną, lecz najbardziej akceptowaną przez wychowanków drogę dochodzenia do własnej aktywności. Zachowanie wychowanka jest zgodne z oczekiwaniami wychowanka i jego systemem wartości.

Można też wyróżnić podział metod Konarzewskiego- na indywidualne i grupowe metody wychowania.

Jeleńska wymienia metodę ideału, metodę obiektywizacji (zła), metodę specjalizacji wysiłku.

Kunowski postuluje metody:

- Metoda pouczania i instrukcji,

- Metoda tworzenia postaw przez działanie i przyzwyczajanie,

- Metoda podsuwania motywów uczuciowych do prowadzenia życia zgodnie z otrzymaną informacją i formacją.

Formy pracy wychowawczej.

Za formy wychowania uznaje się zwykle bliżej skonkretyzowane sposoby postępowania wychowawczego, czyli są one bardziej szczegółowym, a niekiedy wręcz drobiazgowym opisem metody wychowania, ukazując praktyczne ich zastosowanie w działalności wychowawczej (Łobocki).

Najczęściej wyróżnianymi formami wychowania są oddziaływania:

1. werbalne, 2. niewerbalne, 3. doraźne.

1. Formy oddziaływań werbalnych. Polegają one na słownych interakcjach między wychowawcą a wychowankami. Przydatne tu są: technika burzy mózgów, technika sondażu opinii o wychowanku, technika swobodnych tekstów i technika treningu spotkaniowego.

2. Formy oddziaływań niewerbalnych. Wykorzystuje się tu psychoterapeutyczny i wychowawczy wpływ aktywności ruchowej, rekreacyjnej i artystycznej. Na szczególną uwagę zasługują: technika improwizowanej dramatyzacji, technika treningu relaksacyjnego, technika swobodnej ekspresji plastycznej, technika muzykoterapii, technika zabawy w teatr.

3. Formy oddziaływań doraźnych. Polegają one na indywidualnej pracy z wychowankiem i są stosowane jedynie okresowo. M. Łobocki zalicza tu: udzielanie wychowankom indywidualnej pomocy, wzmacnianie pozytywne i negatywne, ignorowanie niepożądanych zachowań.”

21. METODY DYDAKTYCZNE

E. Pasternak (za W. Okoniem ) podaje, iż we współczesnej dydaktyce powinno mówić się o metodach kształcenia (nauczania i uczenia się). Nauczanie to przede wszystkim organizowanie racjonalnego uczenia się. Metody kształcenia obejmują ogólne kształcenie uczniów, zmianę ich osobowości mając na uwadze przede wszystkim czynności uczniów, ich aktywność poznawczą, emocjonalną lub praktyczną.

Autor podaje (za W. Okoniem) bardzo czytelne zestawienie metod

Metody kształcenia

Metody asymilacji wiedzy oparte głównie na aktywności poznawczej o charakterze reproduktywnym (m. podające)	Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy zwane problemowymi, oparte na twórczej aktywności poznawczej polegające na rozwiązy-waniu problemów	Metody waloryzacyjne zwane też eksponującymi o dominacji aktywności emocjonalno - artystycznej (m. eksponujące)	Metody praktyczne cechujące się przewa-gą aktywności praktyczno - technicznej, zmieniającej otoczenie lub stwarzającej nowe jego formy
1. Pogadanka - pogadanka wstępna - pogadanka przedstawiająca nowe wiadomości - pogadanka utrwalająca 2. Dyskusja 3. Wykład 4. Opis 5. Opowiadanie 6. Praca z książką	1. Klasyczna metoda problemowa - wytwarzanie sytuacji problemowej - formułowanie proble-mów i pomysłów ich rowiązania - weryfikacja pomysłów rozwiązania Porządkowanie i stosowanie uzyskanych wyników w nowych zadaniach o charakterze praktycznym lub teoretycznym	1. Metody impresyjne 2. Metody ekspresyjne	1. Metody ćwiczebne 2. Metody realizacji zadań wytwórczych

Opis metod

Metod we współczesnej dydaktyce jest bardzo wiele. Rozmiary oraz cel owej pracy ograniczają nas do krótkiej analizy wybranych metod.

Pokaz - demonstracja przedmiotów, zjawisk, doświadczeń, ale warunek o metodzie pokazu mówimy wówczas, gdy zajmuje ona znaczną część lekcji i jest podstawą do opanowania przez uczniów określonych wiadomości, umiejętności. Metoda ta ściśle wiąże się z obserwacją, która powinna być zorganizowana, aby uczeń mógł na jej podstawie odpowiedzieć na wcześniej postawiono pytania nauczyciela.

Pogadanka - nauczyciel kieruje rozmową z uczniami zmierzając do osiągnięcia znanego sobie celu, tak krok po kroku uczniowie przechodzą z stanu niewiedzy w stan wiedzy.

Wykład - krótki wykład wprowadzający w szersze zagadnienie, może być urozmaicony n. pokazem, fragmentem dialogu z klasą, pytaniami kontrolnymi itp.

Metoda zajęć praktycznych - różne ćwiczenia w zależności od przedmiotu, np. język polski - wypracowania pisemne, zajęcia teatralne; matematyka - zajęcia miernicze, modelarskie, kreślarskie itd. Są to różnorodne zadania o charakterze praktycznym pod kierunkiem nauczyciela, w celu opanowania wiedzy o świecie i zastosowania jej w życiu.

Do tej grupy metod zaliczamy:

*Metodę laboratoryjną - przede wszystkim tradycyjna laboratoryjna (doświadczenia, eksperymenty, dłuższe obserwacje powinny być wykonywane wspólnie przez zespół klasowy pod kierunkiem nauczyciela).

*Realizację zadań wytwórczych - prace użytkowe z drewna, metalu, mas plastycznych, szycie, urządzanie różnych obiektów w szkole.

*Metodę ćwiczebną - niezbędna dla wytworzenia u uczniów odpowiednich umiejętności i nawyków.

Dyskusja - najczęściej jej celem jest uzupełnienie wiedzy przez uczniów; wspólne rozwiązywanie problemów przez grupy, klasę; kształtowanie przekonań młodzieży.

Metody waloryzacyjne (eksponujące) - to takie, których realizacja związana jest z przeżywaniem. Eksponowanie wartości prowadzi do utożsamienia się ucznia z nimi lub do ich odrzucenia. Ocena nie jest tutaj narzucana (np. przez nauczyciela). Do tej grupy metod zaliczamy: metody impresyjne i ekspresyjne.

Metody impresyjne - metody te mają szczególne znaczenie dla kształtowania wewnętrznych emocji, przeżyć, ważne jest to czy udało się wywołać głębsze uczucia u wychowanków, wpłynąć pozytywnie na ich system wartości, postawy, sprawić by uczniowie utożsamili się z właściwymi wartościami. Nauczyciel powinien zorganizować uczniowi „spotkanie” z dziełami literackimi, muzycznymi, cenną architekturą, dziełami sztuki plastycznej itd.). Zwrócić uwagę możemy także na:

*Film - dzieło sztuki, które reprezentuje istotne wartości z punktu widzenia celów kształcenia i wychowania. Do obejrzenia filmu trzeba uczącego przygotować, odpowiednio zmotywować, aby w skupieniu uczestniczył w projekcji filmu. Po obejrzeniu filmu powinna nastąpić wymiana poglądów i wrażeń.

*Sztuka teatralna - spektakl profesjonalny, w którym uczący się uczestniczy jako odpowiednio przygotowany widz, po zakończeniu spektaklu przedstawia swoje odczucia, ocenę (na piśmie lub w dyskusji). Odbiór wartości na podstawie sztuki teatralnej jest dla ucznia trudniejszy niż na podstawie filmu, dlatego też należy ucznia lepiej przygotować do obejrzenia sztuki.

Metody ekspresyjne - duże znaczenie mają w kształtowaniu sfery psychicznej, emocjonalnej ucznia poprzez zewnętrzne wyrażanie stanów uczuciowych; wskazanie na właściwe postawy uzewnętrzniana emocji ze względów społecznych oraz zdrowotnych, ukierunkowanie emocji. Do konkretnych przykładów ekspresji należą:

*pokaz łączony z przeżyciem - stworzenie sytuacji, w której uczestnicy sami wytwarzają bądź odtwarzają określone wartości „na oczach” widowni. Do najbardziej znanych należą:

*przedstawienie szkolne - udział uczniów w przedstawieniu szkolnym w roli: autorów, aktorów, reżyserów;

*pokaz prac - pokaz wykonanych przez uczących się prac;

*happening - wielowątkowa scenka z udziałem osób i przedmiotów, w której scenariusz dopuszcza przypadkowość sytuacji;

*psychodrama - wyrażanie różnych przeżyć w formie improwizowanych scen.

*wystawa, ekspozycja - powinna być przestrzegana zgodność prezentowanych wartości z celami i tematyką zajęć lekcyjnych, odpowiednie przygotowanie uczącego się do odbioru prezentowanych eksponatów, zaangażowanie podczas samej prezentacji, ocena i poglądy po prezentacji - ich znaczenie.

Metoda problemowa - uczeń poprzez rozwiązanie problemu zdobywa nową wiedzę teoretyczną oraz praktyczną. W każdym problemie musi być coś znane oraz nieznane. Rozwiązywanie problemu dokonuje się w trzech fazach:

1. tworzenie sytuacji problemowej;

2. szukanie pomysłów rozwiązania;

3. sprawdzenie rozwiązania połączone z usystematyzowaniem nabytych wiadomości.

Do metod problemowych należą:

*metoda przypadków - polega na rozpatrzeniu przez niewielką grupę uczniów opisu jakiegoś przypadku np. na temat odkryć naukowych, handlu, prawa i rozwiązywania trudności w celu wyjaśnienia tego przypadku. Po otrzymaniu opisu wraz z kilkoma pytaniami, uczestnicy sesji formułują pytania dotyczące tego przypadku, a nauczyciel udziela wyjaśnień. Ważnym krokiem podczas dyskusji jest ustalenie problemu głównego, a następnie rozwiązanie go. Dość często dochodzi do przyjęcia kilku możliwych rozwiązań, następnie do ich konfrontacji, znalezienia różnic, ewentualnych błędów w rozumowaniu uczniów.

*Metoda gier dydaktycznych - wspólną cecha tych metod jest obecność pierwiastka zabawy. Do tej grupy metod zaliczamy:

*Metodę sytuacyjną - wprowadzenie uczniów w jakąś nową dla nich sytuację za pomocą opisu, filmu, fotografii itp., postawienie pytań, które skłaniają do analizy sytuacji. Uczniowie muszą podjąć decyzję w sprawie jej rozwiązania, a następnie przewidzieć skutki tej decyzji. Sytuacje przedstawione uczniom mają charakter fikcyjny, prospektywny, nie nawiązują do ich wcześniejszego doświadczenia, powinny charakteryzować się pewnego rodzaju złożonością, za takim lub innym rozwiązaniem powinny przemawiać argumenty „na tak” i „na nie”.

*Metoda symulacyjna - odtwarzanie przez uczniów sytuacji prawdziwych, autentycznych, mających charakter retrospektywny. Są to sytuacje, które wymagają rozwiązania, podjęcia decyzji, wyboru, co do rzeczywistej sytuacji. Uczniowie podejmują próbę odtworzenia rzeczywistości, prowadzą do ustalenia modelu symulacyjnego o charakterze słownym, matematycznym, przedmiotowym lub technicznym.

*Metoda inscenizacyjna - odgrywanie różnych ról, odtwarzanie sytuacji rzeczywistych lub fikcyjnych (wydarzenia historyczne, biografie sławnych ludzi, sceny z życia, legendy itp.).

*Burza mózgów - giełda pomysłów, wszystkie pomysły rozwiązania danego problemu są notowane np. na tablicy, po zebraniu wszystkich pomysłów następuje ich ocena i wybranie najbardziej wartościowych.

*Gry decyzyjne - doskonalą umiejętności podejmowania decyzji w stosunkowo krótkim czasie i w warunkach konkurencji. Istotą gier decyzyjnych jest przydział uczącym się ról

(np. dyrektora przedsiębiorstwa itd.), których „odegranie” nie polega na wypowiadaniu nauczonego tekstu, ale na prezentacji myśli, stanowisk formułowanych szybko „tu i teraz”.

Tok zajęć prowadzonych metodą gier decyzyjnych obejmuje następujące etapy: sformułowanie przez nauczyciela problemu, przydział ról uczącym się oraz przekazanie im warunków wyjściowych, szczegółowe wyjaśnienie zasady gry, w tym ponowne omówienie warunków wyjściowych, prowadzenie dialogów (przetarg argumentów) i prezentacja pomysłów rozwiązania problemów zgodnie z kompetencjami wynikającymi z przydzielonych ról, przyjęcie decyzji odnośnie dalszej strategii działania, podjęcie kilku decyzji wykonawczych, ocena postaw i zachowań grających przez nauczyciela, ocena przyjętych decyzji przez nauczyciela

*Gry psychologiczne - można wykorzystać je w szkole, klasie, świetlicy terapeutycznej,

na wycieczce, spotkaniu towarzyskim. Pomagają w rozwijaniu umiejętności indywidualnych i grupowych, budzą wrażliwość na problemy innych, przełamują bariery między ludźmi, są okazją do ekspresji uczuć, a także do szukania nowych sposobów zachowania. Wyróżniamy: gry służące rozwojowi społecznemu, gry służące rozwojowi osobistemu, gry na koncentrację, gry wprowadzające (np. w środowisko grupy).

Zasady dydaktyczne

K. Kruszewski zasady dydaktyczne zdefiniował jako „(…) ogólne normy postępowania nauczyciela w czasie przygotowania i prowadzenia lekcji umożliwiające uwzględnienie jednocześnie informacji z wielu źródeł i utrzymanie kierunku czynności uczenia się uczniów”

Zasady dotyczące materiału nauczania

1. Łącz to, czego uczeń ma się nauczyć, z tym, co już wie.

2. Materiał ustrukturyzowany jest opanowywany szybciej niż materiał nie ustrukturyzowany.

3. Zasada, według której zorganizowano materiał, powinna odzwierciedlać rodzaj materiału i rodzaj zmiany psychicznej, do jakiej ma doprowadzić nauczenie się tego materiału (pomiędzy kolejnymi wiadomościami, czynnościami powinien istnieć dostrzegalny przez uczącego się związek; uczeń powinien znać cel i mieć ogólny projekt jego osiągnięcia).

4. Optymalny stopień zorganizowania materiału jest własnością indywidualną ucznia (im bardziej inteligentny uczeń, tym niższy stopień zorganizowania materiału jest mu potrzebny).

5. Traktuj dany materiał nauczania jako osobną partię, ale pamiętaj, że jest on częścią większej całości.

6. Nie wprowadzaj wiadomości, o których nie wiesz, do czego są potrzebne.

7. Opracuj „pomysł na lekcję” integrujący uczniów z materiałem nauczania (jako nauczyciel zadaj sobie pytania: „jak prowadzić ucznia przez materiał?”; „jaki materiał i jak uporządkowany, przedstawić uczniom?”).

Zasady dotyczące pracy ucznia

1. Warunki stworzone dla ucznia mają mu ułatwić uczenie się i doprowadzić do społecznie uznanych i społecznie ustalonych zmian w jego psychice.

2. Uczenie się jest procesem ciągłym, długie przerwy w uczeniu się danego materiału lub wyeliminowanie niektórych faz uczenia obniża efektywność.

3. Sytuacja dydaktyczna musi być dla ucznia zrozumiała, a cel jasno określony.

4. Bardziej wartościowe są efekty dzięki poznaniu bezpośredniemu.

5. Skuteczność uczenia się w długim okresie zależy od zgodności doraźnych i długotrwałych celów.

6. Sposób i efekty uczenia się zależą od indywidualnych właściwości ucznia.

Zasady dotyczące czynności nauczania.

1. Nauczyciel kieruje lekcją i odpowiada za nią.

2. Rola nauczyciel wobec ucznia jest zawsze kierownicza (dążąc do partnerstwa należy brać po uwagę, jacy są uczniowie, raz ustaliwszy granice należy ich przestrzegać zawsze).

3. Żeby uczyć skutecznie, nie można mieć kłopotów z dyscypliną (najlepszy poziom dyscypliny to taki, przy którym uczenie się jest najbardziej skuteczne; uczeń nie może czuć lęku przed popełnieniem pomyłki, nauczyciel zawsze sprawuje kierownictwo nad pracą uczniów).

4. Lekcja składa się z ciągu zadań stawianych przez nauczyciela, najefektywniejsze jest rozwiązywanie zadań, które angażują sferą intelektualną, emocjonalna, wolicjonalną.

5. Każde zachowanie nauczyciel wywołuje efekty wychowawcze, choćby niezamierzone.

Zasady nauczania.

Będąc przy zasadach nauczania warto zwrócić uwagę na podział zasad nauczania wyróżniony przez Cz. Kupisiewicza :

• zasada poglądowości;

• zasada przystępności w nauczaniu (stopniowanie trudności);

• zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania - uczenia się;

• zasada systematyczności;

• zasada trwałości wiedzy uczniów;

• zasada operatywności wiedzy uczniów;

• zasada wiązania teorii z praktyką.

22. Kontrola i ocena w procesie kształcenia.

Kontrola i ocena są nieodłącznymi elementami procesu kształcenia. Kontrolę można okreslić jako zespoł działań , w wyniku których uzyskuje się informacje o stopniu osiagnięcia zaplanowanych celów kształcenia. Oceny dokonujemy przez porównanie uzyskanych informacji z przyjętymi kryteriami programowymi.

Sprawdzanie osiągnięć szkolnych uczniów to weryfikacja jakości procesu dydaktycznego. Ma ona dostarczyć nauczycielowi i uczniowi informacji o tym, w jakim stopniu osiągają cele kształcenia. Sprawdzanie efektywności kształcenia polega na sukcesywnym porównywaniu uzyskanych przez uczniów wiadomości oraz umiejętności z zamierzonymi celami kształcenia.

Ocena, to kontrola jakościowa stopnia opanowania przez ucznia wiadomości, nawyków i umiejętności rozwoju ich zdolności poznawczych oraz przekonań i postaw.

Ocena jest ustosunkowaniem nauczyciela do osiągnięć uczniów, czego wyrazem może być uwaga słowna, komentarz, symbol lub stopień szkolny.

Kontrola - to zespół wszelkich czynności związanych ze sprawdzaniem postępów ucznia, w celu dokonania oceny lub korekty pracy, poprzez pokazanie uczniowi jego osiągnięć i braków.

Ocena - jest wynikiem wartościowania według wielu kryteriów i norm, która może być przedstawiona w postaci stopnia, rozwiniętej opinii słownej bądź pisemnej, uśmiechu skierowanego do ucznia, wyrazistego gestu, grymasu twarzy, rozwiniętego uzasadnienia.

Kontrola osiągnięć musi opierać się na czytelnym dla uczniów zakresie wymagań. Gdy uczeń zna zakres wymagań i rozumie kryteria oraz wie, że są konsekwentnie stosowane, będzie współdziałać w procesie dydaktycznym. Przed przystąpieniem do kontroli i oceny wiadomości i umiejętności ucznia, należy zastanowić się co chcemy oceniać, kiedy chcemy oceniać i w jaki sposób - czyli wybrać jeden z wielu znanych nam sposobów oceniania.

. Ocenianie sumujące winno być podstawą planowania nowych strategii działań. Każda ocena wiadomości teoretycznych, praktycznych zachowań ucznia powinna być obiektywna, uzasadniona, sprawiedliwa, bowiem z oceną wiążą się powodzenia lub niepowodzenia szkolne. Ocena powinna inspirować ucznia do pracy, uaktywniać go w procesie kształcenia, pobudzać do myślenia i działania a nie zniechęcać. Sposobem aktywizującym uczniów jest wdrożenie ich do systematycznej kontroli i oceny uzyskiwanych wyników w procesie uczenia się. Systematyczne sprawdzanie stopnia opanowania wiedzy i umiejętności pozwala szybko wychwycić występujące trudności, a także stwierdzić sukcesy, szczególnie uzdolnionych uczniów, które należy wspierać i rozwijać.

<to niekoniecznie > W procesie kształcenia zawodowego ocena i kontrola powinna spełniać następujące funkcje:
· funkcję selekcyjną; służy ona w pierwszej kolejności do wyłonienia w klasie uczniów wybitnych i szczególnie uzdolnionych,
· funkcję wychowawczą; związana ona jest ze wspomaganiem rozwoju postaw uczniów wobec uczenia się, wobec swoich obowiązków, ukierunkowania ku osiąganiu satysfakcji z osiągniętych sukcesów,
· funkcja dydaktyczna; polegająca na porządkowaniu wiedzy uczniów
i wskazywaniu sposobów usuwania ewentualnych błędów,
· funkcja diagnostyczna; pozwala ona na przewidywanie dalszego rozwoju intelektualnego ucznia, na podstawie przeprowadzonej analizy efektów kształcenia,
· funkcja motywacyjna; powinna zapewnić właściwy stosunek do pracy, uczenia się, jako podstawowych źródeł zaspokajania potrzeb edukacyjnych,
· funkcja kontrolna; ta z kolei powinna umożliwić ustalenie faktycznego stanu świadomości i umiejętności uczniów w stosunku do wymagań programowych,
· funkcja metodyczna; dzięki niej możliwe staje się usprawnianie procesu edukacyjnego poprzez analizę i krytyczną samoocenę własnej działalności dydaktyczno - wychowawczej. Umożliwia ona również wdrażanie odpowiednich środków zaradczych, korygujących proces edukacyjny.

23. Odpowiedzialność wychowawcy.

Wśród współczesnych dylematów wychowania problem odpowiedzialności jest szczególnie istotny. Stanowisko antypedagogów znoszące odpowiedzialność za dzieci i młodzież i zastępujące ją odpowiedzialnością każdego za samego siebie skłania do rozważań nad tą problematyką. Zmusza do odpowiedzi na główne pytanie współczesnej pedagogiki: Czy i na ile jesteśmy odpowiedzialni za naszych podopiecznych?

Współczesne koncepcje wychowania kładące nacisk na poszanowanie wolności wychowanka, jego praw do decydowania o sobie, pomijają świadomie (a częstokroć i nieświadomie) sferę odpowiedzialności. Powstaje dziwne napięcie pomiędzy szacunkiem dla wychowanka a odpowiedzialnością za niego.

Szansę na wyjście z impasu stwarza pedagogika personalistyczna oraz te koncepcje pedagogiczne, które kładą nacisk na potrzebę dialogu w wychowaniu. Ujmują one wychowanie jako „osobowy dialog mistrza i ucznia, prowadzący ku horyzontowi dobra, prawdy i piękna”. Źródła filozoficzne tych koncepcji pozwalają - po pierwsze - na analizę pojęcia odpowiedzialności w relacjach międzyludzkich (również w relacjach wychowawczych), po drugie, wskazując na podstawowe wartości ludzkie, stwarzają możliwość całościowego spojrzenia na proces „stawania się człowiekiem”.

Martin Buber - nauczyciel dialogu - łączy odpowiedzialność z miłością, miłością między Ja - Ty, podstawową relacją między ludźmi. Pisze: „Miłość jest odpowiedzialnością między Ja za Ty, na tej bazie można dopiero działać, uzdrawiać, wychowywać, wspierać, pomagać.” Ujmuje miłość jako doskonały dialog umacniający obie strony, ale i pociągający za sobą wzajemną odpowiedzialność”. Jest więc odpowiedzialność rdzeniem każdej relacji między ludzkiej, szczególnego znaczenia nabiera w dialogu „uzdrawiającym i wychowującym”.

Emmanuel Levinas ujmuje odpowiedzialność jako utajoną obecność w nas samych drugiego człowieka. „Piętno drugiego zostało wyciśnięte głębiej niż wolność, głębiej niż wszystko inne”… Jest to odpowiedzialność, która wykracza poza to, co czynię - mówi E. Levinas. Odpowiedzialność ta sięga jeszcze dalej i głębiej, aż do granicy życia i śmierci. „Jestem odpowiedzialny za bliźniego, nie czekając na wzajemność, nawet jeśli miałbym przypłacić to życiem”. W takiej perspektywie odpowiedzialność nabiera rangi podstawowej wartości, staje się rdzeniem doświadczenia moralnego, właściwością ontologiczną.

Postawa dialogowa według M. Bubera zasadnicza postawa człowieka wobec świata, prowadzi do spotkania z drugim człowiekiem. Efektem spotkania (wśród wielu innych) jest przyjęcie na siebie odpowiedzialności za osobę, którą spotykam. „Odpowiedzialność to (…) świadome uznanie spraw innych ludzi jako własnych i spontaniczne, aczkolwiek regulowane różnymi prawami życia publicznego - włączenie się w realizację tych spraw i w pomoc bliźnim, którzy nie mogą (przynajmniej na razie) samodzielnie udźwignąć ciężaru swojej odpowiedzialności” - wypowiedź Jerzego Bukowskiego.

Bardzo bliska wymienionym koncepcjom dialogowym jest analiza odpowiedzialności autorstwa Karola Wojtyły. Szczególne znaczenie dla naszej refleksji ma następująca wypowiedź: „W poczuciu odpowiedzialności za osobę kryje się troska o jej prawidłowe dobro - kwintesencja całego altruizmu, a równocześnie nieomylny znak jakiegoś rozszerzenia własnego, „ja”, własnej egzystencji, o to drugie „ja” i o tę drugą egzystencję, która jest dla mnie tak bliska jak moja własna”.

W perspektywie powyższych rozważań odpowiedzialność w wychowaniu jawi się nam jako odpowiedzialność za osobę, którą wychowujemy. Dla pogłębienia analizy zjawiska odpowiedzialności spróbujmy wyodrębnić w niej trzy poziomy:

• poczucie odpowiedzialności, swoista intuicja moralna wyrażająca się w wewnętrznym przekonaniu o konieczności wzięcia na siebie odpowiedzialności za osobę wychowanka,

• świadomość odpowiedzialności oraz jej pogłębienie poprzez refleksję intelektualną dotyczącą oddziaływania pedagogicznego i jego konsekwencji dla wychowanka,

• odpowiedzialne działania - ogarniające sens i cel, przewidujące środki, prognozujące następstwa.

Wyodrębnienie poziomów odpowiedzialności w wychowaniu przybliża nas do odpowiedzi na bardzo konkretne pytanie: W czym wyraża się odpowiedzialność wychowawcy za wychowanka?

Punktem wyjścia jest zawsze zdeklarowanie troski o dobro wychowanka - przypomnijmy w tym miejscu słowa K. Wojtyły - „W poczuci odpowiedzialności za osobę, kryje się troska o jej prawdziwe dobro”. Troska ta „zmusza” (mowa tu oczywiście o przymusie wewnętrznym) wychowawcę do podjęcia refleksji i wysiłku intelektualnego w celu pogłębiania świadomości skutków oddziaływania pedagogicznego. Refleksja ta dotyczy celów, metod i konsekwencji działań wychowawczych. Nie jest to jednakże refleksja czysto metodyczna - troska o prawdziwe dobro wychowanka stwarza odpowiednią dla niej perspektywę. Faktycznie podjęcie odpowiedzialności, czyli odpowiedzialne działanie, jest konsekwencją pozytywnej realizacji dwóch poprzednich etapów.

Przyjmując dialogowe (spotkaniowe) ujęcie wychowania, możemy powiedzieć, że wprowadzając wychowanka w sferę podstawowych wartości ludzkich - prawdy, dobra, piękna - stwarzamy warunki dla jego rozwoju. Sprzyjanie rozwojowi wychowanka jest konsekwencją troski o jego dobro, mieści się więc w poczuciu odpowiedzialności. Odpowiedzialność wychowawcy za osobę powierzoną jej opiece nie stoi w sprzeczności z uznaniem jej indywidualnych praw, decyzji i potrzeb. To sposób wprowadzania w sferę wartości (przymus, autorytaryzm, „urabianie” osobowości) może być zagrożeniem dla wolności osoby.

Wychowanie obfituje w różnorodne sytuacje, część z nich to tzw. sytuacje trudne. Są one dla pedagoga lub dla rodzica „wyzwaniem”, konkretnym sprawdzianem odpowiedzialności za drugą osobę. Jeżeli wychowanek nie przyjmie proponowanych mu wartości, wybierając „swoje”, uniemożliwiając rozwój i wzrastanie, wychowawca nie może pozostać na uboczu. Odpowiedzialność wychowawcy w takiej sytuacji jest czymś więcej niż przenoszeniem konsekwencji własnych działań. Wybór wychowanka może być (a właściwe najczęściej jest) podyktowany wpływami innych środowisk, w które wychowanek nie jest w stanie ingerować. Świadomość takiego stanu rzeczy nie zwalnia mnie - wychowawcy (nauczyciela, rodzica) od działania, podyktowanego dobrem osoby, która jest w „polu mojej indywidualnej odpowiedzialności”.

Drugi „moment szczególnej odpowiedzialności” budzi chyba mniej wątpliwości i dylematów moralnych. Jest to sytuacja, w której postępowanie wychowanka stoi w sprzeczności z podstawowymi wartościami, normami życia społecznego, a jego następstwem jest np. zło wyrządzone drugiemu człowiekowi. Praktyka życia codziennego jest dużo bogatsza - wykracza poza sztywne ramy podziałów, zaciera je, tworzy sytuacje, które nie przystają do żadnej próby uporządkowania. Tak też jest z „momentami szczególnej odpowiedzialności” -wyróżnione sytuacje splatają się ze sobą, tworząc zagrożenie dla dobra indywidualnego i społecznego.

Odpowiedzialność wychowawcy za wychowanka jest więc odpowiedzialnością za jego optymalny rozwój w różnych sferach: intelektualnej, moralnej, społecznej, emocjonalnej, sprawnościowej itd.

24 Odmiany wiedzy pedagogicznej

Wiedza potoczna - zbiór osobistych i przypadkowych danych, informacji i spostrzeżeń. Cechuje ją: fragmentaryczność, niespójność, pochopność, apodyktyczność, a jej zasadniczą wartością jest to, że daje jednostce poczucie rozumienia siebie i świata.

Wiedza naukowa - przekonania i poglądy, które oceniamy w kategoriach „prawdziwe - fałszywe”, żądając ich legitymizacji zgodnie z procedurami wytwarzania wiedzy naukowej, przy zastosowaniu akceptowanych metod uzyskiwania danych i informacji.

Najważniejsza jest wiedza potoczna. Różnice pomiędzy wiedzą potoczną a naukową:

- wiedzy naukowej praktycznie nie ma, korzystanie z niej jest bardzo trudne.

- nauka jest bardzo ważna, lecz nie wielu może z niej korzystać.

- przedmiotem zainteresowań jest to, co ludzie wiedzą.

Wiedza filozoficzna - dziedzictwem starożytnej filozofii greckiej jest podstawowa aporia (we współczesnych zasobach leksykalnych stosuje się dla oznaczenia takich kwestii spornych, które mogą być rozwiązane w sposób przeciwstawny do siebie, odrębny, a żadne z tych rozwiązań nie może zostać w pełni zaakceptowane ani w pełni wykluczone i odrzucone). Związana z praktyką edukacyjną, dająca się przedstawić na continuum, którego jeden koniec wyznacza pojmowanie edukacji jako urabiania indoktrynacji (uświadomienie, wpajanie przekonań) (według określonych ideałów i wzorców), a drugi koniec wyznacza pojmowanie edukacji jako wartości autotelicznej, związanej z doskonaleniem, formowaniem, wydobywaniem tego, co stanowi o istocie i naturze człowieka, czyli ujawnianie potencjału ontogenetycznego (zespół przemian zachodzących w ciągu życia człowieka) i filogenetycznego (rozwój) tkwiącego w człowieku.

Wiedza teologiczna - odnosi się do świętego Tomasza z Akwinu. Poglądy systemu tomistycznego:

- sensem istnienia człowieka jest szczęście

- dążeniu do osiągnięcia tego celu powinno sprzyjać wykorzystanie potencjału intelektualnego człowieka

- rozwojowi intelektualnemu człowieka najlepiej służy instytucja szkoły

- wpajanie wartości duchowych

- posiadanie wiedzy nie jest tożsame z byciem moralnym

- oryginalnym postulatem sformułowanym w realizmie teistycznym przyjętym przez tomistów okazał się postulat oddzielenia wychowania od kształcenia

- proces wychowania był przez tomistów rozumiany jako proces trwający całe życie

LUB

odmiany wiedzy pedagogicznej (wg Kunowskiego) :
- praktyczna - metody, środki, działania. 
- empiryczna - procesy, zjawiska edukacyjne i wychowawcze ; analizuje jak przebiegają    zjawiska wychowawcze  i ich prawidłowość oraz ich zakłócenia.
-  normatywna - jak powinno się wychować właściwie ; jakie cele są wartościowe
-  ogólna- o wszechstronnym rozwiązaniu

25. Metody i techniki badań pedagogicznych

W opracowaniach metodologicznych można spotkać się z bardzo różnymi klasyfikacjami metod i technik badawczych. Różnice te są na tyle poważne, że to, co dla niektórych jest metodą, dla innych jest technika i odwrotnie.

„Najczęściej w pedagogice definiuje się metodę jako zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza, zmierzających do rozważenia określonego problemu naukowego: określony powtarzalny sposób rozwiązania problemu”.

Wg S. Nowaka: „ metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania”.

„[…] metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem podrzędnym wobec metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest pojęciem podrzędnym zarówno wobec pojęcia metody jak i pojęcia techniki badawczej”.

Technika zaś to według A. Kamińskiego „[…] to przede wszystkim sposoby zbierania materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, jasnych, ścisłych), weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użyteczności międzydyscyplinarnej. Mają charakter instrukcji - tym użyteczniejszej im wierniej stosowanej”.

Poniżej znajduje się podział metod, technik i narzędzi badawczych wg T. Pilcha:

1. Metody badań pedagogicznych:

- eksperyment pedagogiczny,

- monografia pedagogiczna (techniki to - badanie dokumentów, ankieta, wywiad, czasami elementy obserwacji uczestniczącej),

- metoda indywidualnych przypadków (techniki to - wywiad, obserwacja, analiza dokumentów osobistych, niekiedy techniki projekcyjne, testy),

- metoda sondażu diagnostycznego (technika to ankieta).

2. Techniki badań pedagogicznych:

- obserwacja

- wywiad

- ankieta

- badanie dokumentów, analiza treści, techniki projekcyjne

- techniki socjometryczne

Metody:

Eksperyment

Jest metodą polegającą na wywołaniu lub zmienieniu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś czynnika i obserwowaniu zmian pod jego wpływem zachodzących. Rezultatem eksperymentu są zawsze określone zmiany lub ich brak, zmiany nie tylko pochodzące z badanego układu (chociaż one są najważniejsze), ale także zasobu naszej wiedzy.

Zdaniem niektórych pedagogów eksperyment jest szczególnym przypadkiem obserwacji różniący się bardziej złożoną strukturą, staranniej dopracowanym zmysłem badawczym i posługiwaniem się większą i różnorodną ilością narzędzi badawczych. Te różnice, w tym głównie złożona struktura zabiegów technicznych, wielość narzędzi badawczych np. badanie dokumentacji szkolnej, arkusze lub dzienniki obserwacji, notatki z rozmów) oraz konieczność istnienia generalnej koncepcji wiążącej w celową jedność różnorodne poczynania badawcze, przemawia za zaliczeniem eksperymentu pedagogicznego do metod badawczych w pedagogice.

Monografia pedagogiczna

W badaniach pedagogicznych przyjęto, że metoda ta ma znaczenie przy instytucji wychowawczo - oświatowych lub zjawisk edukacyjnych instytucjonalnie zlokalizowanych. Pod względem merytorycznym metoda monograficzna prowadzi do rozpoznania struktury i efektywności działań wychowawczych, w celu postawienia diagnozy określonych niedomogów i opracowania koncepcji ewentualnych ulepszeń.

Monografia to metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, lub jednorodne zjawiska społeczne, prowadzące do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń prognoz rozwojowych.

Metoda monograficzna jest łatwa w realizacji, nadaje się do systematycznej weryfikacji funkcji złożonych danej instytucji oraz planowania ulepszeń i kontroli ich funkcjonowania.

Metoda ta może być realizowana za pośrednictwem różnorodnych technik. Prawie zawsze posługuje się badaniem dokumentacji, bardzo często wprowadza elementy obserwacji uczestniczącej, ankiety lub wywiady.

Metoda indywidualnych przypadków

Metoda ta w badaniach pedagogicznych sprawdza się do badania biografii ludzkich. Odrzuca się więc takie rozumienie tej metody, wedle której odnosi sie ona do badania układów społecznych, instytucji lub do badania dynamiki wewnętrznej i przeobrażeń zbiorowości społecznej.

(...) Metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań, polegających na analizie jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w kreślone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.

Doskonałym zainteresowaniem dla tej metody mogą stać się problemy dotyczące np. trudności dydaktycznych i wychowawczych, sytuacja rodzinna dziecka, adaptacja społeczna wychowanków domów dziecka itp.

Badania prowadzone tą metodą posługują się dość nielicznymi technikami badawczymi. Najbardziej użyteczną techniką jest wywiad, znakomicie uzupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych. Niekiedy pomocne mogą być techniki projekcyjne i testy. Zależy to od charakteru i złożoności poszczególnego przypadku.

Metoda sondażu diagnostycznego

Badania sondażowe obejmują wszelkiego rodzaju zjawiska społeczne istotne dla wychowania, stany świadomości społecznej, opinie i poglądy określonych zbiorowości, narastanie badanych zjawisk, ich tendencje i nasilenia itp. Chodzi tu o zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji, są jakby rozproszone w społeczeństwie.

Badania sondażowe opierają się prawie zawsze na badaniu specjalnie dobranej próby reprezentacyjnej z populacji generalnej. Np. alkoholizm jako zjawisko społeczne nie da się umiejscowić ani demograficznie ani terytorialnie, może z powodzeniem być przedmiotem sondażu diagnostycznego, natomiast „Młodzież nadużywająca alkoholu” może być objęta studium indywidualnych przypadków. Działalność komitetu antyalkoholowego może być przedmiotem monografii, wpływ uświadomienia prowadzonego przez ten komitet na alkoholizm młodzieży - może być przedmiotem eksperymentu.

W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych, techniki statystyczne i inne.

Żadna z metod nie powinna występować jako jedyna. Powinno się stosować kilka metod badawczych, z uwagi na to że rzeczywistość wychowawcza jest tak bogata, że nie mogą jej objąć ramy jednej metody. Ponadto stosując więcej metod otrzymujemy źródło dodatkowej wiedzy i czynnik kontroli i rzetelności badań.

Techniki

Obserwacja

Obserwacja jest czynnością badawczą, polegającą na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń.

Obserwacja jest najbardziej wszechstronną techniką gromadzenia materiałów. Z uwagi na jej wszechstronność i jej złożoność istnieją niekiedy tendencje do nazywania jej metoda badawczą.

Obserwacja można nazwać prostą nieplanowaną rejestrację zdarzeń i faktów, ale także proces kontrolowanej obserwacji systematycznej z użyciem skomplikowanych technik pomocniczych (kamery, magnetofonu i arkuszy obserwacyjnych włącznie).

Najpopularniejszą obserwacją jest tzw. Obserwacja otwarta albo swobodna. Stosuje ją w praktyce każdy nauczyciel i organizator. Daje ona sumę wiedzy o przedmiocie zainteresowań lub pracy, pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej dziedzinie.

Obserwacja otwarta spełnia także ważną rolę w początkowym etapie każdej planowanej działalności badawczej. Uzyskuje się ogólną wiedzę o badanym przedmiocie, która daje podstawę do szczegółowego planowania dalszego toku badań, głównie do sformułowania zagadnień wstępnych i hipotez roboczych.

Przy prowadzeniu badań metodą sondażu diagnostycznego obserwacja jest jej nieodzownym etapem przygotowawczym.

Wyżej zorganizowaną formą obserwacji jest systematyczna obserwacja bezpośrednia lub pośrednia. Polega na planowym gromadzeniu spostrzeżeń przez określony czas w celu poznania lub wykrycia istniejących zależności między zjawiskami, rodzajami i kierunkami procesów zachodzących w zbiorowościach społecznych lub instytucjach.

Szczególnym przypadkiem obserwacji systematycznej jest obserwacja uczestnicząca. Występuje ona wtedy kiedy badacz staje się uczestnikiem badanej zbiorowości i jest przez nią akceptowany. Może mieć dwie postacie jawna lub ukrytą. Jawna ma miejsce, gdy grupa badana jest poinformowana o roli badającego, ukryta - występuje wtedy gdy badana grupa nie jest świadoma roli, jaką spełnia nowy członek jej grupy.

Narzędziem obserwacji jest np. arkusz obserwacyjny. Jest to inaczej kwestionariusz z wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja. W określonych rubrykach pod określonym zagadnieniem rejestrujemy wszystkie spostrzeżone fakty, zdarzenia i okoliczności mające związek z danym zagadnieniem. Wcześniejsza typologia zagadnień nie pozwala na przeoczenie któregoś z nich oraz nadaje określony kierunek badaniom.

Można również gromadzić materiał badawczy za pomocą notatek, opisów, rejestracji dźwiękowej lub fotograficznej. Prowadzenie takiej obserwacji nazywa się niekontrolowaną. Aczkolwiek tu można też zastosować elementy kontroli np. materiały dajemy do czytania osobie towarzyszącej zorientowanej w koncepcji badań, uzyskując od niej ocenę materiałów w sensie kompletności prawidłowego kierunku.

Wywiad

Wywiad jest to rozmowa badacza z respondentem według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz. Służy głównie do poznawania faktów, opinii i postaw danej zbiorowości.

Główne typy wywiadów:

- skategoryzowany (ma usystematyzowane pytania, ujednolicone, ściśle ogranicza kolejność i brzmienie stawianych pytań, zapewnia większą ścisłość i porównywalność danych)

- nieskategoryzowany (daje swobodę formułowania pytań oraz zmieniania ich kolejności, a nawet pogłębianie zagadnień przez stawianie pytań dodatkowych)

- jawny ( badany poinformowany jest o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu, musi być skategoryzowany)

- ukryty (forma luźnej rozmowy, w której badający usiłuje przez stosowne jej ukierunkowanie uzyskać interesujące go dane. Stosuje się go wtedy, kiedy postawy osobiste badanego SA różne od postaw i ról społecznych pełnionych w danej zbiorowości, bądź jeśli przedmiotem wywiadu są zagadnienia drażliwe)

- indywidualny

- zbiorowy

Wywiad daje cenny materiał poznawczy. Stosujemy go tam gdzie nie możemy uzyskać pełnej wiedzy o badanym przedmiocie na innej drodze np. obserwacji, ankiety badania dokumentów.

Ankieta

Jest techniką gromadzenia informacji polegająca na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera. Pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. Najczęściej stosuje się pytania zamknięte opatrzone tzw. Kafeterią czyli zestawem wszelkich możliwych odpowiedzi. Istnieją także:

- kafeterie półotwarte gdzie poza zestawem możliwych odpowiedzi dodaje się punkt oznaczony słowem „inne”.

- kafeterie koniunktywne które pozwalają na wybranie kilku odpowiedzi, dając potem możliwość obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym utworzenia hierarchii.

Ankieta jest niezastąpiona w badaniach pedagogicznych gdzie pytamy o cechy zbiorowości, fakty, opinie o zdarzeniach, dane liczbowe. Cecha odróżniającą ją od wywiadu jest to, że nie wymaga bezpośredniego kontaktu z badającym, respondent sam odpowiada na pytania.

Nowak Marian, Teorie i koncepcje wychowania, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa, 2008, s.439-461.

29

Strona | 29

---