Zimbardo - Psychologia i życie, rozdział 1
Psychologia - naukowe badania zachowania organizmów. Dzięki niej uzyskujemy wiedzę o wzajemnym oddziaływaniu (interakcji) między istotami żywymi a ich środowiskiem, a także między nimi nawzajem.
Oceniając i przewidując zachowanie własne oraz innych jednostek każdy z nas jest nieformalnym psychologiem.
Psychologia w akcji: badania nad dwoma podstawowymi zagadnieniami dotyczącymi psychiki i zachowania
Założenia i podstawowe problemy
Psychologowie przyjmują za punkt wyjścia pewne założenia:
„porządek” - podobnie jak inni naukowcy zakładają, że w naturze istnieje zasadniczy
porządek
determinizm - zał., że wszystkie zdarzenia mają przyczyny i że zrozumienie tych
przyczyn pozwala przewidywać wystąpienie przyszłych zdarzeń
empiryzm - zajmują się jedynie informacjami, które można uzyskać za pomocą
obiektywnej obserwacji i zweryfikować w sposób niezależny
Trzeba pamiętać, że prywatnie wielu psychologów wierzy w Boski Cel i Panadludzką Siłę Stwórczą, co ma odbicie w przyjmowanych przez nich założeniach.
Przeciwstawne założenia dotyczące „natury ludzkiej”
Mimo zgodności co do podstawowych założeń psychologowie spierają się o szereg zagadnień dotyczących „natury ludzkiej” - jakie jej ujęcie jest najtrafniejsze, w jaki sposób stajemy się takimi jakimi jesteśmy oraz - jeśli to możliwe - jak można zmienić nasze zachowanie.
Psychika a organizm
Istnieje (istniało?) założenie, że zjawiska zachodzące w świadomości są epifenomenami, ubocznymi produktami zdarzeń rzeczywistych - procesów neurologicznych - nie odgrywającymi żadnej roli w łańcuchu przyczynowym.
Od pewnego czasu prowadzi się badania w wielu kierunkach, które są niezgodne z tym założeniem, co skłoniło badaczy do przyjęcia poglądu, że adekwatny opis zachowania musi również uwzględniać i te procesy.
Natura czy wychowanie
enwironmentalizm (od tabula rasa J.Locke'a) - wychowanie jako czynnik decydujący
o naszej indywidualności
natywizm - o tym jacy jesteśmy decydują geny i biologia, wychowanie jest tylko
rozwinięciem, dopełnieniem cech wrodzonej natury
czy z natury jesteśmy dobrzy, czy źli?
Natura ludzka jest potencjalnie dobra,
o ile nie została wypaczona. Pełnia życia polega na stawaniu się, tworzeniu oraz realizowaniu swego potencjału rozwoju, piękna i radości.
Zachowanie może być wynikiem racjonalnego wyboru, umysł może przekraczać ograniczenia biologicznej materii, a życie może być procesem odkrywania swobody tam, gdzie społeczeństwo nakłada przymusowe restrykcje.
W związku z tym instytucje publiczne powinny stwarzać możliwości.
Natura ludzka jest z gruntu zła - hedonistyczna,
skoncentrowana na sobie, kierująca się irracjonalnymi impulsami, materialistyczna, dążąca do władzy, wywyższania i niszczenia.
Instyt. publ. powinny próbować okiełznać zwierzęcą naturę człowieka przez ograniczenia.
Uniwersalne prawa, czy wyjątkowość jednostki?
psychologia idiograficzna - w ludzkich działaniach, zachowaniach stwierdza się wiele
podobieństw i możliwych do przewidzenia następstw, lecz każdy przypadek jest pod pewnymi względami jedyny w swoim rodzaju.
psychologia nomotetyczna - stara się ustalić ogólne - dotyczące wszystkich -
zależności między zachowaniem, a jego uwarunkowaniami (np. testy psychologiczne)
Psych. idiograficzna bada dlaczego ludzie zachowują się różnie w takich samych sytuacjach, psych. nomotetyczna pyta natomiast, co sprawia, że pozornie tak rózni ludzie, w wielu sytuacjach zachowują się podobnie.
Przyczyny w danej osobie, czy przyczyny w środowisku?
atrybucja dyspozycyjna przyczyn - przyczyny zachowań tkwią w danej osobie, czyli
są dyspozycyjne. Takie stanowisko w psychologii skutkuje m.in. ustawodawstwem
oraz powstawaniem organizacji mających na celu identyfikację „trudnych ludzi”
(mogących stanowić zagrożenie dla innych) i leczeniu ich.
Atrybucja sytuacyjna przyczyn - (w świetle badań bardziej wiarygodna) przyczyny
zachowań tkwią w sytuacji zewnętrznej. Podkreśla się, że niektóre zmienne (warunki) środowiskowe mogą wywołać pewne czynności, podtrzymywać je i zmieniać bez względu na rodzaj dyspozycji tkwiących w osobie działającej.
Pojedyncza osoba, czy grupa ma być jednostką w badaniach?
Biorąc pod uwagę obowiązujące w USA: ekonomiczną doktrynę indywidualnej przedsiębiorczości i kapitalizmu oraz historię amerykańskiego indywidualizmu (self-made man) nie należy się dziwić, że psychologia w USA jest psychologią jednostki.
Ludzie chcą „być sobą” i chcą wiedzieć jak się „jest sobą”
Psychologia społeczna stanowi korektę tego nadmiernego zainteresowania jednostką, badając zachowanie jednostek pod kątem wpływu na nie innych ludzi.
Psychologia społ. Występuje tam (np. Japonia), gdzie podstawową jednostka badań jest grupa (społeczeństwo, rodzina, kultura).
Co i jak badać?
W badaniu najważniejsze są pytania. Od sposobu ich stawiania zależy to, jakie odpowiedzi otrzymamy. Różne pytania prowadzą do rozpatrywania różnych zjawisk.
behawioryzm (psychologia S-R, od stimulus-response) - podstawę rzeczywistości
obiektywny, materialny świat fizycznych działań. Behawioryści szukają przewidywalnych zależności między specyficznymi reakcjami a warunkami w otoczeniu. Nie widzą potrzeby szukania przyczyn w danej osobie.
fenomenologia - podstawą rzeczywistości jest subiektywny świat indywidualnych
doznań. Fenomenolodzy przywiązują większą wagę do zrozumienia świadomości, a nie do kontroli zachowania. Naturę traktują jako całościowy, powiązany wzajemnymi zależnościami dynamiczny system potencjalnych możliwości.
Cele psychologii
Dla psychologa - badacza celami są:
opisywanie
wyjaśnianie
przewidywanie
sterownie
Dla psychologa działającego w zakresie psychologii stosowanej (coraz częściej pojawia się przekonanie, że również dotyczy to psychologa - badacza) dochodzi piąty cel
- podniesienie jakości ludzkiego życia
Opisywanie tego, co naprawdę się dzieje
Pierwszym zadaniem nauki jest poznanie faktów. Wnioski mają być oparte na wnikliwej, obiektywnej obserwacji
Dane i fakty
Dane są opisami lub pomiarami obserwowanych zdarzeń, np. czyjeś sny nie mogą być danymi, bo tylko śniący ma do nich bezpośredni dostęp. Danymi za to mogą być sprawozdania zawierające opisy snów.
Psycholog musi oddzielać obserwacje („ręce pacjenta drżały i nie utrzymywał kontaktu wzrokowego z terapeutą”) od wniosków („u pacjenta obserwowano niepokój”)
Przed badaniem (eksperymentem) należy zabezpieczyć się przed tendencją „znajdziesz to, czego szukasz”
Aby uchronić swoje dane przed wieloznacznością psychologowie stosują operacjonizm.
Polega on na definiowaniu danego pojęcia za pomocą operacji stosowanych przy pomiarze, np. głód jest zjawiskiem nie możliwym do bezpośredniego zaobserwowania przez osobę postronną, ale gdy operacyjnie zdefiniuje się go jako pewną liczbę godzin bez pożywienia, to każdy odbiorca zrozumie co znaczy, że badani byli „głodni”.
Wyjaśnianie tego, co się dzieje
„Co” i „jak”, a nie „dlaczego”
pytanie „dlaczego” jest nieakceptowane z naukowego punktu widzenia, bo aby na nie odpowiedzieć trzeba stawiać kolejne „dlaczego”. W ten sposób trzeba zagłębiać się w coraz bardziej podstawowe „dlaczego”, a w końcu docierać do absolutnych przyczyn i metafizycznych prawd, znajdujących się poza dziedzinami nauki.
Typy wyjaśnień stosowane w psychologii:
mentalistyczne (psychiczne) - przyczynami zachowań są powody wewnętrzne:
pragnienia, życzenia, impulsy i zamiary
fizjologiczne - przyczynami są zjawiska fizjologiczne zachodzące w mózgu, kom.
nerwowych i innych narządach
analogia - nowe zjawisko wyjaśnia się przez ukazanie jego podobieństwa do
znanych, powszednich zjawisk
funkcjonalne - zachowanie wyjaśnia się określając - obserwując, mierząc - jego
warunki bodźcowe. (zachowanie jest reakcją na owe warunki).
Takie wyjaśnienie nie mówi jak zjawiska są ze sobą związane, pokazuje tylko, że są związane.
symulacja procesów behawioralnych - (możliwe dzięki komputerom) nie może służyć
jako całkowite wyjaśnienie. Dzięki niej dużo wiadomo o sposobach przetwarzania informacji przez człowieka
wyjaśnienia teoretyczne - (najpoważniejszy typ wyjaśniania) teoria ≠ wyjaśnienie;
teoria to sformułowanie zależności między zbiorem założeń, zasad, wniosków i obserwacji. Na podstawie teorii próbuje się przewidzieć wystąpienie i/lub następstwa danego zachowania.
Punktem wyjścia dla przewidywania jest zbudowanie hipotezy, czyli twierdzenia dotyczącego możliwej zależności między min. dwiema zmiennymi.
Mimo potwierdzania się hipotezy w eksperymentach i szerokiego jej uznania, teorii nigdy nie uważa się za rzeczywiście dowiedzionej.
Tak więc wyjaśnianie zachowania polega na znajdowani porządku, prostoty, regularności w pozornym chaosie, złożoności i przypadkowości zdarzeń.
Przewidywanie tego, co się zdarzy
Przez cały okres dziejów ludzie próbowali przewidywać przyszłość. Obecnie chęć poznania spraw przyszłych opiera się na nauce.
Dokładne przewidywanie pozwala kierować naszym zachowaniem, co pozwala uniknąć nam rozczarowań, niebezpieczeństw i rozczarowań i zapewnić sobie odmienne doznania.
Przewidywanie szacunkowe, a przewidywanie wyniku zrozumienia
szacunkowe - dotyczą grup, nie jednostek; są wartościami przeciętnymi,
otrzymanymi na podstawie zależności zaobserwowanych w przeszłości
jednakże celem większości przewidywań naukowych jest zrozumienie związków przyczynowo-skutkowych, by można było dokładnie określić warunki, w których dane zjawisko wystąpi (nawet takie, które wcześniej nie było obserwowane)
hipoteza dotycząca zależności - jest to stwierdzenie określające, w jaki sposób
mogą być ze sobą związane min. dwa zjawiska (min. dwie zmienne)
Niektóre hipotezy mają charakter ogólny i stwierdzają tylko, że pewien związek istnieje, inne szczególny i określają, jak zmienne są ze sobą powiązane.
Hipotezy muszą być sformułowane tak, by można było je sprawdzić w drodze obserwacji lub/i logicznego wnioskowania.
Korelacja, a związek przyczynowy
Korelacja jest użytecznym narzędziem przewidywań psychologicznych.
Jest ona dokładnym, statystycznym określeniem związku między dwiema zmiennymi.
Korelacja między dwiema zmiennymi nie musi oznaczać, że jedna z nich powoduje drugą, a tylko, że istnieje między nimi współzmienność.
(np. istnieje korelacja między ilością lodów zjedzonych przez warszawskich studentów a liczbą zgonów w Kalkucie lecz nie jest to związek przyczynowy. Oba elementy tego związku są wytworzone niezależnie od siebie, jako funkcja nasilających się upałów)
Sterowanie tym, co się dzieje
Psychologowie starają się nauczyć, jak sterować, wpływać na ludzkie zachowanie.
Sterowanie zachowaniem własnym i innych możliwe jest tylko wtedy, gdy można
poznać i przewidzieć warunki, w których takie zachowanie występuje.
Sterowanie można nazwać „nadawaniem informacji, które skutecznie zmieniają zachowanie odbiorcy”. Jest to sterowanie za pomocą sprzężenia zwrotnego
Badania naukowe i metoda eksperymentalna
Celem badania naukowego jest ograniczenie fałszywego wnioskowania o zjawiskach natury.
Badanie naukowe składa się z czterech głównych etapów:
znalezienie godnej uwagi idei i sformułowanie hipotezy
sprawdzenie jej
wyciągnięcie wniosków
opisanie tego, co stwierdzono, tak aby inny badacz mógł powtórzyć to badanie w celu zweryfikowania jego wyników
Kiedy bada się wpływ pewnego warunku bodźcowego (S) na reakcję (R), ten pierwszy zwany jest zmienną niezależną, a drugi - podlegający wpływowi zmienną zależną
Znacznie lepszą sposobność do znalezienia zależności jest metoda eksperymentalna, w której manipuluje się zmienną niezależną. Dzięki manipulacji zmienną niezależną można stwierdzić, które jej aspekty są konieczne i wystarczalne dla wystąpienia określonej formy reakcji (zmiennej zależnej).
(Zmienną zależną jest to zachowanie, którego zmian się oczekuje, gdy manipuluje się zmienną niezależną)
W typowym eksperymencie udział biorą dwie grupy badanych:
grupa eksperymentalna
grupa kontrolna
Najistotniejszym elementem w przeprowadzaniu eksperymentu jest losowe przydzielenie badanych do grup eksperymentalnych.
Zmienną niezależną manipuluje się w grupie eksperymentalnej, zaś w gr. kontrolnej utrzymuje się ją na stałym poziomie.
Jeśli zmienna zależna zmienia się w eksperymentalnej, a nie zmienia w kontrolnej, to różnicę można przypisać zmiennej niezależnej.
W rzeczywistości jednak większość zachowań ma wielorakie przyczyny i całą sieć powiązanych wzajemnie skutków.
Ważne jest, by wiedzieć, czy istnieje istotna różnica między wynikami grup, czy też różnica ta mogła wystąpić przypadkowo.
Ustala się to za pomocą testów statystycznych, pozwalających uzyskać ocenę prawdopodobieństwa, że dana różnica wystąpiła przypadkowo, lub - jeśli prawdopodobieństwo < 5% - różnicę uznać za istotną statystycznie, czyli spowodowaną manipulacją, a nie przypadkiem.
Pułapki psychologiczne
całość jest prawdziwsza niż część
„próby przeprowadzone przez państwo wykazały, że żaden środek przeciwbólowy nie jest silniejszy, ani bardziej skuteczny niż aspiryna Bayera”
Badania nie wykazały ŻADNEJ w ogóle różnicy między 5 badanymi środkami przeciwbólowymi... prawdą jest, że żaden inny środek nie jest lepszy od aspiryny Bayera, ale także prawdą jest, że żaden z nich nie jest od niej gorszy.
Porównaj zanim wyciągniesz wniosek
Jedna korelacja nie oznacza związku przyczynowego
Istnieje wielka przepaść między stwierdzeniami wypowiedzi a generalizacjami odnoszącymi się do czynów
Staranne opracowanie wyjaśnienia nieistniejących faktów są jak cukrowa wata: usta pełne, lecz w brzuchu pusto
Statystyka jest liczbą, dopóki nie chcesz, aby udowodniła słuszność twego wniosku - wtedy jest bronią
Autorytety są godne zaufania w takim tylko stopniu, jak ich najsłabsze materiały dowodowe, ich najbardziej wątpliwe przesłanki i ich wątpiący krytycy
Poziomy analizy psychologicznej
mikroskopowy - badania możliwie najdrobniejszych części, subjednostek
organizmu
molekularny - również zainteresowanie szczegółami - małymi, policzalnymi
jednostkami pomiaru. Jednakże studiuje się tu większe jednostki niż na poziomie mikroskopowym
molarny - przedmiotem badań może być cały funkcjonujący organizm, albo system
zachowań, w które zaangażowana jest znaczna część całego organizmu.
Istnieje również pojęcie redukcjonizmu, czyli przekonania, że w końcu wszystkie zjawiska psychiczne uda się opisywać w kategoriach neurologicznych lub biochemicznych.
10. Zimbardo - „Psychologia i życie” (133-136)
Samowzmacnianie: zdolność sprawowania pozytywnej wewnętrznej kontroli nad samym sobą
Od dawna wyróżnia się wiele różnych teorii mających wyjaśnić, dlaczego ludzie zachowują się tak, jak się zachowują i sugerujących, jak można owo zachowanie zmieniać.
Niektórzy teoretycy prezentują przekonanie, że głównymi przyczynami zachowań są czynniki motywacyjne, działające wewnątrz jednostki.
Tymi czynnikami są popędy, potrzeby i impulsy - co prawda niewidoczne - lecz wnioskuje się ich istnienie z zachowań, które rzekomo powodują (np. popęd głodu powoduje, że człowiek je)
Zwłaszcza w teoriach „freudowskich” przyjmuje się, że siły motywacyjne znajdują się w podświadomości, co może powodować zachowanie będące przeciwstawne do spodziewanego, np. intensywny popęd agresji może prowadzić do bierności.
Najpoważniejszą rywalka tych teorii jest teoria zachowania, która w poszukiwaniu wyznaczników zachowania porzuciła stany wewnętrzne, a skupiła się na zewnętrznych czynnikach działających na zachowanie człowieka.
Empiryczny sukces takiego podejścia skłonił wielu psychologów do odrzucenia teorii „motywacyjnej” i przeciwnego poglądu, że to czynniki środowiskowe mają władzę nad zachowaniem człowieka.
Jednakże radykalny behawioryzm został odrzucony przez wielu badaczy, twierdzących, że człowiek to nie zupełnie bierna istota kontrolowana przez wszechmocne środowisko.
Jeszcze innym podejściem jest teoria uczenia się społecznego, według której zachowanie, czynniki osobowe oraz czynniki środowiskowe determinują się wzajemnie.
Jest prawdą, że środowisko oddziałuje na człowieka, ale jednocześnie jest po części jego tworem.
Taka koncepcja nie skazuje ludzi na role istot bezradnych wobec sił wew. albo popychanych przez bodźce środowiskowe.
Liczne zachowania, niezbędne dla przetrwania człowiek przyswaja w procesie obserwacji zachowania modeli (oraz konsekwencji).
W swych stosunkach z innymi osobami i środowiskiem człowiek posługuje się symbolami.
Charakterystyczną cechą tej teorii jest także nadawanie dużego znaczenia zdolnościom samoregulacyjnym, czyli umiejętności wytwarzania czynników środowiskowych pobudzających do działania.
Samowzmacnianie zajmuje ważne miejsce wśród procesów samokontroli.
Jednostki regulują swe zachowania nagradzając się za osiągnięcia wyznaczonych przez siebie standardów wykonania.
Samowzmacnianie polega na tym, że dana jednostka sprawuje pełną kontrolę nad dostarczeniem sobie dostępnych czynników wzmacniających, lecz nie korzysta z nich, dopóki nie osiągnie wyznaczonego przez siebie standardu wykonania...
Standardy wykonania przyjmują postaci:
bezwzględnego poziomu wykonania (np. zdobycie stypendium)
poprzedniego standardu osobistego (np. wypalenie dziś mniejszej ilości
papierosów)
standardu społecznego (np. uzyskanie identycznego lub lepszego wyniku testu niż
przyjaciel)
standardy te decydują o użyciu samowzmocnienia, co należy odróżnić od procesu, w którym konsekwencje zewnętrzne wpływają na zachowanie.
Standardy behawioralne nabywane są w procesach modelowania oraz oceniania konsekwencji (patrz: proces obserwacji).
Preferowanymi modelami odniesienia są zwykle te, których możliwości oceniane są jako podobne do własnych.
Gdy ludzie nauczą się ustanawiać standardy dla samych siebie i oceniać swe zachowanie, wówczas mogą na siebie wpływać za pośrednictwem wytwarzanych przez samych siebie konsekwencji.
Kontrola wew. ustalona za pośrednictwem wytwarzanych przez siebie samego konsekwencji nie działa w sposób niezmienny i sztywny (może ulec nawet czasowemu zawieszeniu).
W teorii uczenia się społecznego należy docenić rolę motywacji. To głównie dzięki swej funkcji motywacyjnej podnosi się poziom wykonania.
Zimbardo - „Psychologia i życie” (499-508)
Behawiorystyczne podstawy terapii
Behawioryści również patologii dopatrują się w zew. zachowaniu.
Zgodnie z ich założeniem, centralnym zadaniem wszystkich żywych organizmów jest uczenie się przystosowania do aktualnego środowiska. Zatem...
Jeśli organizmy nie nauczyły się, jak skutecznie radzić sobie z wymaganiami środowiska wówczas - zgodnie ze stanowiskiem behawioryzmu - można skorygować za pomocą terapii uczenia się lub oduczania się.
Są to terapie behawioralne, behawiorystyczne lub czynnościowe, gdyż wszystkie koncentrują się na „robieniu czegoś”.
Stosowane warianty tej terapii obejmują:
wygaszanie - eliminacja niepożądanego zachowania poprzez zaprzestanie
jego wzmacniania
odwrażliwianie - oparte na technice wzajemnego hamowania; jednostka
przezwycięża lęk, ucząc się pozostawać zupełnie odprężoną w obecności bodźców lękowych
terapia implozyjna - jednostka jest konfrontowana z bodźcami lękowymi i odkrywa,
że nic złego się nie stało
uczenie się awersyjne - stosuje się stymulację awersyjną, by niepożądane reakcje
skojarzyć z przykrymi bodźcami
wzmocnienie pozytywne - pożądane reakcje kształtuje się za pomocą dających
zadowolenie konsekwencji
naśladowanie modeli - jednostka obserwuje kogoś wykonującego pożądaną
reakcję, a następnie otrzymuje wzmocnienie za jej naśladowanie
ekonomia żetonowa - (rodzaj wzmocnienia pozytywnego) osoby znajdujące się
w pewnej sytuacji - szkole, więzieniu, szpitalu psych.) otrzymują zetony w zamian za określone zachowania; żetony te mogą następnie wymieniać na różne przywileje
Wymienione techniki terapii są bardzo skuteczne, zajmują mniej czasu i wymagają mniejszych kwalifikacji terapeuty, niż tradycyjne rodzaje terapii.
9