Rodzaje Ryzyka Bankowego i Metody Zarządzania Nim

Ryzyko bankowe i jego rodzaje

Ryzyko towarzyszy nieodłącznie działalności prowadzonej przez banki. Wiąże się to ściśle z funkcją pośredników finansowych pełnioną przez nie w gospodarce narodowej.

Najczęściej przez pojęcie ryzyka rozumie się zagrożenie nieosiągnięcia określonych celów. Dla banku oznacza to zmniejszenie potencjalnych zysków, utratę płynności, wiarygodności, zmniejszenie kapitału własnego, trudności finansowe, a w ostateczności bankructwo. Istnieje ścisły związek między ryzykiem a stopniem realizacji celu. Ryzyko jest równoznaczne z wystąpieniem zdarzeń, oddziałujących negatywnie na sytuację banku. Ale w niektórych przypadkach, mimo iż rozwój wydarzeń jest inny niż założony, może być korzystny dla banku, może przynosić dodatkowe szanse np. korzystne dla banku kształtowanie się kursów walutowych czy stóp procentowych.

Przez pojęcie ryzyka najczęściej rozumiemy negatywne odchylenie od założonego celu. Można się również spotkać z określeniem ryzyka jako odchylenie od założonych wielkości bez względu na to czy będzie ono negatywne czy pozytywne.

W działalności bankowej nie ma, dotychczas, jednolitej klasyfikacji rodzajów ryzyka.

Jedną z klasyfikacji ryzyk w działalności bankowej jest podział na::

• ryzyko w obszarze finansowym, określane jako ryzyko typowo bankowe o zasadniczym znaczeniu przy zarządzaniu ryzykiem w działalności bankowej

• ryzyko w obszarze techniczno-usługowym, określane jako ryzyko operacyjne

Ryzyka w obszarze finansowym można podzielić na dwie grupy:

• ryzyko płynności

• ryzyko wyniku

Ryzyko płynności to ryzyko przejściowej lub całkowitej utraty płynności przez bank. Ryzyko utraty płynności występuje gdy zagrożona jest zdolność banku do spłacania zobowiązań. Przyczyną wystąpienia braku płynności jest najczęściej niespłacanie rat kredytu w ustalonym terminie lub gwałtowne wycofanie lokat. Wrażliwość banku na tego typu sytuacje zależy głównie od wysokości posiadanego kapitału własnego i rezerw. Między ryzykiem płynności i ryzykiem wyniku występują wzajemne współzależności. Niespłacanie kredytu lub opóźnienia w jego spłacie mogą spowodować utratę płynności. Wystąpienie tego zjawiska na większą skalę i przedostanie się informacji o kłopotach banku może wywołać panikę i gwałtowne wycofywanie wkładów, powodując nawet bankructwo. Wystąpienie ryzyka wyniku przyczynia się więc do utraty płynności. Związek między tymi dwoma rodzajami ryzyka może zachodzić też w przeciwnym kierunku. Problemy z płynnością mogą spowodować wystąpienie ryzyka stopy procentowej i pogorszenie się wyniku finansowego.

Ryzyko wyniku to niebezpieczeństwo nieosiągnięcia przez bank założonego wyniku. Wśród ryzyk wyniku w obszarze finansowym można wyróżnić:

• Ryzyko związane z partnerem transakcji, czyli niebezpieczeństwo niezrealizowania przez bank założonego wyniku na skutek częściowej lub całkowitej straty, wynikającej z niewywiązywania się ze swoich obowiązków przez partnera transakcji lub pogorszenia jego standingu (bonitetu).

• Ryzyko rynkowe, określane też jako ryzyko cenowe, którego przyczyną jest niekorzystne dla banku kształtowanie się na rynku stóp procentowych, kursów walut i kursów akcji.

Ryzyko w obszarze techniczno-organizacyjnym (ryzyko operacyjne) to m.in.:

• ryzyko z tytułu odpowiedzialności banku np. za błędy w doradzaniu klientom, zarządzaniu majątkiem lub błędy w prospekcie emisyjnym;

• ryzyko związane z obrotem płatniczym np. błędne wypełnianie zleceń płatniczych, realizacja sfałszowanych czeków;

• ryzyko zniszczenia majątku banku na skutek klęsk żywiołowych lub kradzieży;

• ryzyko zakłóceń w systemie elektronicznego przetwarzania danych.

W obszarze finansowym największe znaczenie w polskich bankach mają: ryzyko kredytowe, ryzyko stopy procentowej i ryzyko walutowe.

Za tradycyjny i najbardziej charakterystyczny rodzaj ryzyka bankowego uważane jest ryzyko kredytowe. Występuje ono wtedy, gdy kredytobiorca nie zwraca (w całości lub części) w ustalonym terminie przypadających spłat kapitałowych wraz z uzgodnionymi odsetkami i ewentualnie z innymi opłatami. W szerszym ujęciu ryzyko kredytowe definiuje się jako niebezpieczeństwo niespłacenia zobowiązań przez wierzyciela banku, a więc nie tylko z tytułu zaciągniętych kredytów, lecz także gwarancji, poręczeń czy akredytyw.

Specyficznym rodzajem ryzyka kredytowego jest tzw. ryzyko kraju, czyli niebezpieczeństwo całkowitego lub częściowego zaprzestania spłaty zobowiązań przez dany kraj na skutek zmian w sytuacji politycznej i gospodarczej (np. z powodu trudności dewizowych, zmian rządu, wojny). Wpływ tego typu czynników bank może odczuwać bezpośrednio i pośrednio przez korzystających z kredytów importerów lub eksporterów, prowadzących transakcje handlowe z danym państwem. Ryzyko związane z transakcjami zagranicznymi jest na ogół wyższe niż przy transakcjach wewnętrznych, co wynika z dodatkowego ryzyka związanego z kształtowaniem się sytuacji politycznej i gospodarczej w danym państwie, jak i różnic w ustawodawstwie i zmian kursów walut. W transakcjach zagranicznych może wystąpić tzw. ryzyko transferu, gdy władze danego kraju wydadzą zakaz transferu do innych państw. W obrotach z zagranicą mamy więc do czynienia z ryzykiem typowym dla działalności krajowej, powiększonym dodatkowo o ryzyko kraju, którym dokonuje się operacji pieniężnych oraz o ryzyko walutowe.

Ryzyko stopy procentowej (określane też jako ryzyko zmiany stopy procentowej) to niebezpieczeństwo, że zmiany rynkowej stopy procentowej wpłyną negatywnie na sytuację finansową banku. Zainteresowanie ryzykiem stopy procentowej jako ryzykiem bankowym nastąpiło dopiero w ostatnim dwudziestoleciu. Wynikało to ze stosunkowo dużych i szybkich zmian stopy procentowej na początku lat 80. które spowodowały znaczny wzrost zagrożenia dla banków. W związku z tym nastąpił rozwój metod sterowania tym ryzykiem.

Ryzyko walutowe (określane też jako ryzyku kursu walutowego) to niebezpieczeństwo pogorszenia się sytuacji finansowej banku na skutek niekorzystnych zmian kursu walutowego. Zmiana kursu waluty krajowej do zagranicznej może też stwarzać dodatkowe szanse zwiększenia zysku. Podobnie jak przy ryzyku zmiany stopy procentowej, w ostatnim dwudziestoleciu nastąpił wzrost zagrożenia tym ryzykiem.

W praktyce różne rodzaje ryzyka występują łącznie np. ryzyko kredytowe i ryzyko stopy procentowej czy ryzyko kredytowe i walutowe. Wynika to z wzajemnych powiązań między poszczególnymi rodzajami ryzyka. Jako przykład może posłużyć zależność między ryzykiem kredytowym a ryzykiem stopy procentowej. W fazie szybkiego wzrostu gospodarczego występuje na ogół wzrost stawek procentowych od zaciąganych kredytów, co może spowodować zagrożenie wypłacalności dłużników banku, a więc rośnie ryzyko kredytowe. Z drugiej strony jednak szybki wzrost gospodarczy, brak trudności ze zbytem, możliwości osiągania wyższych cen mogą również przyczyniać się mimo wyższych stawek procentowych, do lepszej wypłacalności dłużników banku, a więc do spadku ryzyka kredytowego.

W literaturze można się spotkać również z wyróżnieniem ryzyka strategicznego. Jest to ryzyko wpływające na długookresową zdolność konkurencyjną banku. Zwraca się przy tym uwagę przede wszystkim na ryzyka związane ze strukturą właścicieli (akcjonariuszy) banku i jego zarządu. Ryzyko wynikające ze struktury właścicieli polega na zagrożeniu, że właściciele nie mogą lub nie chcą wyposażyć bank w kapitał niezbędny do sprawnego funkcjonowania. Oprócz tego właściciele banu i zaangażowany przez nich zarząd podejmują wiele decyzji strategicznych, wywierających istotny wpływ na dalszą działalność banku i jego zagrożenie ryzykiem. Najważniejsze z tych decyzji to wybór: obszarów działania, struktury organizacyjnej, systemu planowania i kontroli, systemu elektronicznego przetwarzania danych, a także udziałów w innych firmach.

Jednoznaczne oddzielenie ryzyk strategicznych i ryzyk w działalności bieżącej nie jest do końca możliwe, ponieważ granica między nimi jest stosunkowo płynna. Ryzyka strategiczne znajdują odzwierciedlenie w działalności bieżącej banku i skutki ich oddziaływania są praktycznie nie do odróżnienia od skutków wystąpienia pozostałych ryzyk. Z kolei wyniki osiągnięte w danym roku mogą wpływać na decyzje dotyczące dłuższego horyzontu czasu.

Coraz częściej wymienia się także ryzyko systemowe, czyli niebezpieczeństwo przenoszenia się kryzysu finansowego z jednego kraju do drugiego, spowodowane rosnącą współzależnością systemów finansowych.

Zarządzanie ryzykiem bankowym

Nowe rodzaje ryzyka i wzrost zagrożenia na międzynarodowych rynkach finansowych spowodowały uświadomienie sobie przez kierownictwa banków konieczności zarządzania ryzykiem. Przyczyniły się też do ciągłego doskonalenia metod jego pomiaru i sterowania. Równocześnie można zaobserwować ciągłą modyfikację norm prawnych ograniczających podejmowanie ryzyk, do których przestrzegania zobowiązane są banki przez swoje urzędy nadzoru lub banki centralne.

W zarządzaniu ryzykiem można wyróżnić trzy etapy:

1. identyfikacja i kwantyfikacja (pomiar) ryzyka,

2. sterowanie ryzykiem,

3. kontrola podejmowanych przedsięwzięć

Pierwszy etap ma charakter informacyjny i prognostyczny. Punktem wyjścia do analizy ryzyka jest jego identyfikacja, czyli określenie jakimi rodzajami ryzyka i w jakim zakresie zagrożony jest w danym momencie bank. Wymaga to przeanalizowania poszczególnych transakcji z punktu widzenia zagrożenia ich ryzykiem, a następnie dokonania ich klasyfikacji. Szczegółowe określenie do jakiej grupy ryzyka można zaliczyć ryzyko związane z daną transakcją jest konieczne w celu wyboru określonych metod jego pomiaru.

Kolejnym krokiem analizy w tym etapie jest kwantyfikacja, czyli pomiar ryzyka za pomocą różnych metod. Zarządzać można jedynie ryzykami mierzalnymi. W zależności od rodzaju ryzyka i wielkości zaangażowania banku mogą być stosowane różne metody pomiaru, począwszy od prostych, opisowych, do skomplikowanych modeli ekonometrycznych. Do zarządzania ryzykiem banki coraz szerzej wykorzystują wewnętrzne modele ryzyka oparte na koncepcji Valute at Risk (w skrócie VaR lub VAR). W Polsce czasem używa się też określenia „wartość zagrożona” lub „wartość narażona na ryzyko” ale skrót VAR jest najpowszechniej stosowany. VAR oznacza maksymalną stratę jaką może ponieść bank w określonym przedziale czasu, ze z góry przyjętym prawdopodobieństwem. Bez rozbudowanych systemów pomiaru ryzyka trudno sobie wyobrazić działalność dużego banku. Z drugiej strony są one jedynie środkiem pomocniczym, gdyż ich dokładność może być złudna. Na wynikach otrzymanych za pomocą modeli można polegać tylko na tyle, na ile prawidłowe są założenia i dane statystyczne przyjęte przy ich szacowaniu.

Na tym etapie analizy analizuje się tendencje takie jak:

• kształtowanie się sytuacji gospodarczej w danym kraju i na świecie,

• relację stóp procentowych i kursów walutowych na rynkach finansowych i możliwe kierunki zmian,

• wielkość przychodów, które zostaną zrealizowane, jeśli wystąpią poszczególne ryzyka, w tym najgorszy scenariusz rozwoju sytuacji (worst case),

• ocena możliwości zmian długookresowych strategii w obszarze działalności,

• korekty, które należy przeprowadzić, aby zmniejszyć pozycję banku pod względem przychodów i ryzyka.

Na tej podstawie można ocenić różne scenariusze rozwoju sytuacji (od bardziej optymistycznych do pesymistycznych) i zbadać jak w zależności od tego będą się kształtowały przychody i wydatki.

Przy analizie ryzyka istotne jest odróżnienie ryzyka pojedynczej transakcji (ryzyka indywidualnego) od łącznego ryzyka. Łączne ryzyko dla banku nie jest prostą sumą zagrożeń wynikających z ryzyka poszczególnych transakcji i rodzajów działalności banku. Łączne ryzyko byłoby równe tej sumie gdyby pojedyncze zagrożenia były od siebie wzajemnie niezależne. Łączne ryzyko jest określane przez wielkość poszczególnych pojedynczych zagrożeń, prawdopodobieństwo ich wystąpienia i stopień wzajemnej zależności między nimi. Im mniejsza jest wzajemna zależność między tymi zagrożeniami, przy danych ich wielkościach i prawdopodobieństwach wystąpienia, tym mniejsze jest łączne ryzyko dla banku.

Decydujące znaczenie dla zarządzania ma ocena łącznego ryzyka. Istotna przy tym jest ocena posiadanego przez bank kapitału i rezerw oraz wyników finansowych. Np. dla małego banku w nienajlepszej sytuacji finansowej, niespłacenie przez kredytobiorcę kredytu w wysokości

2 mln PLN może stanowić zagrożenie egzystencji, natomiast dla dużego banku, osiągającego wysokie zyski nie jest to wielkim problemem.

Drugim etapem procesu zarządzania ryzykiem jest sterowanie ryzykiem, czyli podejmowanie przedsięwzięć mających na celu ograniczenie ryzyka do założonych dopuszczalnych rozmiarów. Na określenie tego etapu używa się też czasami pojęcia zarządzania ryzykiem (w wąskim znaczeniu).

W analizie ryzyka należy zwracać uwagę na wzajemny związek między ograniczaniem ryzyka a pozostałymi celami działalności banku, w tym zwłaszcza osiągnięciem rentowności i utrzymaniem płynności. Między dążeniem do osiągnięcia poszczególnych celów występują sprzeczności. Dążenie do poprawy rentowności jest sprzeczne z dążeniem do ograniczenia ryzyka i zapewnienia płynności. Podejmowanie ryzyka jest warunkiem koniecznym do osiągnięcia zysku. Wzrost zysku jest na ogół możliwy poprzez zwiększania rozmiarów ryzyka, gdyż ryzykowne transakcje najczęściej wiążą się z dużymi dochodami. Ograniczenie ryzyka oznacza także zmniejszenie potencjalnych szans uzyskania dodatkowych dochodów. Powyżej pewnej granicy jednak ryzyko straty może być tak duże, że może zagrozić osiągnięciu zysku. Podobnie poprawa rentowności pozostaje w sprzeczności z utrzymywaniem płynności. Najbardziej rentowne lokaty związane są na ogół z dużym i długoterminowym zablokowaniem środków, kosztem obniżania płynności . Poprawiające początkowo rentowność obniżanie płynność w przypadku wystąpienia trudności płatniczych i konieczności pozyskania środków pieniężnych za wszelką cenę może spowodować wzrost kosztów i pogorszenie rentowności.

Zapobieganie ryzyka wiąże się z utratą niektórych szans i z dodatkowymi kosztami np. z tytułu ubezpieczeń czy zintensyfikowania kontroli wewnętrznej. Zarządzanie ryzykiem wiąże się też z koniecznością stworzenia odpowiedniej bazy informacji, które pozwolą na ocenę tego ryzyka. W związku z tym na zarządzie banku spoczywa zadanie znalezienia kompromisu i osiągnięcia odpowiedniego zysku przy uwzględnieniu ograniczeń wynikających z konieczności utrzymania adekwatnego poziomu ryzyka i płynności.

Przez controlling rozumie się kierowanie, sterowanie, regulację procesów, obejmujące łącznie planowanie, zarządzania dochodami i kontrolę. Controlling przez dostarczanie niezbędnych informacji ma na celu systematyczne wspieranie kierownictwa banku w podejmowaniu ukierunkowanych na realizację celu decyzji. Informacje te powinny być precyzyjne, dostarczane na czas, a równocześnie zrozumiałe dla osób podejmujących decyzje.

Koordynacja decyzji w zakresie sterowania rentownością, płynnością i ryzykiem powinna być podejmowana na szczeblu centralnym banku. Część decyzji dotyczących rentowności, płynności i ryzyka w szczególności musi być zdecentralizowana i pozostawać w kompetencji pracowników bezpośrednio współpracujących z klientami banku. Korzyści i ryzyka wiążące się np. z określoną decyzją kredytową najlepiej oceni pracownik zajmujący się danym przypadkiem, brakuje mu jednak orientacji, jak jego decyzja wpłynie na łączną pozycję banku. Decyzje dotyczące zabezpieczenia się przed ryzykiem stopy procentowej i ryzykiem walutowym wymagają z kolei podejmowania decyzji na szczeblu centralnym.

W ramach sterowania ryzykiem mogą być podejmowane dwa rodzaje działań:

• przedsięwzięcia oddziałujące na przyczyny występowania ryzyka, a więc mające na celu ograniczanie wielkości ryzyka; ten rodzaj przedsięwzięć określany jest jako aktywna strategia przeciwdziałania ryzyku;

• przedsięwzięcia oddziałujące na skutki, a więc mające na celu zmniejszanie negatywnego wpływu niespodziewanych strat na pozycję banku; polegają one na zwiększaniu kapitału, rezerw, a także przynależności do systemów ubezpieczenia wkładów i są określane jako strategia pasywna przeciwdziałania ryzyku.

W zależności od preferencji zarządu i rady nadzorczej można przywiązywać większą uwagę do strategii aktywnego przeciwdziałania ryzyku lub strategii pasywnej.

Przeciwdziałanie ryzyku u źródeł powstawania wiąże się z dodatkowymi kosztami (np. intensywnego badania wiarygodności kredytowej, rozbudowy systemu kontroli wewnętrznej, zawierania transakcji zabezpieczających), a więc w wariancie tym poziom zysku może być niższy, ale z drugiej strony prawdopodobieństwo wystąpienia ryzyka powinno być niższe.

Wybór strategii pasywnej oznacza traktowanie kapitału i rezerw jako swego rodzaju „bufora” w przypadku wystąpienia ryzyk nie rozpoznanych lub źle ocenionych. Może także wynikać ze świadomej rezygnacji z części zabezpieczeń, zarówno ze względu na wysokość koniecznych w tym celu nakładów (np. koszt ubezpieczenia kredytów eksportowych), jak i ze względu na utratę dodatkowych możliwości zysku (np. zamykanie otwartych pozycji walutowych).

Ostatnim etapem zarządzania ryzykiem jest kontrola, mająca na celu zbadanie efektywności podejmowanych przedsięwzięć w zakresie ograniczenia ryzyka.

Kontrola ta powinna obejmować:

• ocenę metod analizy z punktu widzenia ich dokładności i aktualności,

• ocenę zastosowanych instrumentów sterowania z punktu widzenia poniesionych kosztów i osiągniętych korzyści,

• ocenę organizacyjnego wprowadzania przedsięwzięć, a także stopnia centralizacji i decentralizacji w tym zakresie,

• ocenę stopnia integracji z systemem rachunkowości i systemem informatycznym,

• ocenę przejrzystości systemu dla osób podejmujących decyzje.

Efektywny system zarządzania ryzykiem powinien składać się z następujących elementów:

• założeń systemu, procedur,

• systemu organizacji zarządzania ryzykiem,

• metod pomiaru ryzyka,

• struktury raportowania do zarządu,

• struktury limitów.

Wzrost zagrożenia ryzykiem w ostatnich kilkunastu latach spowodował rozwój metod zarządzania tym ryzykiem.

Bibliografia:

- Bankowość: Podręcznik akademicki - praca pod redakcją Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej

1

1

---