Ziemia-budowa sferyczna,stanowi 0.6% kuli ziemskiej,pod oceanami 5-9km, pod łańcuchami górskimi,wypietrzeniami do 80km, każda sfra oddzielna powierzchnia o odmiennych właściwościach fizycznych
Płaszcz dolny głębokość 2900km, górny700km
Litosfera-skorupa ziemska z powierzchniowa częścia płaszcza górnego, między litosfera a astenosfera wystepuje kolejna ciągłość(astenosfera-ciało niestałe,masa plastyczna na której utrzymuje się litosfera)składa się z płyt Pacyficzna#arktyczna#Euroazjatycka# indoaustralijska ,#afrykańska,#amerykańska
Prądy zstepujące-roższerzanie płyt kontynentalnych
Prądy wstepujące- nasuwanie płyt kontynentalnych
Strefa nad budowy -strefa w której płyty rozsuwają się do dna oceanicznego
Strefy zawiewne-płyty nasuwają się , wskutek tworza się skałki wulkaniczne , lawa
Gdy płyty przesuwają się względem siebie-> uskoki transformacyjne
Granice między płasczem dobrym a jądrem ->kolejna ciągłość
Jądro zawietrzne -ciało płynne,skład(nikiel ,żelazo,do…. Krzemu)
Jądro wewnętrzne-głebokosc wynosi 1200km,ciało stałe o dużej gęstości, skłąd chemiczny wodór hel-99,9%, wegiel tlen azot neon-0,1%
Skorupa kontynentalna- O2 dominuje we wszystkich strefach ziemskich 37%,krzem27,7%,Al. 7,85% Fe4,5%
Skorupa oceaniczna Ca3,5% Mg K Na-2,5%
Minerał-zw.chemiczny lub pierwiastek powstały w sposób naturalny, posiadajacy uporządkowaną strukture wew., ustaoną w formę krystaliczną , określony skłąd krystaliczny.określone właściwości fizyczne, niewielka gupa minerałów ma znaczenie skałotwórcze
Główne minerały-SiO2, plagioklazy, skalenie potasowe,niki , inne krzemiany,….
Minerały poboczne-tlenki żelaza,siarczki
Minerały akcesoryczne-glamaty
Skała-zespoł minerałów , lub wiele ziaren tego samego minerału, powstaje w sposób naturalny,np. sol kamienna,podstawowa jednostka budulcowa skały-ziasrni i kryształ minerału
Podział minerałów na klasy pod względem chemicznym:Pierwiastki(szlachetne-złoto rodzime,platyna rodzima oraz siarka rodzima) Siarczki(piryt galena) Tlenki i wodorotlenki(kwarc, hematyt, magnetyt,krzemianka)Sole kwasów tlenowych (gips,dolomit,kalcyt) krzemiany fosforany siarczany azotan.
Rozpoznawanie Mineralów:cechy morfologiczne(pokrój kryształu , postać skupienia)cechy optyczne(barwa kryształu, barwa rysy,przezroczystość, połysk
Minerały barwne-barwa naturalna,wynika z wł. Chemicznych minerały)
Minerały zabarwione-wynika z barwy domieszek w nich zawartych,
Cechy mechaniczne-Twardość(1-talk,10-diament), łupliwość(w jaki sposób peka pod wpływem mechanicznego uderzenia,wynika z budowy wew, i krystaliczne) ,przełam.
Skały-powstają w wyniku stygnięcia lawy lub magmy , najstarsze -Magmowe(gdy magma zostaje pod pow. Ziemi->Głębionowe jeżeli magma zastyga na powierzchni Ziemi są to skały powstałe z Lawy czyli Wylewene)
Rodzaje skał-Metamorficzne-powstałe ze skał magmowych lub osadowych gry na znaczych głębokościach działaja na nie warunki wys, ciśnienia i temp.
Struktura-określa sposób wykształcenia minerału,sposób wykrystalizowania
Tekstura-sposób wzajemnego ułożenia kryształu w sklae, wypełnienie przestrzeni w skale przez minerał, określa ułożenie minerału w skale. Wyrózniamy -kierunkową( kiedy minerały ułożone są w określonym porządku), bezkierunkowa…..,sferoidalną , gąbczastą
Metamorfizm(przeobrażenie)-regionalny-zachodzi na pewnej głębokości Ziemi ,STREFA EPI-6-10km pod pow.Ziemi tem 100-300, STREFA MEZO 10-20 temp 300-500,Strefa KATA 20km pod pow Ziemi temp.500-800 .
Skały osadowe-powstaja na powierzchni skorupy Ziemskiej pod znacznym wpływem energi słonecznej.
Procesy egzogeniczne: Wietrzenia,eoliczne,zlodowacenia ,krasowienia,,fluwialne i zachodzące w środowisku morskim,Wietrzenie - rozpad mechaniczny i rozkład chemiczny skał wskutek działania energii słonecznej, powietrza, wody i organizmów. Zachodzi na powierzchni Ziemi i w jej powierzchniowej strefie zwanej strefą wietrzenia. fizyczne(mechaniczne)rozpad skały bez zmiany jej składu chemicznego, zachodzi przy częstych zmianach temperatury i wilgotności chemiczne - rozkład skały przy zmianie jej składu chemicznego, niezbędnym warunkiem do jego zaistnienia jest obecność wody,.biologiczne - to rozpad i rozkład skały pod wpływem działania organizmów żywych
Czynniki wietrz sk.-temperatura,woda wiatr,korzenie roślin siła grawitacji.skały macierzyste gleb Polskich-skała na której zachodzi proces glebotwórczy1)osady akumulacji lodowcowej-dennolodowcowe-morena denna igliny zwałowe; -czołolodowcowe-morena czołowa i piaski zwałowe;- fluwioglacjalne-piaski sandrowe;-zastaskowe-muły i iły 2)osady akumulacji eolicznej-piaski wydmowe lessy3) osady akumulacji wodnej - utwory rzeczne, utwory rzeczno-jeziorne, jeziorno-bahienne, bagienneSkały osadowe- powstają w wyniku sedymentacji, czyli gromadzenia się materiału okruchowego, organicznego lub chemicznego w zbiornikach wodnych lub - rzadziej - w środowisku lądowym. Osady te podlegają następnie procesowi diagenezy, podczas której zmniejsza się odległość pomiędzy poszczególnymi składnikami osadu. Diageneza jest związana z cementacją - procesem, który polega na połączeniu składników spoiwem, którym najczęściej jest krzemionka, węglany, związki żelaza czy ił. Skały okruchowe to utwory nagromadzone na powierzchni skorupy ziemskiej wskutek wietrzenia, transportu i sedymentacji. Dominują w nich materiały obcego pochodzenia, pochodzące ze zniszczenia starszych skał. Skały okruchowe mogą być skałami luźnymi lub zwięzłymi.Diageneza-dementacja=wytrącenie spoiwa pomiędzy okruchami kał lużnych, cementacja mechanicznaSkała zwiezła - pozostałe, czyli skały stawiające większy opór niszczącej sile uderzenia. Zaliczają się do nich w znakomitej większości przejawy skał określane potocznie jako skała, np. piaskowiec, granit, bazalt, wapień.,zlepieniecSkała zbita-powst z ziaren ilastych , pod wpływem ciśnienia cementują się np.ilówWietrzenie chemiczne, dekompozycja - procesy chemicznego rozkładu, w trakcie których dochodzi do rozpuszczania i uwalniania składników oraz syntezy nowych minerałów bądź pozostawiania trwałych produktów końcowych rozpadu. Wietrzenie chemiczne jest głównie spowodowane procesami rozpuszczania, hydratacji, hydrolizy, utleniania, redukcji i uwęglanowienia (karbonatyzacji) przebiegającymi głównie pod działaniem wody, tlenu, dwutlenku węgla, kwasów humusowych i bakterii.Skały chemogeniczne -rozpuszczone w wodzie składniki mineralne są przyswajalne przez rośliny i zwierzęta , z obumarłej biomasy gromadzącej się na dnie zbiorników wodnych powstają wspecyfivznych warunkach tam panujących.Przykładami takich skał są sól kamienna i gipsy.Procesy eoliczne- to określenie wszelkiej działalności wiatru na rzeźbę terenu. W skład procesów eolicznych zalicza się: deflację, transport eoliczny i korazję oraz akumulację eoliczną. 3etapy:odspajanie czasteczek materiału do podłoza,-transport i obtaczanie i segregacja CZĄSTECZEK,-akumulacja w miejscu , gdzie nie działają siły transportująceKorozja-grzyby skalneProcesy fluwialne-powodowane wodami płynącymi(odspajanie , transport,akumulacja osodów)Działanie wód rzecznych: rozpuszczenie lub odspajanie materiału skalnego-erozja denna i brzegowa ;-transport w doł rzeki(zgodnie z nahyleniem terenu);-akumulacja osadów w obszarze , gdzie nurt traci szybkośc(ujscie,zatoka rzeki);-w czasie wezbrań i wylewów szegolnie intensywne wymywanie następnie osadzanie zawiesin w dolinach rzecznych ->… rzecznaProcesy deluwialne-zachodza w terenach pagórkowatych ,;- w czasie spływów wód-> roztopy wiosenne , intensywne opady , wymywanie cząsteczek skał i gleb z podłoza , ich transport i osadzanie u podnóża pagórków bądź w zagłębieniach terenuRuchy masowe-spełzywania,spływ błotny,Lachowice,osuwiskoTypy wybrzeży morskich-niskie i wysokie-skier , klify może południowe, fiordy na północy,magmowe,dalmatyńskie,Mierzejewe,Zlodowacenia-lodowce kontynentalne->Grenlandia,anktartyda,Irlandia Lodowce górskie-> alpejskie , himalajskie.Rozcieranie pow. Skał przed lodowcem-nieszczenie skał podłoza, transport, akumulacja, wynoszenie okruchów sklanych przez wody topniejącego lodowca -> wody fluwioglacjalneMorena czołowa, końcowa - rodzaj moreny powstającej wzdłuż czoła lodowca lub lądolodu w czasie stagnacji w okresie jego etapowego zaniku. Zbudowana jest z gliny zwałowej, bloków, głazów, ma ona charakter wału, garbu, wzgórza lub ciągu wzgórz.Oz— wał lub silnie wydłużony pagórek o wysokości najczęściej kilkunastu metrów i długości nawet kilkudziesięciu kilometrów, wyniesiony wskutek osadzania piasku i żwiru przez wody płynące pod lodowcem lub w jego szczelinach.Zlodowacenia : południowepolskie-sanu , srodkowo polskie-odry, połnocno polskie(bałtyckie)-wisły, podlaskie
Wpływ lodowca na klimat-podwyższenie temperatury, silne przemycie podłoza i wymywanie składników skał , podwyższona wilgotnośćWartości glebotwórcze skał osadowych: skłąd mineralogiczny , skąłd glanumetryczny(zawartość cząstek o określonych średnicach , które decydują o zatrzymywaniu wody w glebie i powietrza.)Skały macierzyste z okresów przedlodowcowych; #w górach wysokich-skały magmowe i skały metamorficzne # w niższych-fisz karpacki(łupki ilaste , pyłowe piaskowce , zlepieńce)# na wyżynach-w. małopolskim świętokrzyskim , jura krakowsko czestochowska , w śląskie Pieniny - wapienie IIIrzędowe i starsze-powstaja na nich gleby rędzinyOsady akumulacji lodowcowej;1) denno lodowcowej-wykształciły się pod. Pow lodowca , głownie GLINA ZWAŁOWA, gliny starsze z okresu zlodowacenia środkowopolskiego będą pozbyto cząstek ilastych i CaCO3, pomierzch. Warstwy gliny uległy spłaszczeniu.2) czoło lodowcowe-budują moreny czołowe , są bardziej gruboziarniste niż denno lodowcowe, Głownie PIASKI ZWAŁOWE, gleby bielicoziemnne 3)…………..:wynoszone spod wypłukującego lodowca, zawierają cząstki piaszczyste , głownie PIASKI SANDROWE, wartośc piasków bardzo słaba, porośnięte lasami ilastymi, gleby bielicowe rdzawe , bielicoziemne 4……. Głownie iły wstęgowe-warstwowe, - wartość wyskoka ze względu na bogate składniki odżywcze , - gromadza bardzo mało powietrza , gleby czarnoziemy
Osady akumulacji eolicznej- I PIASKI WYDMOWE-naniesione przez wiatr, czastki 0,1-1,2mm, dośc grube złożone z kwarcu, bardzo mało skł. Odżywczych, bardzo małe możliwości retencji wody,bardzo słaba wartość glebotwórcza.II LESSY-występowanie -wyżyna lubelska , roztocze w małopolskie- pyły naniesione przez wiatry na przedpolu lodowca , są skała macierzysta gleb(-czarnoziemych brunatnych i płowych,); skłąd mineralny -okruchy kwarcu , glikorzemiany, tlenki żelaza, CaCO3 , UJEMNA cecha jest podatność na erozje
Osady akumulacji wodnej-1)osady rzeczne #Plejstoceńskie-występują w praolinach rzecznych , w których odpływały wody stopionego lodowca , piaski od lużnych do gliniastych(uległy zwydmieniu,wartość glebotwórcza słaba, utwory piaszczyste kwarcowe)# Holeceńskie-14-11 tys lat temu,bardzo cenne żyzne , są utworami osadzania gleb-mady2) osady rzeczno-jeziorne-utwory o charakterze pyłów , drobnych piasków i ilów, pospolite w srodkowej cześci Polski 3) osady jeziorno bagienne-gytie- powstaja na dnie zbiorników z planktonami , CaCO3, wyst. Na pojezierzy pomorskim i mazurskim 4) osady bagienno-rzeczne -> torfy , torfowiska zajmuja około 4 %polski
Pozostałości polodowcowe-moreny denne czołowe , głązy, ozy, kemy,jeziora rynnowe
Klimat w Holocenie=Lodowiec zstępuje z obszarów Polski, ocieplenie , młodszy drygat-gwałtowne ochło , ocieplenie , ochłodz Klim.,ociepl-wyprawy wikingów , mała epoka lodow, efekt cieplarni przemysłowej
The BIH BANG-kosmiczne jajo, wolne kwanty , pojedyncze protony i neutrony, materia rozbita do elementarnych czastek , temperatura spada , galaktyka => materia bardziej skomplikowana , pojawiło się wiecej cieżych materi
Planety układu słonecznego-skaliste , kamieniste (Merkury, Wenus,Ziemia , Mars) gazowe(Jowisz,saturn,Uran,Naptun,Pluton)
Układ słoneczny - słońce 98% masy ukł. Słonecznego,planety,księżyce,planetoidy,komety,materia miedzyplanetarna
Słońca-70%H , 28% He-> gas planetarny
Ziemia- zamieszkana przez miliony gatunków, wliczając w to człowieka, Powierzchnię w 70,8% zajmuje woda wszechoceanu zawarta w morzach i oceanach; pozostałe 29,2% stanowią kontynenty i wyspy. Skład atmosfery, Azot 78,084% Tlen 20,946% Argon 0,934% Dwutlenek węgla(wg krzywej Keelinga) 0,0385%Mars- słaba atmosfera , głownie CO2,pył zbudowany z krzemianu,powierzchnia planety jest pokryta tlenkami żelaza. Mars posiada dwa niewielkie księżyce o nieregularnych kształtach - Fobosa i Deimosa. Prawdopodobnie są to dwie planetoidy przechwycone przez pole grawitacyjne planety. Przypuszcza się, że mogło na niej kiedyś powstać życie, jednak obecnie nie ma na to solidnych dowodów
Ksieżyc Ziemi -nie ma atmosfery , skały podobne do ziemi , jest narażony na uderzenia , na biegunach wykryto wode,naturalna satelita ziemi,Merkury - najmniejsza i najbliższa Słońcu planeta Układu Słonecznego. Jako planeta wewnętrzna znajduje się dla ziemskiego obserwatora zawsze bardzo blisko Słońca, Fakturą powierzchni Merkury przypomina Księżyc: są na nim liczne kratery uderzeniowe i praktycznie pozbawiony jest atmosfery. Temperatura powierzchni waha się od −183 °C do 427 °C, Średnia temperatura powierzchni Merkurego wynosi 442,5K[1] i waha się od 100K do 700K, ze względu na brak atmosfery
Wenus - druga według oddalenia od Słońca planeta Układu Słonecznego. Wenus jest trzecim pod względem jasności ciałem niebieskim po Słońcu i Księżycu widocznym na niebie, Nie ma naturalnego satelity, Jest skalnym globem osnutym gęstymi chmurami Jowisz - piąta w kolejności oddalenia od Słońca i największa planeta Układu Słonecznego. Posiada wiele księżyców (odkryto 63) oraz system pierścieni. Masa Jowisza jest 2,5 razy większa od całkowitej masy wszystkich pozostałych planet. Jowisz jest najszybciej obracającą się planetą w Układzie Słonecznym, co powoduje duże spłaszczenie planet
Saturn-pierścienie - materia zbudowana z kryształów amonowych , prędk, bardzo duża , ma 18 ksiezyców. Ksiezyce saturna-zbudowane z lodu wodnego(skały)Tytan-gruba atmosfera-> jedyny księżyc , azot argon , metan
Kometa - małe ciało niebieskie poruszające się w układzie planetarnym, które na krótko pojawia się w pobliżu gwiazdy centralnej. Ciepło tej gwiazdy powoduje, że wokół komety powstaje koma, czyli gazowa otoczka. W przestrzeń kosmiczną jądro komety wyrzuca materię, tworzącą dwa warkocze kometarne - gazowy i pyłowy, skierowane pod różnymi kątami do kierunku ruchu kometyAsteroida- Planetoida, asteroida ,planetka - ciało niebieskie o małych rozmiarach - od kilku metrów do czasem ponad 1000 km, obiegające gwiazdę centralną (w Układzie Słonecznym - Słońce), posiadające stałą powierzchnię skalną lub lodową, bardzo często - przede wszystkim w przypadku asteroid mniejszych i mało masywnych - o nieregularnym kształcie, często noszącym znamiona kolizji z innymi podobnymi obiektami
Chondryty-zawieraja kuliste , szkliste chondry , skłąd: oliwinów , piroksenów , karnacytu, tenitu , FeS.
Meteoryty żelazne=zbudowane ze stopu żelaza metalicznego u niklu
Meteoryt - pozostałość drobnego skalnego ciała niebieskiego (meteoroidu) przyciągniętego przez znacznie większe ciało niebieskie, która w postaci ciała stałego dotarła do jego powierzchni. Meteoroidy są to najmniejsze ciała znajdujące się w kosmosie. Powstały podczas formowania się układu słonecznego, miało to miejsce 4,5 miliarda lat temu. Najwięcej meteoroidów krąży między orbitami Marsa i Jowisza.
strefy budowy Ziemi : - Litosferę, -Płaszcz zewnętrzny , gdzie w górnej jego części występuje ostenosfera ,- Płaszcz wewnętrzny ,- Jądro zewnętrzne ( elektr. lub gazowe )- Jądro wewnętrzne prawdopodobnie o sztywności ciała stałego . W budowie Ziemi można wyróżnić trzy sfery : 1) Litosferę - zwaną także skorupą Ziemi o nieznacznej grubości w stosunku do całej Ziemi 2)Mezosferę - czyli środkową zwaną inaczej płaszczem Ziemi , 3)Jądro Ziemi - centralna część Ziemi
Skorupę ziemską do głębokości kilkudziesięciu kilometrów w ogromnej większości tworzą glinokrzemiany i dlatego nazywamy ją sialem.Gęstość siala 2,7g na cm sześcienny . Poniżej sialu występują materiały o gęstości od 3 - 3,4 g na cm sześcienny . Strefę tę ze względu na znaczną zawartość tlenków krzemianu i magnezu nazywamy simą .Granicą sialu i simy jest powierzchnia CONRADA .Powierzchnia Mono nie leży na jednakowej głębokości :- pod oceanami występuje na głebokości ok. 7 km. ,- pod lądami znacznie głębiej do ok.40 km.
W skład płaszcza Ziemi wchodzą chrom ,żelazo ,magnez ,krzem i nikiel ; gęstość płaszcza Ziemi od 3,5 -5,5 g.na cm. sześcienny .Jądro Ziemi składa się z substancji o gęstości od 9,6 - 18,5 g. na cm. sześcienny Geochronologia-lodowiec ustąpił około 14 tyśsiecy lat temuPrawa geologiczne 1) zasada aktualizmu geologicznego-terązniejsziśc jest kluczem do przeszłości 2)osady deponowane są deponowane horyzontalnie-poziomo, 3)warstwa niższa jest starsza od warstwy wyższej,4)zasada przecięcia zyłSkamieniałości przewodnie-cechy- musza wyst. W krótkim okresie czasu , musza występować w dużych ilościach-stramatolity , graptolity , betemity , trylobityIzotopy - odmiany pierwiastka chemicznego różniące się liczbą neutronów w jądrze atomu (z definicji atomy tego samego pierwiastka mają tę samą liczbę protonów w jądrze). Izotopy tego samego pierwiastka różnią się liczbą masową (łączną liczbą neutronów i protonów w jądrze), ale mają tę samą liczbę atomową (liczbę protonów w jądrze). zotopy dzielą się na:#trwałe (nie ulegają samorzutnej przemianie na izotopy tego samego lub innych pierwiastków),#nietrwałe, zwane izotopami promieniotwórczymi (ulegają samorzutnej przemianie na inne izotopy, zazwyczaj innego pierwiastka).Promieniotwórczość - to zjawisko polegające na samorzutnym rozpadzie jąder w połączeniu z emisją cząstek alfa, cząstek beta, promieniowania gamma.może być naturalna lub sztucznaPołowiczny rozpad-metoda często stosowana do datowania skał macierzystych =Uran 238-ulega rozpadowi do Pb 206(zliczamy emitowane smugi w czasie rozpadu)#Beryl7-formowany w Moserze przez interakcje z pyłem kosmicznym i tlenem okres połowicznego rozpadu to 54 dni # Cez 137-produkt nuklearny # Pb 210-forma przejsciowa Pb 206#Radom210 (Pb 210-Pb206)okres rozpadu ok. 22 latKriosfera obecnie i w histori geologicznej Ziemi-Lod tworzący się wokół akartydy,mały kontrast rozkładu ciepła,izotopy tlenu głębokiego morza,skład wystastajacej czapy na anktartydzie, teoria rozpadu gon.,okres glacjału