FINANSE PUBLICZNE
Istota i rodzaje strumieni pieniężnych (finansów)
Strumień pieniądza jest to transakcja powodująca zmianę w stanie zasobów (wypłata, zapłata itp.) ujęcie dynamiczne pieniądza
Klasyfikacja strumieni pieniężnych (zjawisk finansowych):
Kryterium przedmiotowe:
- materialne (ekwiwalentne, rynkowe, pierwotne)
- redystrybucyjne (transfery)
- kredytowe (pożyczkowe)
Materialne - strumieniowi przepływów pieniężnych towarzyszy strumień materialny.
Regulowane jest mechanizm rynkowy (prawo popytu i podaży).
Redystrybucyjne- to takie strumienie pieniężne, które nie mają związku ze strumieniem materialnym, zjawisko stanowiące rezultat wtórnego dochodu narodowego np. stypendium. Regulatorem jest prawo finansowe.
Kredytowe należące do usług finansowych. Regulatorem jest mechanizm rynkowy i przepisy prawne.
Kryterium podmiotowe:
- organów władzy i administracji państwowej
- firm (podmiotów gosp.)
- banków
- instytucji ubezpieczeniowe
- gospodarstw domowych
Teoria dóbr publicznych P. Samuelsona - dobro prywatne a dobra publiczne i społeczne:
Teoria dóbr publicznych- dowodzi, że istotą dóbr publicznych jest ich finansowanie ze środków publicznych.
Koncepcja P. Samuelsona (teoria dóbr publicznych):
Moje pieniądze- na moje korzyści
Moje pieniądze- cudze korzyści
Cudze pieniądze- moje potrzeby
Cudze pieniądze- cudze korzyści
Kryteria dóbr (usług):
- dobro publiczne- zaspokaja potrzeby wielu społeczności, obrona narodowa, finansowane ze środków publicznych
- dobro społeczne- dostępne dla jednostek, finansowane ze środków publicznych
- dobro prywatne- są użyteczne dla konkretnej jednostki finansowane ze środków prywatnych
- dobro społeczne- usługa medyczna, edukacyjna
Cechy dóbr publicznych:
Brak wyłączenia;
Dostępność dla każdej jednostki;
Brak konkurencji;
Niezależność dostępu;
Zaspokajanie potrzeb o charakterze zbiorowym.
Dobro społeczne- jest użyteczne dla prywatnej jednostki. Finansowane ze środków publicznych.
Zbliża się do dobra publicznego, np. usługi edukacyjne, medyczne.
Podmiotowy zakres finansów publicznych:
a) podmioty czynne - w sposób aktywny oddziaływają na finanse publiczne tzn. oddziaływają na kształt systemu poprzez stanowienie prawa, oddziaływają na wielkość środków i dochodów publicznych, wydatków, na ich strukturę, a później dokonują poboru bądź też wydatków publicznych.
b) podmioty bierne - te, które są powiązane z finansami publicznymi i strumieniami pieniężnymi, ale nie mają przyjemności w sposób bezpośredni oddziaływać na kształt, strukturę, przepływ środków itp.
Finanse publiczne w gospodarce nakazowej:
- budżet
- finansowanie ubezpieczeń społecznych
- finansowanie rad narodowych
- finansowanie banków państwowych i spółdzielczych
- finansowanie przedsiębiorstw upaństwowionych
- finansowanie ubezpieczeń państwowych
Przedmiotowy zakres finansów publicznych:
Kryterium przedmiotowe pozwala wyodrębnić rodzaje zjawisk pieniężnych niezależnie od tego, jakie podmioty biorą w nich czynny udział, dokonując wydatków czy też realizując przychody pieniężne.
Finanse publiczne w gospodarce rynkowej obejmują:
- organizacje finansowe państwa
- opracowanie uchwalanie i wykonywanie ustawy budżetowej lub uchwały budżetowej
- pobieranie dochodów publicznych
- organizacja i operacje skarbu państwa
- zdecentralizowanych związków i innych podmiotów
- działalność centralnego banku państwa
- publiczna gospodarka dewizowa
- zarządzanie długiem publicznym
- nadzór, jaki sprawują organy państwa nad systemem ubezpieczeń bankowych i gospodarczych samodzielnej instytucji samorządów i sektora finansów publicznych
Porównanie finansów publicznych i finansów prywatnych (zasadnicze różnice):
różnica skali (w relacji PKB) od 25-65% PKB to operacje polegające na gromadzeniu i wydatkowaniu finansów publicznych
przymusowość operacji w zakresie finansów publicznych - przeważnie występuje po stronie gromadzenia dochodów. Przymus wynika z władztwa finansowego państwa.
władztwo finansowe
prawo do stanowienia i emitowania pieniądza jako obowiązującego środka płatniczego. Waluta ma obowiązywać na terenie danego kraju
prawo do stanowienia i pobierania dochodów publicznych. Państwo decyduje, jakie są dochody publiczne (podatki) i jakie są ich wysokości
prawo do wykonywania wydatków w związku z realizacją zadań państwa. Po stronie wydatków nie istnieje przymus.
Przy finansach prywatnych jest odwrotnie, dochód zależy od sytuacji na rynku towarów i usług. Po stronie wydatków jest przymus, gdyż podatnik jest zobowiązany do płacenia obowiązkowych składek (podatków)
różnica interesu
- prywatne (realizują zyski czy korzyści indywidualne)
- państwowe (realizują zyski czy korzyści publiczne)
struktura organizacyjna- kwestia organizacji i zarządzania
finanse publiczne - niewielka liczba podmiotów, która dokonuje w ogromnej skali operacji finansowych np. organy władzy i organizacji państwowych, samorządy terytorialne, powiatowe, gminne, urzędy itp.
finanse prywatne - jest ich bardzo dużo np. spółki i zależą od aktywności finansowej podmiotów gospodarczych.
regulacje
finanse publiczne regulowane są prawem. To prawo określ, co jest relacją
finanse prywatne regulatorem jest rynek, czyli prawo popytu i podaży
ocena i kontrola działania
finanse prywatne - ocena ma charakter zindywidualizowany - każdy podmiot oddzielnie odczuwa skutki swoich decyzji finansowych
finanse publiczne - ocena opiera się na kryteriach politycznych.
Finanse publiczne:
- finanse państwa
- finanse jednostek samorządu terytorialnego (JST)
- finanse innych podmiotów publicznych
Finanse prywatne (niepubliczne):
- finanse prywatne
- finanse podmiotów gospodarczych np. osoby fizyczne, spółka kapitałowa
- finanse zrównane z prywatnymi
- finanse grupowe (kościołów, agencji, fundacji)
Finanse publiczne - obejmują zasoby pieniężne związków publiczno -prawnych tzn. państwa, samorządów terytorialnych, samorządów gospodarczych i zawodowych oraz zasoby pieniężne (budżety) ubezpieczeń społecznych, fundacji, związków wyznaniowych. Dochody ekonomiczne mają przede wszystkim charakter transferów występujących głównie w formie podatków i opłat publicznych obciążających przedsiębiorstwa, instytucje finansowe i ludności. Specyfiką dochodów publicznych jest dominacja płatności o charakterze transferów ( w postaci dotacji, zasiłków, stypendiów, emerytur i rent) nad wydatkami ekwiwalentnymi.
Finanse prywatne (ludności) swoje dochody czerpią z pracy. Uzyskują w ten sposób wynagrodzenia, które mogą się kształtować pod wpływem mechanizmów rynkowych lub też podlegają regulacji prawnej (dotyczy pracowników sfery budżetowej) Gospodarstwa domowe mogą otrzymywać dochody transferowe z tytułu zasiłków, emerytur, rent, stypendiów, dywidend. Ludność może korzystać z kredytów bankowych, szczególnie na działalność inwestycyjną (np. budownictwo mieszkaniowe) lub zakup dóbr trwałego użytkowania oraz uzyskiwać odszkodowania od zakładu ubezpieczeniowego w przypadku strat losowych. W skład wydatków transferowych wchodzą głównie podatki i opłaty publiczne oraz składki ubezpieczeń społecznych. Ludność obciążona jest też opłatami za usługi społeczne.
Istota funkcji fiskalnej, jako najważniejszej funkcji finansów publicznych.
Funkcja fiskalna - polegającą na gromadzeniu dochodów poprzez różne formy świadczeń na rzecz państwa (podatki, opłaty itp.) oraz finansowaniu różnych ogniw aparatu państwowego i określonych zadań podejmowanych przez państwo,
Funkcje pozafiskalne finansów publicznych wg R. Musgrave'a: alokacyjna, redystrybucyjna, stabilizacyjna:
Funkcje pozafiskalne - powoduje je samo istnienie finansów publicznych. Państwo powinno spełniać tę funkcję. Regulatorem jest państwo.R. Masgrawe wyodrębnił funkcje pozafiskalne:
- alokacyjną
- redystrybucyjną
- stabilizacyjną
Funkcja alokacyjna - polega na oddziaływaniu na proces rozmieszczenia czynników produkcji oraz strukturę produkcji. Mechanizm rynkowy również wpływa na funkcję alokacji. Państwo poprzez wydatki publiczne może zmienić kapitał, alokację. Mogą stworzyć specjalne strefy ekonomiczne, czyli z jednej strony ulgi podatkowe, a z drugiej alokację dóbr.
Funkcja redystrybucyjna - polega na kształtowaniu dochodów podmiotów, na ich korekcie względem podziału, który nastąpił na podstawie kryterium ekonomicznego. Podział pierwotny -decydującą rolę odgrywają czynniki ekonomiczne. Nie każdy podmiot może mieć możliwość przystąpienia do tego podziału. Korekty dokonuje się w oparciu o kryterium społeczne i polityczne.
Redystrybucja- czyli wtórny podział. Wtórny podział PKB odbywa się poprzez finanse publiczne. Możemy o tej funkcji mówić w 3 aspektach:
1 aspekt makroekonomiczny- mówimy jak powstał PKB i jak jest dzielony
2 aspekt makro społeczny- pojawiają się specyficzne grupy społeczne, które istnieją dzięki finansom publicznym np. emeryci, renciści, zasiłkobiorcy.
3 aspekt jednostkowy- funkcja redystrybucji odbywa się zawsze czyimś kosztem (podatników) na czyjąś korzyść
Najmniej na tej funkcji korzystają podatnicy, z drugiej strony mamy osoby, które korzystają z tej funkcji nie ponosząc kosztów.
Redystrybucja dokonywana jest za pomocą dwóch instrumentów:
- bezpośredniej redystrybucji- zasiłki, renty
- pośredniej redystrybucji- podatki
Funkcja stabilizacyjna - Polega na wykorzystywaniu dochodów i wydatków publicznych do oddziaływania na sytuację gospodarczą kraju: poziom zatrudnienia, stały wzrost gospodarczy.
Finanse publiczne są wykorzystywane do łagodzenia przebiegów cyklów koniunkturalnych. Poprzez instrumenty polityki finansowej państwo powinno wpływać na stabilizację.
- polityka pieniężno- kredytowa (monetarna) wykorzystuje narzędzia systemów bankowych
- polityka fiskalna (budżetowa) wykorzystuje finanse publiczne (podatki, wydatki) do stabilizowania gospodarki.
Pojęcie i rodzaje środków publicznych:
Na środki publiczne składają się:
Dochody publiczne:
środki pochodzące z budżetu UE
inne środki bezzwrotne ze źródeł zagranicznych
przychody publiczne:
ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych operacji finansowych
z prywatyzacji majątku skarbu państwa oraz majątku jednostek samorządu terytorialnego
ze spłat pożyczek udzielonych ze środków publicznych
przychody z udzielonych pożyczek i kredytów
przychody jednostek sektorów finansów publicznych pochodzące z ich działalności albo innych źródeł
Dochody publiczne a dochody prywatne - różnice:
metoda powstania
a) prywatne
rezultat zobowiązań cywilno- prawnych
rezultat orzeczenia sądowego
w rezultacie decyzji administracyjnych
w wyniku dwustronnej umowy
w wyniku wynagrodzenia
b) publiczne
- powstaje na mocy ustawy. Z ustawy wynika, jakie są rodzaje dochodów publicznych i jakie są źródła dochodu poszczególnych związków publiczno- prawnych
tryb wymiaru, poboru i egzekucji - większy reżim prawny po stronie dochodów publicznych
większa odpowiedzialność w zakresie dochodów publicznych. Nie ma możliwości egzekucji, jeśli chodzi o dochód prywatny
przeznaczenie i wykorzystanie
planowanie, gromadzenie, wydatkowanie i kontrola - dotyczy przede wszystkim finansów publicznych organy nadzorcze mogą narzucać pewny tryb planowania kontrole nie są takie szczegółowe jak w sferze finansów publicznych.
Rodzaje wydatków publicznych
Wydatki są głównym instrumentem realizacji alokacyjnej funkcji finansów publicznych. Wielkość wydatków i ich struktura jest uwarunkowana historycznie, jak i zdeterminowana realizowaną przez władze publiczne doktryną społeczno-gospodarczą.
Podział wydatków:
ze względu na ich przeznaczenie na cele bieżące lub średnio- i długookresowe. Rozróżnia się, więc wydatki:
bieżące,
kapitałowe (majątkowe).
Udział tych drugich w wydatkach ogółem jest o tyle ważny, że państwo za ich pośrednictwem może oddziaływać na rozwój regionów, ograniczanie bezrobocia czy też procesy restrukturyzacji poszczególnych branż.
ze względu na szczebla władzy wydatkującej środki publiczne. Rozróżnia się wydatki:
rządowe,
samorządowe.
Czasami stosuje się według tego samego kryterium podział na wydatki: centralne, regionalne, lokalne.
Rozróżnienie to jest o tyle istotne, że pozwala na analizę stopnia faktycznej decentralizacji władzy w państwie. Powszechnie przyjmuje się, że władze samorządowe, (ponieważ są bliżej obywateli) lepiej znają potrzeby zbiorowości lokalnych i regionalnych, łatwiej także poddają się one kontroli. W praktyce stwarza to szansę na efektywniejsze wydatkowanie środków publicznych przez samorządy niż przez władze centralne.
wydatki publiczne często dzieli się także na:
finalne (określane też jako realne lub bezpośrednie),
transferowe (zwane też redystrybucyjnymi lub pośrednimi).
Podstawą ich wyodrębnienia jest związek poszczególnych rodzajów wydatków z ostatecznym wykorzystaniem produktu krajowego brutto.
Tylko te pierwsze, które obejmują oprócz wydatków na zakup dóbr i usług materialnych, również wydatki osobowe wypłacane pracownikom sektora publicznego, wyrażają faktyczny udział sektora publicznego w produkcie społecznym. W przypadku transferów decyzje o wykorzystaniu produktu społecznego podejmowane są przez odbiorców transferów. W odniesieniu do tej grupy wydatków rola sektora publicznego sprowadza się do redystrybucji siły nabywczej w ramach sektora prywatnego.
Głównymi składnikami wydatków redystrybucyjnych są natomiast: transfery socjalne, subsydia oraz odsetki od długu publicznego.
istotny podział wydatków publicznych obejmuje wydatki:
stałe,
zmienne.
Przyjmuje się, że stałymi są te wydatki, które nakładają na państwo ustawowe zobowiązania wobec obywateli oraz wydatki związane z obsługą długu publicznego. Te ostatnie bywają także określane jako wydatki sztywne.
Wydatki zmienne pozwalają ocenić, jaka jest faktyczna swoboda wyboru władz publicznych w odniesieniu do kształtowania wydatków planowanych na dany rok budżetowy.
Klasyfikacja wydatków budżetowych może być, więc dokonywana według różnych kryteriów. Zgodnie z art. 69 ust. l ustawy o finansach publicznych wydatki budżetu państwa dzielą się na:
1) wydatki bieżące
subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego,
dotacje,
wynagrodzenia i uposażenia oraz składki od nich naliczane,
inne świadczenia na rzecz osób fizycznych,
zakupy towarów i usług,
inne wydatki związane z funkcjonowaniem jednostek budżetowych lub realizacją ich statutowych zadań.
2) wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa,
3) wydatki majątkowe.
Wydatki publiczne- środki wydatkowane przez państwo i samorządy na realizację swych zadań i celów.
Według ustawy o finansach publicznych wydatki budżetu państwa przeznacza się na:
realizacją zadań, wykonywanych przez organy władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz administrację rządową, sądy i trybunały;
subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego;
dotacje celowe na zadania z zakresu administracji rządowej oraz inne zadania zlecone jednostkom samorządu terytorialnego;
dofinansowania zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego;
datacje na zadania określone ustawami;
współfinansowanie programów, realizowanych ze środków pochodzących z zagranicy, nie podlegających zwrotowi;
Pojęcie i rodzaje rozchodów publicznych
Rozchody publiczne:
- wykup papierów wartościowych
- spłata otrzymanych pożyczek i kredytów
- udzielanie pożyczek ze środków publicznych.
- płatności wynikające z odrębnych ustaw, gdzie źródłem finansowania są przychody z prywatyzacji
Deficyt i nadwyżka sektora finansów publicznych
Deficyt budżetowy - występuje, gdy wydatki w budżecie danej instytucji (zazwyczaj państwa) są wyższe niż jej przychody. Przeciwieństwem deficytu jest nadwyżka budżetowa.
Nadwyżka budżetowa - kwota, o którą wpływy do budżetu przewyższają wydatki poniesione w danym okresie obrachunkowym.
Deficyt - jest to zadłużenie podmiotu sektora finansów publicznych po wyeliminowaniu przepływów finansów pomiędzy podmiotami tego sektora.
Pojęcie i funkcje budżetu państwa:
Budżet jest podstawowym planem finansowym państwa, uchwalanym przez parlament na okres roczny. Ma charakter dyrektywny i obejmuje dochody i wydatki państwa o charakterze bezzwrotnym. Jest to inaczej plan dochodów i wydatków państwa.
Budżet państwa to scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami państwa. Podstawą tworzenia budżetu jest ustawa przyjmowana przez parlament, który upoważnia rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków. Budżet państwa jest aktem prawnym o określonym czasie obowiązywania.
Funkcje budżetu:
1. redystrybucyjna - celem budżetu jest podział dochodów pierwotnych, wtórna dystrybucja otrzymywanych środków, kierowanie ich do różnych działów i branż grup społecznych nie biorących udziału w podziale pierwotnym. Do tej funkcji przypisane jest także ograniczanie nadmiernych dochodów nominalnych poprzez wprowadzenia podatków progresywnych.
2. fiskalna (dochodowa) - w budżecie uwzględniane są środki na pokrycie wydatków państwa. Różne formy obciążeń fiskalnych umożliwiają sfinansowanie zadań, które państwo musi realizować.
3. stymulacyjna - środki budżetowe kierowane wybiórczo, mogą stymulować rozwój różnych regionów, gałęzi i branż.
4. kontrolna- realizacja budżetu jest miernikiem m.in. pracy rządu, stanu koniunktury, kondycji ekonomicznej poszczególnych branż.
Budżet państwa dzieli się na:
- budżet gmin
- budżet powiatów
- budżet województw
- budżet Jednostek Samorządu Terytorialnego
Zasady budżetowe dotyczące treści budżetu - zasada zupełności oraz zasada równowagi budżetowej.
Zasada zupełności- budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki publiczne.
Dwa ujęcia zasady zupełności, sposoby powiązania z budżetem:
budżetowanie brutto -jednostka budżetowa
budżetowanie netto - zakład budżetowy, gospodarstwa pomocnicze, środki specjalne itp.
Zasada równowagi- swój początek ma od momentu początków istnienia budżetów. Była traktowana jako złota zasada budżetu. Kryzys lat 30-tych wprowadził teorię budżetu niezrównoważonego w okresie kryzysu gospodarczego. Teoria budżetu niezrównoważonego to teoria „deficit spending”. Dopiero w połowie XX wieku (neoliberalizm) pojawiły się koncepcje pośrednie.
- teoria budżetu cyklicznego- w krótkich okresach możliwy jest deficyt lub nadwyżki budżetowe
- teoria impasu - kładzie nacisk na teorię deficytu jest dopuszczalny w ściśle określonych warunkach i granicach.
Dzisiaj ta zasada ma inny wymiar:
Dochody + przychody = wydatki + rozchody
Budżetowa zasada jedności - w ujęciu materialnym i w ujęciu formalnym
Zasada jedności materialnej - zakłada ona, że budżet to jedna pula środków, nie ma powiązania między dochodami, a wydatkami. Naruszenie tej zasady jest tworzenie funduszy celowych. Budżet w ujęciu tej zasady to fiskus, dla którego są zbierane daniny, które na różne cele są wydawane. Jest to tzw. reguła wspólnego kotła finansowego.
Zasada jedności formalnej- budżet stanowi całościowy jeden dokument prawny. Wydatki i dochody są zawarte w jednym akcie normatywnym. Naruszeniem tej zasady są fundusze celowe.
Zasady budżetowe dotyczące konstrukcji budżetu - zasada szczegółowości (w tym klasyfikacja budżetowa), zasada jawności, zasada przejrzystości, zasada uprzedniości.
Zasada szczegółowości - budżet to nie tylko globalne ujęcie dochodów i wydatków, rozchodów i przychodów, ale również odpowiedni układ analityczny w odpowiedniej szczegółowości. Układ ten wynika z systemu klasyfikacji budżetowej.
Klasyfikacja budżetowa- to system podziałek, wg, których grupowane są dochody, wydatki, przychody i rozchody.
Grupy kryteriów klasyfikacji:
- kryteria podmiotowe - kto dokonuje wydatków
- kryteria przedmiotowe - na co będziemy wydawać
- kryteria funkcjonalne - cele, zadania realizowane poprzez gromadzenie środków
- kryteria mieszane
Część budżetowa:
- dział
- rozdział
- paragraf
Podział resortowy:
- część
- działy według kryterium przedmiotowego - oznaczają dziedzinę działalności.
- rozdziały według kryterium podmiotowego - grupa jednostek organizacyjnych lub konkretne zadania budżetowe
- paragraf - dotyczy dochodów i przychodów, oznacza konkretne źródła dochodów i przychodów
Zasada jawności - stanowi postulat o charakterze polityczno społecznym. Społeczeństwo powinno wiedzieć, za co, na co, w jakich wysokościach płaci podatki. Deficyt budżetowy, dotacje, zadłużenia, itp. publikowane są w Dzienniku Ustaw
Zasada przejrzystości - ma realizować klasyfikację budżetową, budżet powinien być uchwalany po stronie dochodów, powinien wskazać główne źródło dochodów i wydatków.
Zasada uprzedniości - zanim będziemy gromadzić dochody i będziemy wydawać pieniądze powinniśmy mieć plan dochodów i wydatków. Zasada ta jest wielokrotnie naruszana zanim zostanie uchwalony budżet może być projekt budżetu
- prowizorium budżetowe jest to skrócona tymczasowa wersja budżetu, obowiązuje do czasu uchwalenia właściwego budżetu
- prorogacja budżetu polega na przedłużeniu ważności okresu obowiązywania budżetu z roku poprzedniego na rok następny
- upoważnienie rządu do dokonywania wydatków w okresie przejściowym.
Formy organizacyjno-prawne jednostek sektora finansów publicznych
Jednostka budżetowa - jednostka, która bezpośrednio z budżetu pokrywa swoje wydatki, a swoje dochody odprowadza bezpośrednio na rachunek budżetu; wchodzi do budżetu całością wydatków i dochodów; nie mają odrębności prawnej, nie mogą być właścicielem majątku tylko użytkują go.
Zakład budżetowy - jednostka organizacyjna świadcząca odpłatnie usługi publiczne, z własnych przychodów finansuje wydatki stanowiące koszty działalności zakładu budżetowego np. zakłady komunalne, szkoły publiczne.
Gospodarstwo pomocnicze - stanowi wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo część podstawowej działalności jednostki budżetowej lub część uboczną jej działalności.
- może otrzymywać dotacje z budżetu: przedmiotowe lub podmiotowe
- rozlicza się z budżetem wynikowo 50% zysku przeznacza na budżet.
- jego plan finansowy jest odrębnym dokumentem np. ośrodki szkoleniowe, stołówki, bufety- jeśli są w sektorze finansów publicznych, warsztaty szkolne.
Środki specjalne - środki finansowe jednostki budżetowej gromadzone na wyodrębnionym rachunku bankowym, środki specjalne tworzone przy izbach celnych, urzędach, podstawą do ich tworzenia są:
Uchwały organów stanowiących JST, ustawy, darowizna, spadek, zapis testamentowy, z tytułu odszkodowań i wpłat za utworzone lub uszkodzone mienie, oddane jedn. budżetowej w zarząd lub użytkowanie.
Fundusze celowe - jest to fundusz, którego przychody pochodzą z dochodów publicznych, a wydatki przeznaczone są na realizację wyodrębnionych zadań, może działać jako osoba prawna lub bywa wyodrębnionym rachunkiem bankowym. Ustawa może pozwalać mu zaciągać kredyty lub pożyczki. 13 państwowych funduszy celowych, których plany finansowe występują jako załączniki do ustawy budżetowej.
Jednostka budżetowa i jej powiązanie z budżetem
Jednostka budżetowa - jednostka, która bezpośrednio z budżetu pokrywa swoje wydatki a swoje dochody odprowadza bezpośrednio na rachunek budżetu; wchodzi do budżetu całością wydatków i dochodów; nie maja odrębności prawnej, nie mogą być właścicielem majątku tylko użytkują go (gimnazja, szkoły podstawowe). Dochody własne jednostek budżetowych pozostają w tejże jednostce, jednostce nie idą do budżetu.
Zakład budżetowy a jednostka budżetowa
Zakład budżetowy - jednostka organizacyjna odpłatnie wykonuje zadania i pokrywa koszty swojej działalności z przychodów własnych, np. zakłady komunalne, spółka komunalna, szkoły publiczne.
Gospodarstwo pomocnicze jednostki budżetowej i formy jego rozliczeń z budżetem
Gospodarstwa pomocnicze - w świetle ustawy jest to jednostka organizacyjna sektora finansów publicznych wyodrębniona z jednostki budżetowej pod względem organizacyjnym i finansowym części podstawowej jednostki budżetowej lub działalności ubocznej.
Połowę zysku odprowadza do budżetu;
Może otrzymać dotację z budżetu;
Jego plan finansowy jest odrębnym dokumentem: ośrodki szkoleniowe, stołówki, bufety, - jeśli są w sektorze finansów publicznych, warsztaty szkolne.
Istota i rodzaje funduszy celowych
Fundusze celowe - jest to fundusz powołany ustawowo, którego przychody pochodzą ze środków publicznych a wydatki są przeznaczone do realizacji wyodrębnionych zadań. Może działać jako osoba prawna, np. PERON, NFOŚiGW, 16WFOŚiGW.
Może też stanowić wyodrębniony rachunek bankowy.
Fundusze celowe mogą być:
państwowe (zadania z budżetu państwa);
gminne, powiatowe, wojewódzkie (realizują zadania wyodrębnione przez budżet jednostek samorządu terytorialnego).
Nadwyżki wypłacane przez fundusze zostają w nim na realizację celów w przyszłym okresie działalności funduszu. Fundusze celowe mogą być wykorzystane jedynie na cele, dla których zostały uruchomione. Fundusze te mogą być tworzone z dobrowolnych obowiązkowych wpłat ludności i innych podmiotów oraz środków budżetowych.
Obecnie istnieją m.in. następujące państwowe fundusze celowe:
- Fundusz Ubezpieczeń Społecznych,
- Fundusz Emerytalno - Rentowy Rolników,
- Fundusz Pracy,
- Fundusz Alimentacyjny,
- Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,
- Centralny Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych.
Procedura opracowania i uchwalenia budżetu państwa - harmonogram prac, najważniejsze dokumenty około budżetowe
Faza opracowywania budżetu - za fazę pierwszą odpowiada rząd (art.222). Rada Ministrów przekłada Sejmowi projekt ustawy budżetowej na 3 m-ce przed wyjściem w życie tej ustawy, (czyli 30 września).
W wyjątkowych sytuacjach projekt ten może zostać przedstawiony później. Opracowanie projektu ustawy budżetowej jest sprawą Rady Ministrów (Minister Finansów tylko czuwa nad ustawą budżetową). Prace nad ustawą rozpoczynają się w styczniu, lutym roku poprzedzającego. Najpierw powstaje wstępna wersja budżetu na podstawie analiz przeszłościowych i prognoz przyszłych wydatków.
Prace sformalizowane rozpoczynają się od wydania przez Ministra Finansów NOTY BUDŻETOWEJ (dokument)- akt prawny rangi rozporządzenia MF jako przepis wykonywany do ustawy o finansach publicznych ustanowiła się praktyka corocznej nowej noty budżetowej.
W nocie budżetowej jest:
- harmonogram prac nad budżetem;
- wskazane są obowiązki poszczególnych resortów i zasady współpracy międzyresortowej;
- wzory formularzy planistycznych;
- zasady planowania najważniejszych kategorii budżetowych (rodzaje wydatków).
Adresatami noty są dysponenci części budżetowej (kierownicy poszczególnych resortów i wojewodowie).
Założenia projektu budżetu państwa (dokument)- przyjmowany przez Radę Ministrów. Założenia opracowuje MF na podstawie prognoz makroekonomicznych (stopa inflacji, wskaźnik procentowy, wskaźnik zatrudnienia, bilans płatniczy - struktura, wielkość).
Prognozy makroekonomiczne opracowuje:
-Minister Finansów;
-Ministerstwo Gospodarki;
-NBP.
Limity wydatków mogą być odrębnym dokumentem okołobudżetowym lub mogą zawierać się w założeniach do projektu ustawy budżetowej. Praca nad limitem od 20 czerwca do 20 lipca.
Dysponenci opracowują plany finansowe swoich wyników. Potem zaczynają się prace w parlamencie.
Druga faza -uchwalanie budżetu. Sejm ma 4 m-ce na uchwalenie budżetu, jeśli tego nie zrobi to prezydent może skrócić kadencje sejmu. Ustawa budżetowa uchwalona jest przez parlament w trzech czytaniach:
Pierwsze czytanie - ma miejsce ok. 2 tygodni od przekazania projektu ustawy budżetowej przez Rząd. W trakcie pierwszego czytania projekt ustawy budżetowej prezentuje Minister Finansów. Po pierwszym czytaniu projekt trafia do Komisji Sejmowej Finansów Publicznych, które zbierze wszelkie interpolacje dotyczące projektu.
Drugie czytanie - ma miejsce po przekazaniu sprawozdania przez Sejmową Komisję do posłów. Na koniec dyskusji w drugim czytaniu głos zabiera sprawozdawca a po nim przedstawiciel rządu.
Trzecie czytanie - projekt ustawy budżetowej przedstawia przedstawiciel finansów publicznych i po tym bez dyskusji posłowie przystępują do głosowania. Sejm przyjmuje ustawę wielkością głosów, przy co najmniej połowie posłów obecnych na sali (min 116).
Po uchwaleniu ustawy przez sejm ustawa trafia do senatu, który ma 20 dni na przyjęcie ustawy z poprawkami (poprawki musza by przyjęte większością głosów w sejmie). Po zakończeniu prac w parlamencie przekazuje Marszałek Sejmu tę ustawę do podpisu przez prezydenta (prezydent ma 7 dni na podpisanie ustawy, nie ma on prawa odmowy podpisu). Trybunał ma max 2 m-ce od złożenia dokumentu na sprawdzenie niezgodności ustawy. Po podpisaniu przez prezydenta ustawa ogłaszana jest w Dzienniku Ustaw.
Układ wykonawczy budżetu
Układ wykonawczy - uszczegółowienie ustawy budżetowej. Klasyfikacja budżetowa określona jest do poziomu rozdziału. Taki układ wykonawczy sporządzany jest w terminie 21 dni od dnia ogłoszenia ustawy budżetowej.
Zasady dokonywania zmian w budżecie w toku jego realizacji - rozdysponowanie rezerw budżetowych, przeniesienia wydatków, blokowanie wydatków
Rezerwy budżetowe
Rezerwy budżetowe tworzą się po stronie wydatków, jedna z kategorii wydatkowych.
Są dwa rodzaje rezerw:
ogólne - na nieprzewidziane wydatki, tworzona jest na poziomie 0,2% wydatków budżetowych;
celowe - łącznie nie mogą przekroczyć 5% wydatków budżetu, np. na wydatki, gdzie niemożliwy byłby podział na momenty opracowywania budżetu nie obejmuje takich wydatków, których realizacja wymagałaby zaciągnięcia kredytu w instytucjach międzynarodowych.
Rezerwą ogólną dysponuje Rada Ministrów, Ministrów praktyce ma do tego prawo Minister Finansów. Rezerwami celowymi zazwyczaj dysponuje Minister Finansów.
Przenoszenie wydatków
Przenoszenie jest między podziałkami klasyfikacji budżetowej prawo do realizacji wydatków. Może być ono przenoszone przez dysponentów części budżetowych. Mogą one dokonywać przenoszeń między rozdziałami i paragrafami w danej części budżetu państwa. Ograniczenia dotyczące przenoszeń wydatków majątkowych, które wymagają zgody Ministra Finansów, np. wydatki na nieruchomości, wydatki na zakup akcji, udziałów w spółkach.
Wydatki majątkowe - wydatek w rezultacie, którego zwiększają się aktywą Skarbu Państwa. Nie mogą być wykonywane przenoszenia, które skutkowałyby zwiększeniem wynagrodzenia w stosunku pracy, chyba, że przewiduje to ustawa.
Dysponenci części budżetowej mogą upoważnić kierowników im podległych jednostek do przenoszenia w ramach tego samego rozdziału.
Blokowanie wydatków
W przypadku stwierdzenia:
niegospodarności w określonych jednostkach;
opóźnień w realizacji zadań;
nadmiaru posiadanych środków;
naruszania zasad gospodarki budżetowej w ustawie o finansach publicznych.
Może być podjęta decyzja o blokowaniu wydatków. W odniesieniu do całości budżetu wydaje Minister Finansów.
Pojecie podatku - cechy stałe
Podatek - to świadczenie pieniężne na rzecz podmiotu prawa publicznego, czyli państwa lub samorządu terytorialnego, jednostronnie przez ten podmiot ustalone, o charakterze ogólnym, zasadniczym, bezzwrotnym, nieodpłatnym i przymusowym
Podatek można realizować dzięki cechom: stałym i zmiennym.
Cechy stałe:
- pieniężność - podatek wyrażony jest w pieniądzu
- bezzwrotność - podatek należny nie podlega zwrotowi (nadpłata jest zwracana)
- przymusowość - podatek jest przymusowy ustalony przez państwo przez władztwo finansowe
- jednostronność ustanowienia - państwo jednostronnie ustala, kto płaci podatki
- nieodpłatność - najważniejsza danina publiczna (nie ma bezpośredniego świadczenia na rzecz podatnika)
- zasadniczość od istnienia podatku, cel fiskalny państwa, aby mieć środki na realizację swoich celów
- ogólność - podatek jest świadczeniem ogólnym, kierowany jest do grupy podatników (wskazane są okoliczności, warunki, które trzeba spełnić)
Elementy techniki podatkowej (cechy zmienne podatku).
) Podmiot opodatkowania:
podmiot czynny - to ten, kto ustanawia i pobiera podatki (w Polsce jest to Państwo)
podmiot bierny- to ten, kto się podporządkowuje obowiązkom narzuconym przez podmiot czynny
podatnik
formalny - ciąży na nim obowiązek podatkowy
rzeczywisty - faktycznie ponosi ekonomiczny ciężar opodatkowania
Rozbicie roli podatnika formalnego i rzeczywistego nosi nazwę przerzucalności podatkowej
płatnik - nie ponosi ciężaru podatkowego, nie dotyczy go obowiązek podatkowy. Rola podatnika - oblicza podatek, pobiera podatek, odprowadza na rachunek fiskusa
inkasent - pobiera podatek i odprowadza na rachunek fiskusa. To osoba fizyczna lub prawna np. sołtys.
) Przedmiot opodatkowania - to np. rzecz, zdarzenie, stan fizyczny, prawny, wszystko to, co powoduje powstanie obowiązku podatkowego.
) Podstawa opodatkowania- to wymiar ilościowy lub wartościowy przedmiotu opodatkowania. Wymiar podatku obejmuje trzy fazy (etapy):
ustalenie podstawy opodatkowania
określenie stawki wg skali opodatkowania
obliczenie kwoty podatku
Minimum podatkowe -jest to ograniczona wielkość podstawy opodatkowania, poniżej której nie ma podatku. Inaczej mówimy, że jest to kwota wolna od podatku.
Ryczałt podatkowy - nie oblicza się indywidualnej podstawy opodatkowania. Podatek określony jest na podstawie innych czynników niż podstawa opodatkowania.
Kumulacja podatkowa - polega na tym, że łączy się podstawę opodatkowania w celu zwiększenia ciężaru podatkowego (kumulacja fiskalna) lub w celu zmniejszenia ciężaru podatkowego (kumulacja uprzywilejowana). Płaszczyzny kumulacji podatkowej:
czasowa - sumowanie dochodów z całego roku
terytorialna - PIT
podmiotowa - np. możliwość łączenia opodatkowanie się z małżonków
przedmiotowa - np. u tego samego podatnika łączy się, sumuje dochody z różnych źródeł.
) Stawka podatkowa - to relacja kwoty podatku do podstawy opodatkowania. Mówi nam, jaką część podstawy stanowi podatek
Rodzaje stawek podatkowych wg technik podatkowych:
kwotowe - np. w podatku od nieruchomości
wielokrotnościowe - podatek wielokrotności podstawy
ułamkowe
procentowe
Rodzaje stawek wg relacji między stawką a podstawą opodatkowania
stałe - zmienia się podstawa a stawka jest cały czas taka sama
zmienne - zmienia się podstawa i zmienia się stawka
) Skala podatkowa- to zbiór stawek wraz z podstawami opodatkowania
proporcjonalne
nieproporcjonalne
progresywna
degresywna
regresywna
Podatnik, płatnik i inkasent.
Podatnik - to podmiot, którego dochód lub majątek ulegnie uszczupleniu w wyniku realizacji zobowiązania podatkowego.
Płatnik - to podmiot zobowiązany do obliczenia, pobrania i przekazania podatku na rachunek urzędu skarbowego. Jest nim: pracodawca, notariusz, przewoźnik, nabywca rzeczy, sekretarz sądu, urząd celny.
Inkasent - zobowiązany jest do pobrania należności i przekazania na stosowny rachunek.
Podstawa opodatkowania a podstawa wymiaru podatku.
Stawka a skala opodatkowania
Stawka podatkowa - relacja kwoty podatku do podstawy opodatkowania; wyraża, jaką część opodatkowania stanowi podatek.
Skala podatkowa - zbiór stawek podatkowych wraz z podstawami opodatkowania.
Rodzaje skal podatkowych
skala proporcjonalna - liniowa - stawka jednakowa np. VAT, CIT
skala nieproporcjonalna - zmienia się podstawa opodatkowania i zmienia się stawka
skala progresywna
skala regresywna - wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania maleje stawka podatkowa, względne obciążenie opodatkowania się zmniejsza.
skala degresywna - wraz z malejącą podstawa opodatkowania maleje stawka. Przy bardzo niskich rozmiarach opodatkowania stawka zaczyna być stawką liniową (stała).
Skala progresywna i jej występowanie w polskim systemie podatkowym
Skala progresywna - wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania rośnie stawka podatkowa, w konsekwencji obciążenie podatkowe będzie coraz większe.
Skala progresywna występuje w:
- podatku dochodowym od osób fizycznych
podatku od spadku i darowizn
W polskim systemie podatkowym nie znajduje zastosowania.
Wyłączenia, zwolnienia i ulgi podatkowe
Wyłączenia podatkowe - polega na tym, że nie istnieje obowiązek podatkowy w stosunku do danego podmiotu, przedmiotu
Zwolnienie podatkowe- polega na tym, że istnieje obowiązek podatkowy, ale nie ma zobowiązania podatkowego, czyli nie dochodzi do zapłaty podatku
Ulgi podatkowe- polega na zmniejszeniu ciężaru podatkowego w trakcie lub po dokonaniu wymiaru. Rodzaje ulg:
- odliczanie od podstawy (występuje np. w podatku dochodowym od osób fizycznych)
- obniżona stawka, tzw. stawka ulgowa (VAT 22%, ulgowe)
- obniżka kwoty podatku, czyli odliczenia od podatku
Podatki bezpośrednie a pośrednie - kryteria rozróżnienia, przykłady
Podział podatków ze względu na związek pomiędzy przedmiotem opodatkowania, a źródłem pokrycia podatku.
Podatki bezpośrednie - trudno przerzucalne z przedmiotu potrącany jest podatek; przedmiot opodatkowania tożsamy jest ze źródłem pokrycia. np. podatek dochodowy
Podatki pośrednie - przedmiot nie jest tożsamy ze źródłem pokrycia. Podatki łatwo przerzucalne. np. VAT, podatek akcyzowy
Klasyfikacja podatków według przedmiotu opodatkowania
Podatki przychodowe - podatki względnie niezależne od sytuacji gospodarczej, niezależne od indywidualnej sytuacji dochodowej podatnika. Wyróżniamy tutaj podatek obrotowy gdzie przedmiotem opodatkowania jest obrót, przychód ze sprzedaży; przykładem jest podatek od towarów i usług.
Podatek dochodowy - przy tym podatku uwzględniona jest sytuacja dochodowa podatnika.
Podatek majątkowy - w przedmiocie uwzględniają majątek;
Podatki od samego posiadania majątku np. od nieruchomości
Podatek od przyrostu majątku - podatek od spadków i darowizn
Podatek od zwiększenia wartości majątku
Podatki konsumpcyjne (od wydatków) - podatki, które wiążą się z konsumpcją towarów. Wyróżniamy:
Podatek akcyzowy - specjalny
Podatek od towarów i usług (VAT) - ogólny
Zjawisko przerzucalności podatków - istota, przykłady
Przerzucalność podatkowa -polega na rozdzieleniu podatnika formalnego od rzeczywistego, tzn. kto inny oblicza podatek, a kto inny płaci podatek, np. podatnik formalny to dostawca towarów, a podatnikiem rzeczywistym jest osoba kupująca (poprzez doliczenie podatku do ceny następuje przerzucalność podatkowa w przód).
Przerzucalność podatkowa następuje poprzez:
wliczenie w koszty podatku
wliczenie w cenę podatku
doliczenie podatku do ceny
Struktura aktualnego systemu podatkowego w Polsce.
14