1

10

1) GEOGRAFIA jako nauka - przedmiot badań geografii FIZYCZNEJ.

GEOGRAFIA jako nauka ma długą historię ponad 2000 lat. Współcześnie pojmowana jest jako nauka o powłoce ziemskiej, jej przestrzennym zróżnicowaniu pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym, oraz o związkach jakie zachodzą między poszczególnymi zjawiskami w jej obrębie, a także między środowiskiem geograficznym, a działalnością społeczeństw.

Przedmiotem geografii fizycznej są naturalne składniki powłoki ziemskiej:

- litosfera - powłoka skalna Ziemi;

- atmosfera - powłoka gazowa;

- hydrosfera - powłoka wodna;

- pedosfera - powłoka glebowa

- i biosfera - ludzie wraz ze światem roślinnym i zwierzęcym.

W geografii fizycznej korzysta się z wyników tych nauk, wiążę się te wyniki ze sobą i tym samym się je wzbogaca, co powoduje to iż można wykryć przyczyny i skutki różnych zmian.

Bąku, Pajączek

-1-

2) Przyrodnicze uwarunkowania ROZWOJU ROLNICTWA.

Rozwój rolnictwa na poszczególnych obszarach świata jest uzależniony od różnorodnych czynników przyrodniczych. Przede wszystkim od klimatu, stosunków wodnych, gleb i ukształtowania terenu. Wpływ warunków przyrodniczych na rolnictwo można wyrazić w formie twierdzeń o występujących w tym zakresie zależnościach. Oto najważniejsze z nich:

- uprawa roślin wymaga dostatecznej ilości ciepła i wilgoci umożliwiających rozwój roślin (od 6ºC - 30ºC);

- długość okresu wegetacyjnego zmniejsza się ze wzrostem szerokości geograficznej;

- im teren upraw wzniesiony wyżej nad poziomem morza, tym okres wegetacji krótszy;

- im większe nachylenie terenu, tym trudniejsze warunki prowadzenia uprawy rolnej;

- wpływ żyzności gleby na stopień wykorzystania gatunków przez rolnictwo;

- niedostatek, lub nadmiar wody powodują hamowanie rozwoju rolnictwa.

Przedstawione zależności rolnictwa od warunków naturalnych umożliwiają nam ocenę przydatności poszczególnych regionów na świecie dla celów rolniczych. Warunki naturalne decydują o tym też, które gatunki roślin są uprawiane w poszczególnych obszarach świata. Każdy gatunek roślin ma optymalne dla niego warunki wegetacji.

Bąku, Pajączek

-2-

10) Ruch OBIEGOWY Ziemi - jego konsekwencje.

Ruch obiegowy Ziemi wokół słońca odbywa się w stronę przeciwną do ruchu wskazówek zegara po orbicie. Okres jednego obiegu trwa 365,2422 dnia i nazywany jest rokiem zwrotnikowym.

KONSEKWENCJE ruchu obiegowego:

- zmiany oświetlenia Ziemi w ciągu roku;

- długość trwania dnia i nocy;

- wysokość słońca nad horyzontem;

- różnice nagrzewania się poszczególnych obszarów Ziemi w ciągu roku (im zwiększa się szerokość geograficzna, tym bardziej zmniejsza się nagrzanie tego terenu w ciągu roku);

- podzielenie Ziemi na strefy oświetlenia (międzyzwrotnikowa, umiarkowana i okołobiegunowa {polarna});

- występowanie pór roku (na półkuli południowej PD astronomiczne pory roku opóźnione są do tych z półkuli północnej PN o pół roku);

- utworzenie kalendarza (podział na miesiące)

Bąku, Pajączek

-10-

12) Rozmieszczenie i wydobycie SUROWCÓW CHEMICZNYCH na świecie i w Polsce.

Przemysł chemiczny wykorzystuje w produkcji najszerszą gamę surowców. Należą do nich: ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel kamienny i brunatny, sól potasowa, apatyty i fosforyty, wapienie, tłuszcze, drewno, kauczuk, powietrze (azot).

SIARKA występuje w przyrodzie w postaci siarczanów, siarczków, lub jako siarka rodzima. Powstaje na terenach wulkanicznych, wskutek wyziewów magmy, lub jako złoże osadowe. Z siarki wytwarza się przede wszystkich kwas siarkowy niezbędny do produkcji nawozów, papieru, gumy, tworzyw sztucznych, materiałów wybuchowych. Siarka jest bardzo szkodliwa. Uzyskuje się ją obecnie jako produkt uboczny przy rafinacji ropy naftowej. Wydobycie jej ze względu na wysokie koszty stanowi 25% światowych złóż siarki. Polska w latach 60-tych ze względu na bogate złoża siarki w okolicach Tarnobrzegu figurowała w czołówce światowej.

SÓŁ KAMIENNA jest surowcem do produkcji chloru, kwasu solnego i sody. W Polsce występuje w formie pokładów osadowych (Wieliczka, Bochnia) lub wysadów w okolicach Inowrocławia, Kołobrzegu, Mogilna. W ostatnim czasie wydobywanie jej na powierzchnie odbywa się w postaci solanki (rozpuszczenie soli pod Ziemią). W niektórych krajach sól uzyskuje się przez odsolenie wody morskiej. Czyni się tak, aby uzyskać wodę słodką, a sól to niejako produkt uboczny. Jest to proces bardzo kosztowny.

SÓL POTASOWA - ma zastosowanie w produkcji nawozów, w przemyśle włókienniczym, farmaceutycznym. Produkują ją: Rosja - 36%, Kanada - 28%, Niemcy - 10, St. Zjedn. - 6%, Francja i Jordania - 5%.

Apatyty i fosforyty są związkami fosforu i służą do produkcji nawozów fosforowych. Wydobywa się je w St. Zjed., Rosji, Jordanii i Tunezji. W Polsce nie wydobywa się tych surowców, jak i również soli potasowej.

Sulo, Pajączek

-12-

11) Przedstaw czynniki warunkujące nierównomierne ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI na świecie i w Polsce.

Są dwa CZYNNIKI od, których zależy rozmieszczenie ludności na świecie. Są to:

a) warunki naturalne;

b) czynniki społeczno-ekonomiczne.

ad. a) Najbardziej atrakcyjnymi warunkami naturalnymi do osiedlenia człowieka są tereny o:

- dobrym nasłonecznieniu;

- umiarkowanym cieple;

- odpowiedniej ilości wody;

- małej wysokości nad poziomem m7orza;

- małym nachyleniu;

- klimacie podzwrotnikowym i umiarkowanym oceanicznym;

- odpowiedniej ilości wody pitnej (słodkiej).

75% ludności świata zamieszkuje tereny w strefie umiarkowanych szerokości geograficznych. 15% terenu świata nie nadaje się do zamieszkania z powodu braku ilości dostatecznej wody słodkiej.

ad. b) Czynnikami społeczno-ekonomicznymi mającymi wpływ na rozmieszczenie ludności są:

- występowanie żyznych gleb (uprawianie rolnictwa i hodowla zwierząt);

- możliwość rozwoju przemysłu na danym terenie (surowce mineralne).

Ludzie zamieszkują najczęściej tereny, na których przemysł jest rozwinięty. Powstają w ten sposób wielkie metropolie, co powoduje do przeludnienie miast. Największa gęstość zaludnienia występuje najczęściej na wybrzeżach morskich i wielkich węzłach transportu. Dlatego można powiedzieć, że najbardziej ludne miasta o sprzyjających im warunkach społeczno-ekonomicznych, oraz naturalnych, są najbogatsze i najbardziej rozwinięte. Przykładem tego jest USA, Kanada, Japonia, itp.

Bąku, Pajączek

-11-

3) Główni EKSPORTERZY i IMPORTERZY w handlu światowym.

Wielkość obrotów w handlu światowym można rozpatrywać ze względu na ilość towaru, mierzonego jego masą, lub ze względu na jego wartość. Pod względem wagowym i objętościowym dominują surowce mineralne i artykuły rolnicze. Spośród surowców pierwszą pozycję zajmuje ropa naftowa.

Główni EKSPORTERZY ropy naftowej:

KRAJ	UDZIAŁ % w handlu
Arabia Saudyjska	23,5
Iran	9,1
Zjednoczone Emiraty Arabskie	7,6
Nigeria	5,8
Norwegia	5,8
Wenezuela	5,2
Meksyk	5,1
Libia	4,2
Rosja	4,1
Wielka Brytania	3,8

Odbiorcami tego surowca są przede wszystkim USA, kraje Europy Zachodniej i Japonia. Na handel światowy przeznacza się ok. 50 wydobywanej ropy.

Węgiel kamienny ma znacznie mniejszy udział w handlu światowym. Wynosi rocznie ok. 400mln ton. Najwięksi eksporterzy to: Austria, USA, RPA, Polska.

Drugie miejsce po ropie pod względem przewożonej masy zajmują rudy żelaza. Połowa rudy żelaza na rynkach światowych pochodzi z Brazylii (29%) i Australii (28), znaczne ilości z Rosji (7%)

Spośród artykułów rolniczych najważniejszym przedmiotem jest pszenica, której zbiory w ok. 20% trafiają na rynek światowy. Pszenicę importują głównie: Rosja, także wiele krajów afrykańskich i azjatyckich.

EXPORT pszenicy w 1993/94r.

KRAJ	Udział % w handlu światowym
USA	30,5
Kanada	21,3
Francja	15,6
Australia	7,3
Argentyna	5,6
Niemcy	4,3

Bąku, Pajączek

-3-

9) Rozmieszczenie, wydobycie i aktualne wykorzystanie WĘGLA kamiennego i brunatnego na świecie i w Polsce.

Główne złoża węgla kamiennego tworzyły się około 300 mln lat temu, w tzw. erze paleozoicznej, dokładniej w okresie karbonu. Zaś węgiel brunatny tworzył się w erze kenozoicznej, w okresie trzeciorzędu (ok. 30 mln lat temu).

Złoża węgla powstały na nadmorskich zabagnionych równinach (Zagłębie Górnośląskie), lub na obszarach jezior i bagien (Zagłębie Wałbrzyskie).

We wcześniejszych latach, czyli do 1960 roku węgiel był najważniejszym źródłem energii. Jego zastosowanie było ogromne. Chociaż do tej pory jest ważny. Jego wydobycie od 1950-1990r. wzrosło 300%. Najważniejszymi producentami węgla kamiennego są:

- Chiny, USA, Indie, Australia, RPA, Rosja, Polska (GOP, Rybnicki Okręg Węglowy).

Roczne wydobycie węgla brunatnego jest trzykrotnie mniejsze niż kamiennego, chociaż na świecie są wielkie jego zasoby. Najważniejsi producenci węgla brunatnego to:

- Niemcy 25%, - Rosja 14, - USA i Czechy po 7%, Polska 6%.

Największe wydobycie i najbogatsze złoża węgla brunatnego i kamiennego znajdują się w Zachodniej Azji.

Bąku, Pajączek

-9-

8) Oceń przydatność rolniczą GLEB w Polsce.

W Polsce dominują gleby bielicowe i brunatne powstałe z lodowców. Znacznie mniejsze powierzchnie zajmują czarnoziemy wytworzone na lessach (Zamość, Sandomierz), czarne ziemie wytworzone na podłożu pylastym i gliniastym (Kujawy, Sochaczew), rędziny (wyż. Lubelska), gleby bagienne (dolina Biebrzy), mady (np. Żuławy Wiślane) i gleby górskie.

Do najżyźniejszych należą czarnoziemy lessowe i inne czarne ziemie, większa część mad rzecznych i rędzin. Gleby nieurodzajne powstały na piaskach sandrowych i wyższych partiach gór. W Polsce występuje 8-stopniowa bonitacja gleb, która uwzględnia stopień ich urodzajności:

W Polsce dominują gleby średnie ok. 40% gruntów ornych, gleby słabe (V kl.) - 23%, gleby dobre - 22% (IIIA kl.), gleby najsłabsze 12% (VI kl.), zaś najlepsze 0,5% (I kl.).

Bąku, Pajączek

-8-

7) DIAGRAMY, KARTOGRAMY i KARTODIAGRMY, ich znaczenie w geografii gospodarczej.

A) DIAGRAM - jest niczym innym, niż wykresem przedstawiającym przebieg jakiegoś zjawiska.

B) KARTOGRAM - jest rysunkiem wykonanym na podkładzie kartograficznym, z podziałem na jednostki odniesienia, przedstawiający wartości względne zjawiska w poszczególnych jednostkach terytorialnych.

Zastosowanie - do wyrażania:

- wielkości zjawiska w jednostkach odniesienia (np. liczba ludności na km²);

- porównanie jednego zjawiska z drugim (np. ilość samochodów na 1000 osób);

- porównanie tego samego zjawiska między dwoma okresami, wyrażanego w liczbach względnych (wzrost liczby ludności Polski w latach 1985-1990);

C) KARTODIAGRAM - otrzymamy jeśli na kartograficznym podkładzie rozmieścimy odpowiednio wykresy (diagramy), które są proporcjonalne do wielkości zjawiska. Mogą to być wykresy:

- słupkowe; - kołowe.

Ułatwiają nam rozpatrzenie różnych zjawisk w danym okresie bądź okresach czasu.

Bąku, Pajączek

-7-

18) Surowce hutnicze - RUDY ŻELAZA, MIEDZI, CYNY - wydobycie i zastosowanie.

A) RUDY ŻELAZA - pierwiastek metaliczny, występujący w litosferze. Znajdują się zarówno w skałach magmowych i metamorficznych (magnetyt, hematyt), jak i osadowych (syderyt). Rudy żelaza występują w osadach jezior i bagien. Małe zapotrzebowanie doprowadziło, np. RFN, Wlk. Brytanię - do zaniechania wydobycia. Polska nie należy do krajów zasobnych w żelazo. Pewne ilości są w okolicach: Częstochowy, Kłobucka i Suwałk, ale nie wydobywa się ze względu na niską zawartość żelaza w rudzie i szkodliwości dla środowiska.

B) RUDY MIEDZI - zastosowanie w przemyśle elektrotechnicznym i elektronicznym. Dobrze przewodzi elektryczność i ciepło, jest odporne na korozję. W stanie rodzimym występuje bardzo rzadko. Najczęściej występuje w łupkach miedzionośnych, gdzie zawartość czystego metalu wynosi 2%. Wydobywa się ją na Dolnym Śląsku w Zagłębiu Lubińsko-Głogowskim, rejon Bolesławca i Złotoryi.

C) CYNA - stosowana jest obecnie do pobielania blachy, produkcji folii, oraz różnych stopów. W skorupie ziemskiej występuje rzadko, zwykle w postaci rudy kasyterytu.

Sulo, Pajączek

-18-

17) SPOŁECZNO-EKONOMICZNE uwarunkowania rozwoju ROLNICTWA.

Pod względem własności możemy wyróżnić - wielkie gospodarstwa państwowe i spółdzielcze (występując głównie w byłych państwach socjalistycznych), wielkie gospodarstwa prywatne (na których pracują ich właściciele lub wynajęci robotnicy). Typowe gospodarstwa prywatne występują w Stanach Zjednoczonych. Na świecie dominują drobne gospodarstwa liczące do 10 hektarów, co stanowi 65-75% ogółu gospodarstw. Polska jest przykładem takiego kraju.

Typy gospodarki:

- Gospodarka intensywna - związana jest z dużymi nakładami środków i pracy. Ma to na celu uzyskanie dużych efektów;

- Gospodarkę ekstensywną - cechują małe nakłady pracy i środków (nawozów, środków ochronnych), a w konsekwencji małe efekty.

- gospodarstwa małe towarowe - są często typu samo-zaopatrzeniowego. Specjalizują się uprawami kilku gatunków roślin i chów jednego gatunku bydła. Jednak w gospodarce samo-zaopatrzeniowej uprawia się zazwyczaj wiele gatunków roślin i hoduje kilka gatunków zwierząt.

Sulo, Pajączek

-17-

16) Na czym polega OBIEG WODY w przyrodzie?

Obieg wody w przyrodzie odbywa się pod działaniem energii słonecznej, oraz siły ciężkości. W czasie krążenia wody zachodzą procesy samoczyszczenia się jej zasobów, głównie przez odparowywanie i przesiąkanie przez grunt.

Na obieg wody składają się:

- parowanie z otwartych powierzchni wodnych lub parowanie z gruntu, oraz transpirancja, czyli odparowywanie za pośrednictwem zwierząt i roślin;

- unoszenie pary wodnej ku górze wskutek prądów wstępujących, dyfuzji;

- kondensacja pary wodnej (powstawanie chmur i mgieł);

- powstawanie opadów atmosferycznych (kropli wody, ziaren lodowych, płatków śniegu, gradowin, rosa, szron i szadź).

- opad atmosferyczny spływa po pow. gruntu lub wsiąka, zasilając wody płynące bezpośrednio na pow. wszechoceanu. Ponowne parowanie wód zamyka cykl krążenia. Niektóre głębinowe wody nie biorą udziału w krążeniu.

Sulo, Pajączek

-16-

15) Wydobycie i wykorzystanie ROPY naftowej i GAZU ziemnego na świecie i w Polsce.

Związki chemiczne węgla i wodoru, czyli węglowodory nazywane także bituminami. Występują w skałach porowatych, głównie w piaskowcach. Mogą one być w stanie ciekłym (ropa naftowa) lub gazowym (gaz ziemny). Powstały ze szczątków organicznych, głównie glonów, gromadzących się na dnie zbiorników wodnych. Główne złoża ropy i gazu występują: Zatoka Perska, Morze Kaspijskie, zachodnia Syberia, Morze Karaibskie. Obecnie wydobywa się złoża z wierceń podmorskich w: Zatoce Perskiej, Zatoce Meksykańskiej, Morzu Północnym, Morzu Kaspijskim, Afryce i Angoli.

ROPĘ w małych ilościach wydobywa się w Polsce w okolicach: Karpat, Bochni, - ok. 300 tyś. ton ropy.

GAZ natomiast wydobywa się w okolicach Przemyśla, Jarosławca, Nizina Wielkopolska, woj. Zachodniopomorskie.

W II połowie XIX wieku, ropa była surowcem tańszym, łatwiejszym w wydobyciu i transporcie niż węgiel. Stała się najważniejszym surowcem energetycznym. Późna budowa gazociągów przyczyniła się do ukazania tego surowca pod II wojnie światowej. Niski koszt, tani transport, bardzo małe zanieczyszczenie powietrza przy spalaniu to zalety gazu, który zwykle występuje tam, gdzie wydobywa się ropę.

Sulo, Pajączek

-15-

14) Cechy polskiego rolnictwa oraz czynniki SPOŁECZNO-GOSPODARCZE rozwoju naszego ROLNICTWA.

W Polsce są korzystne warunki do rozwoju rolnictwa. Wpływ na to mają: okres wegetacji dość długi, przewaga nizin, lepsze melioracje (nawodnienie pól) i nawożenie umożliwiają uzyskanie dobrych plonów. Użytki rolne zajmują 59,7% ogólnej powierzchni kraju.

Czynniki - występują u nas formy własności: gospodarstwa państwowe, spółdzielnie produkcji rolniczej i indywidualne. Gospodarstwa indywidualne są bardzo rozdrobnione, szczególnie na wschodzie, centrali i południowej części kraju. Efektywne gospodarstwo powinno wynosić ok. 15 hektarów. Jest ich tylko 7,8%. Średnia wielkość gospodarstwa wynosi 7,6 hektara. Takie rozdrobnienie utrudnia mechanizację pracy, nie wykorzystując maszyn.

Sulo, Pajączek

-14-

13) Przedstaw BUDOWĘ wnętrza ZIEMI.

Wewnątrz Ziemi są 3 warstwy (powłoki) na, które dzieli się kula ziemska: skorupa ziemska, płaszcz Ziemi, jądro Ziemi.

Skorupa ziemska i górna warstwa płaszcza Ziemi nosi nazwę litosfery. Pod skałami osadowymi występuje warstwa granitowa, następnie warstwa bazaltowa, gabrowa. Płaszcz Ziemi tworzy materia w stanie stałym, ale jego górne części zachowują się jako ciało plastyczne, które nosi nazwę astenosfery.

Budowa wnętrza Ziemi: 1 - litosfera; 2 - płaszcz zewnętrzny, gdzie w górnej części występuje astenosfera, 3 - płaszcz wewnętrzny, 4 - jądro zewnętrzne (ciekłe lub gazowe), 5 - jądro wewnętrzne, prawdopodobnie o sztywności ciała stałego.

Sulo, Pajączek

-13-

24) Największe obszary hodowlane BYDŁA, TRZODY chlewnej i OWIEC na świecie.

Chów zwierząt rozwinął się głównie w strefach umiarkowanych. Wynika to z obfitości, wysokiej jakości pasz występujących w tych strefach. W strefie międzyzwrotnikowej ogranicza go m.in.: gorący klimat, gorsza jakość pastwisk, niedostatek ziarna oraz choroby zwierząt.

Kraj rozwijający chów zwierząt musi mieć dobre zaplecze w produkcji pasz. Rozwój chowu wymaga także dobrze zorganizowanego transportu oraz rozwiniętego przemysłu spożywczego (chłodnictwa, mleczarstwa, zakładów mięsnych). Warunki te spełniają kraje już rozwinięte gospodarczo, dysponujące odpowiednimi środkami.

- BYDŁO - hodowane dla mleka lub na ubój. Chów ras mlecznych występuje w pobliżu dużych miast. Chów bydła na ubój rozwija się tam, gdzie występują rozległe pastwiska.

Najwięksi hodowcy (mln): Indie - 193, Brazylia - 152, USA - 103, Chiny - 100, Argentyna - 50; POLSKA - 9.

- Trzoda chlewna (ŚWINIE) - ze względów religijnych nie jest hodowana w krajach Islamskich i Judaistycznych. Najwięksi hodowcy (mln) - Chiny - 424, USA - 59, Brazylia - 32, Niemcy - 26, Rosja - 24, Polska - 20.

- OWCE - są hodowane przede wszystkim dla: wełny, mięsa, futer i mleka. Najwięcej owiec hoduje się w krajach dysponujących rozległymi obszarami suchych pastwisk, gdzie trawy są zbyt niskie i rzadkie dla bydła, a zasoby wody ograniczone.

Hodowcy (mln): Australia - 132, Chiny - 112, Nowa Zelandia - 51, Indie - 45, Iran - 45. POLSKA - 1 mln.

Bobo, Pajączek

-24-

23) Społeczno-zawodowa STRUKTURA LUDNOŚCI w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo i rozwijających się.

Ludność pracującą można podzielić na trzy sektory:

- I sektor obejmujący rolnictwo i zawody pokrewne (rybołówstwo, leśnictwo);

- II sektor obejmujący przemysł: wydobywczy, przetwórczy oraz budownictwo;

- III sektor obejmujący usługi: transport, handel, łączność, szkolnictwo, nauka, służba zdrowia.

W krajach wysoko rozwiniętych największe zatrudnienie jest w usługach (ponad 50%). Znacznie mniejsze w przemyśle (20-30%), natomiast najmniej w rolnictwie (poniżej 10%). Jest to spowodowane wysokim zautomatyzowaniem przemysłu i nowoczesnym zmechanizowanym rolnictwem.

Kraje średnio rozwinięte mają zbliżony do siebie odsetek pracujących w różnych działach gospodarki: usługi (25-50%), przemysł (25-40%), rolnictwo (20-30%).

Kraje słabo rozwinięte: usługi (ponad 50%), przemysł (poniżej 20%), rolnictwo (ponad 30%). Rozwój takiego kraju przejawia się zwiększeniem pracujących w przemyśle, kosztem spadku liczby pracujących w rolnictwie.

Wyjątkiem są kraje wydobywające i eksportujące dużą ilość minerałów, np. (Zambia, Zimbabwe).

Bobo, Pajączek

-23-

22) Co rozumiesz przez CZYNNIKI , a co przez SKŁADNIKI KLIMATYCZNE?

Następujące SKŁADNIKI KLIMATU: temperatura powietrza i jego wilgotność, zachmurzenie, opady atmosferyczne, ciśnienie atmosferyczne i wiatry. Kształtowanie się klimatu na Ziemi uzależnione jest głównie od procesów obiegu ciepła i wilgotności oraz od ogólnego krążenia powietrza w troposferze.

CZYNNIKI KLIMATYCZNE: szerokość geograficzna, rozmieszczenie oraz wielkość lądów i mórz, odległość od morza, prądy morskie, wysokość bezwzględna, rzeźba terenu, szata roślinna, a także działalność człowieka. Są one różne na Ziemi i powodują zróżnicowanie klimatyczne na globie ziemskim.

Sulo, Pajączek

-22-

21) Surowce hutnicze - RUDY CYNKU, OŁOWIU, BOKSYTU - wydobycie i zastosowanie.

RUDY CYNKU i OŁOWIU występują zwykle razem jako PbS (………………………) i ZnS (………………………), noszą nazwę dolomitów kruszconośnych. Rudy te spotkać można w skałach magmowych i przeobrażonych. Polska jest liczącym się w świecie krajem w wydobyciu rud cynku, ołowiu występujących w okolicy Olkusza i Bukowna oraz Bytomia i Piekar Śląskich.

BOKSYT - jest surowcem służącym do produkcji aluminium, metalu, który znajduje różnorodne zastosowanie np.: przemysł lotniczy. W Polsce nie wydobywa się go, a huta aluminium w Koninie korzysta z surowca z Węgier.

W Polsce również występuje srebro, które pod względem wydobycia zajmuje 8 miejsce na świecie.

Sulo, Pajączek

-21-

20) Pozytywne i negatywne aspekty URBANIZACJI.

Pozytywne strony: bliskie usytuowanie miejsc pracy w stosunku do miejsca zamieszkania, szczególne znaczenie w przypadku dużych zakładów przemysłowych - dużo miejsc pracy. Skupienie ludności bardzo zmniejsza koszty inwestycji komunalnych poprzez większy komfort (dostawa bieżącej wody, energii cieplnej, dostęp do szkół, sklepów, uczelni, służby zdrowia).

Negatywne strony: życie w danym mieście jest bardzo uciążliwe. Zakłady, transport, domy mieszkalne produkują dużą ilość zanieczyszczeń różnego rodzaju. Wymaga to urządzeń oczyszczających (filtrów, oczyszczalni ścieków, utylizacji śmieci). Niektóre miasta nie nadążają za przestrzennym rozwojem miasta - transport miejski, łączność, handel, zaopatrzenie w wodę, energię i inne instytucje.

Sulo, Pajączek

-20-

19) Ruch OBROTOWY Ziemi i konsekwencje z nim związane.

RUCH OBROTOWY Ziemi odbywa się z zachodu na wschód. Każdy punkt na Ziemi poza biegunami, przez które przechodzi oś obrotu, zakreśla w ciągu doby okrąg. Jest on tym większy im dany punkt znajduje się dalej od osi ziemskiej. Najważniejsze okręgi zakreśla nad punktem leżącym na równiku.

SKUTKI ruchu obrotowego:

- widomy ruch słońca wraz ze sferą niebieską, zmiany jego wysokości nad horyzontem w ciągu dnia;

- występowanie dnia i nocy;

- ilość energii słonecznej docierającej w danym miejscu do powierzchni Ziemi zmienia się, co powoduje zmiany temperatury i ciśnienia powietrza.

- zmiany czasu na Ziemi. Podstawą rachubą czasu jest widomy ruch słońca nad południkiem przechodzącym przez miejsce obserwacji - gdy znajduje się najwyżej nad horyzontem nazywamy prawdziwym południkiem słonecznym. Wzdłuż całego południka ten sam miejscowy czas słoneczny. W tym momencie, gdy na danym południku jest południe, po przeciwnej stronie Ziemi jest północ. W ciągu 1 godz. Ziemia obraca się o 15º (1º=4 minuty).

Sulo, Pajączek

-19-

25) GEOGRAFIA jako nauka - przedmiot badań geografii EKONOMICZNEJ.

Geografia pojmowana jest jako nauka o powłoce ziemskiej, jej przestrzennym zróżnicowaniu pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym oraz o związkach, jakie zachodzą między poszczególnymi zjawiskami w jej obrębie, a także między środowiskiem geograficznym, a działalnością społeczeństw.

W geografii EKONOMICZNEJ bada się gospodarczą i polityczną działalność społeczeństw ludzkich. W jej ramach wyspecjalizowały się różne działy, np.: geografia ludności, osadnictwa, rolnictwa, przemysłu, komunikacji, usług (m.in. geografia handlu i turyzmu).

Do geografii ekonomicznej zalicza się także geografię polityczną i geografię historyczną. Wyróżnia się geografię ekonomiczną kompleksową.

Bobo, Pajączek

-25-

26) Związki i zależności między KLIMATEM, a gospodarką człowieka.

I. Wpływ KLIMATU na gospodarkę człowieka:

1. Rolnictwo (uprawy): Odpowiednia temperatura i wilgotność umożliwiają rozwój roślinności. Optymalne temperatury 6º-30ºC, odpowiednia ilość opadów atmosferycznych;

2. Transport:

a) kolejowy i samochodowy jest bardziej rozwinięty, gdy:

- jest mała częstotliwość występowania mgieł, ulewnych deszczy;

- nie występuje zamarzanie gruntów (deformacja nawierzchni dróg);

b) morski - ułatwia:

- nie zamarzanie morza (wysoka temperatura);

- mała częstotliwość występowania mgieł i silnych wiatrów;

c) lotniczy - ułatwia:

- mała częstotliwość występowania burz atmosferycznych i mgieł;

- dogodna prędkość wiatrów;

d) specjalny - utrudniają: silne wiatry i duże amplitudy temperatur powietrza przy napowietrznych liniach wysokiego napięcia.

II. Wpływ GOSPODARKI CZŁOWIKA na KLIMAT:

Podwyższanie temperatury na Ziemi z powodu: m.in.:

- wytrzebienia lasów na wielu obszarach świata.

Bobo, Pajączek

-26-

27) TRANSPORT - jego klasyfikacja i rola gospodarcza.

Przewóz towarów umożliwia stały wzrost produkcji, wiąże regiony i kraje w jeden zintegrowany kompleks gospodarczy.

I. Transport NIEZMECHANIZOWANY - przy użyciu zwierząt. Występuje w krajach o niskim rozwoju gospodarczym (na pustyniach bliskiego wschodu, Azji Środkowej). Rolę tą spełniają wielbłądy, osły i muły w Basenie Morza Śródziemnego, słonie - Azja, lamy - Tybet. Koń w Polsce.

II. Transport KOLEJOWY - stanowi podstawę przewozu ładunków i pasażerów. Łączna długość ok. 1,2 mln km. Najdłuższa linia kolejowa to linia TRANSSYBERYJSKA (Moskwa - Władywostok) - 9336km. Najgęstszą sieć linii kolejowych (10km na 100km²) mają kraje Europu Zachodniej i Środkowej. Przede wszystkim jest to transport na duże odległości.

III. Transport SAMOCHODOWY - jest uzupełnieniem transportu kolejowego i żeglugi. Przede wszystkim na małe odległości, bez konieczności przeładunku. W krajach wysoko rozwiniętych, samochody osobowe stanowią (80% taboru samochodowego), stały się podstawowym środkiem transportu pasażerskiego.

IV. Transport LOTNICZY - najszybszy i najdroższy. Nadaje się do przewozu na znaczne odległości pasażerów, poczty, wartościowych ładunków i towarów szybko psujących się.

V. Transport SPECJALNY - zwany przemysłowym - przesyłanie ropy naftowej, gazu za pomocą rurociągów oraz energii elektrycznej liniami napowietrznymi lub podziemnymi kablami. Najtańszy rodzaj transportu. Nie powoduje hałasu, ani zanieczyszczeń.

VI. ŻEGLUGA ŚRÓDLĄDOWA - tani sposób transportu. Drogami są rzeki, np.: Dunaj, Ren, Odra, Wołga. Najczęściej transportowany jest węgiel, rudy metali, drewno, materiały budowlane.

VI. ŻEGLUGA MORSKA - drogą morską przewozi się 70% towarów, np.: ropa, rudy metali, węgiel kamienny, zboża. 2/3 przeładunków dokonuje się w portach Oceanu Atlantyckiego, 1/5 - Spokojnego.

Kanały ułatwiające transport:

- Kiloński (między Morzem Północnym, a Bałtykiem) - 99 km;

- Sueski (między Morzem Śródziemnomorskim, a Morzem Czerwonym) - 161 km;

- Panamski (między Atlantykiem, a Oceanem Spokojnym).

Bobo, Pajączek

-27-

28) Przedstaw charakterystykę WÓD OCEANICZNYCH.

W oceanach i morzach gromadzone jest około 94% ogólnej ilości wody i zajmują one 71% powierzchni Ziemi. Morza i oceany traktowane razem noszą nazwę WSZECHOCEANU lub OCEANU ŚWIATOWEGO. Przeciętna głębokość - 3800m.

- OCEAN SPOKOJNY (PACYFIK) - powierzchnia - 179 mln km², średnia głębokość - 3957 m, zasolenie - 34,9%, średnia temperatura - 19,1ºC, największa głębia - RÓW MARIAŃSKI - 11034 m.

- OCEAN ATLANTYCKI - powierzchnia - 106 mln km², średnia głębokość - 3600m, zasolenie - 35,4%, średnia temperatura - 16,9ºC, największa głębia to - PUERTO RICO - 9219 m.

- OCEAN INDYJSKI - powierzchnia - 75 mln km², średnia głębokość - 3735, zasolenie - 34,8%, średnia temperatura - 17ºC.

Temperatura wody wszechoceanu zależy od szerokości geograficznej. Średnia temperatura wynosi - 17,4ºC. Najwyższe temperatury wody osiągają 28ºC i występują w strefie równikowej. Ze wzrostem szerokości geograficznej temperatura wody obniża się tak, że pomiędzy 60º, a 70º szerokości spada do 0º, a dalej w kierunku biegunów osiąga - 2ºC.

Bobo, Pajączek

-28-

29) LUDNOŚĆ MIEJSKA i WIEJSKA w poszczególnych krajach - procentowy udział i czynniki które o tym zadecydowały.

Zasadniczo przyjmuje się cztery kryteria wydzielania miast:

- Prawno-administracyjne,

- Fizjonomiczne,

- Funkcjonalne,

- Wielkościowe (najczęściej).

Procentowy udział ludności miejskiej w poszczególnych krajach wykazuje zależność od poziomu rozwoju ekonomicznego. W krajach o niskim poziomie rozwoju dominuje ludność wiejska - (Etiopia 85,6%, Nigeria 64,2%, Indie 74,3%, Chiny 71,9%). W wysoko rozwiniętych gospodarczo wysoki jest udział ludności miejskiej (Belgia 96,6%, W. Brytania 91,5%, Japonia 77,4%, Niemcy 85,3%).

Od 1900r. ludność świata zwiększyła się 3,2 raza, natomiast ludność miejska 26 razy. Obecnie ludność miejska stanowi ponad połowę mieszkańców Ziemi.

Polska należy do krajów średnio zurbanizowanych (61,9% mieszkańców miast). Wraz ze wzrostem rozwoju gospodarczego kraju, udział ludności miejskiej będzie wzrastał.

Bobo, Pajączek

-29-

30) ŁĄCZNOŚĆ, jej zasadnicze działy i znaczenie gospodarcze.

ŁĄCZNOŚĆ obejmuje trzy zasadnicze działy: - przesyłki zmaterializowane (listy, druki, paczki), - przesyłanie pieniędzy oraz - przekazywanie informacji za pomocą różnych fal elektromagnetycznych (telekomunikacja). Telekomunikacja dzieli się na przewodową, bezprzewodową (naziemna i satelitarna).

- TELEGRAFIA - przesyłanie różnego rodzaju znaków (alfabet Morsa). Po wojnie TELEKSAMI można było przesłać zdjęcia.

- TELEFONIA - powstała w drugiej połowie XIX w. Wskaźnikiem rozwoju TELEFONII jest liczba aparatów (w sieci) na 1000 mieszkańców. (np. Szwajcaria - 917, Szwecja - 681, USA - 892, Polska - 153).

- TELEKOMUNIKACJA BEZPRZEWODOWA:

-- NAZIEMNA - to radio (szczególnie ważne w transporcie - komunikaty meteorologiczne oraz w krajach słabo rozwiniętych o dużej powierzchni).

TELEWIZJA - rozwinęła się po II Wojnie Światowej. Jest źródłem rozwoju oświaty i kultury.

-- SATELITARNA - zapoczątkowana w latach 60-tych (przekazy telewizyjne, telefonia). Powstanie nowych węzłów komunikacji - TELEPORTÓW. Teleport składa się z kilku do kilkunastu anten satelitarnych przekazujących i odbierających informacje z satelitów. Teleporty wykorzystywane są przez kablowe sieci telewizyjne (60%), grupy biznesu, organizacje rządowe, osoby prywatne (10%).

Bobo, Pajączek

-30-

36) Światowa produkcja DREWNA i PAPIERU, główni producenci i eksporterzy.

5 krajów przedstawionych w tabeli pozyskuje łącznie około 50% światowej produkcji drewna.

Kraje	Pozyskiwanie Drewna (grubizny) w hm³		Produkcja
		ogółem	Drewno Użytkowe	tarcicy w hm³	papieru i tektury w mln ton
ŚWIAT	3404	1529	432	254
St. Zjedn. A.P.	496	403	106	77
Chiny	301	101	19	24
Indie	287	25	18	3
Brazylia	272	78	19	3
Rosja	207	159	40	4
Polska	20	18	3,5	1,2

Drewno jest bardzo poszukiwanym towarem w handlu międzynarodowym. Największymi importerami drewna są kraje Europy Zachodniej i Japonia, a niektórych gatunków również Stany Zjednoczone i Kanada. W eksporcie drewna (tarcicy) dominuje Kanada (ok. 45%). Spore ilości eksportują również Szwecja, Rosja, USA i Australia.

Jednak bardziej opłaca się eksportować drewno po przetworzeniu przez przemysł celulozowo-papierniczy, meblarski, itp.

Stany Zjednoczone, jako największy producent papieru na świecie, jest zarazem jego największym importerem - głównie z Kanady i Finlandii. Wielkimi eksporterami celulozy (nieodzownej w produkcji papieru) - są m.in. Finlandia, Szwecja, Kanada oraz Stany Zjednoczone.

Polska jest liczącym się na świecie eksporterem wyrobów przemysłu drzewno-papierniczego, w tym przede wszystkim tarcicy.

Pajączek, Pajączek

-36-

35) Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne ROZWOJU KOMUNIKACJI na określonych obszarach.

I. UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE - odgrywają bardzo dużą rolę we wszystkich rodzajach transportu i łączności.

A) TRANSPORT kolejowy i samochodowy ułatwiają: - korzystne ukształtowanie terenu (małe wysokości względne), brak poprzecznych wzniesień i stromych stoków, brak bagien, ruchomych piasków, mała częstotliwość występowanie mgieł i deszczów oraz opadów śniegu);

B) TRANSPORT specjalny utrudniają: w przypadku transportu rurociągowego - trzęsienia Ziemi, zamarzanie gruntu oraz twarde lite skały. W przypadku napowietrznych linii wysokiego napięcia - silne porywiste wiatry i duże amplitudy temperatury powietrza;

C) Transport MORSKI ułatwiają: - naturalne głębokie zatoki sprzyjające budowie portów, nie zamieszkanie morza, korzystny układ prądów przybrzeżnych oraz przypływów i odpływów, mała częstotliwość występowania mgieł i silnych wiatrów.

D) Transport LOTNICZY ułatwiają: - tereny równinne nadające się do budowy lotnisk, mała częstotliwość występowania mgieł i burz atmosferycznych oraz zasp śnieżnych.

E) ŁĄCZNOŚĆ utrudniają: wyładowania elektryczne w atmosferze, plamy na Słońcu oraz zaburzenia w jonosferze, fale używane w TV i radiofonii. Fale ultrakrótkie i mikrofale nie przenikają przez wypukłe formy terenu.

II. UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO-EKONOMICZNE - najbardziej uwidaczniają się w zagęszczeniu i jakości sieci komunikacyjnej oraz w jakości świadczonych usług komunikacyjnych. Od stopnia rozwoju kraju, a zwłaszcza jego uprzemysłowienia w decydującej mierze zależy rozwój komunikacji tego kraju. Od gospodarczego poziomu kraju zależy wielkość nakładów na rozwój komunikacji.

Chłopak „Marka”, Pajączek

-35-

34) Wyjaśnij znaczenie terminów: ANEKUMENA, ekumena, subekumena.

ANEKUMENA - obszar lądu nie zamieszkany przez człowieka;

EKUMENA - obszar lądu stale zamieszkiwany przez człowieka;

SUBEKUMENA - obszar lądu zamieszkiwany okresowo lub jedynie wykorzystany przez człowieka.

Pajączek, Pajączek

-34-

33) Czynniki LOKALIZACJI ZAKŁADÓW przemysłowych - przykłady lokalizacji prawidłowej i nieprawidłowej.

Do głównych czynników lokalizacji zaliczamy: bazę surowcową, rynek zbytu, bazę energetyczną, transport, siłę roboczą, wodę, infrastrukturę techniczną, oraz możliwość współpracy z innymi zakładami, a także wpływ zakładu przemysłowego na środowisko.

Przykładem PRAWIDŁOWEJ lokalizacji mogą być:

- Zakłady przetwórstwa owocowo-warzywnego w Tymbarku koło Limanowej, w Dwikozach koło Sandomierza, wykorzystujące miejscową bazę surowcową;

- Zakłady rafineryjne w Gdańsku lub zakłady produkujące nawozy fosforowe w Policach koło Szczecina, wykorzystujące surowce importowane drogą morską. Do zakładu w Policach kwas siarkowy niezbędny w produkcji dostarcza wytwórnia z Machowa. Ponadto zakład w Policach może korzystać z dużej ilości wody pobieranej z Odry.

- Zakłady Chemiczne w Machowie koło Tarnobrzega (produkcja kwasu siarkowego, nawozów fosforowych). Zbudowane w pobliżu miejsc eksploatacji siarki.

Przykładem NIEPRAWIDŁOWEJ lokalizacji mogą być:

- Huta „Warszawa”, huta „Katowice”, huta im. Sendzimira w Krakowie. Huta „Warszawa” miała dostarczać stal na rynek miejscowy, niestety rynek ten odbiera zaledwie 12% produktów huty, natomiast największym odbiorcą jest GOP (Górnośląski Okręg Przemysłowy). Zbyt wysokie są koszty transportu, teren zajęty przez hutę utrudnia przebudowę miasta na północ.

- Lokalizacja huty „Katowice” - podyktowana była przyszłą współpracą z innymi zakładami. Nie uwzględniono tu deficytu siły roboczej, deficytu wody i ogromnego zanieczyszczenia terenu.

- hutę żelaza w Krakowie zlokalizowano na najlepszych glebach (czarnoziemy, lessy), przez co duże obszary Ziemi zostały bezpowrotnie stracone dla rolnictwa. Kraków jest otoczony wzniesieniami, jest tam mały przepływ powietrza, a tak duży obiekt hutniczy powoduje katastrofalne zanieczyszczenie środowiska w Krakowie.

Bobo, Pajączek

-33-

32) Tereny ZASOBNE i UBOGIE w WODĘ na świecie i w Polsce.

Woda w dużym stopniu wpływa na składniki środowiska, jak klimat, gleby, roślinność, zwierzęta, rzeźba terenu. Woda jest niezbędna we wszystkich dziedzinach działalności ludzkiej, m.in. w gospodarstwie domowym, rolnictwie, przemyśle, komunikacji, dla rekreacji itp.

Znajomość bilansu wodnego na określonym obszarze, umożliwia racjonalne wykorzystanie zasobów wodnych.

Równikowe tereny Ameryki Południowej, Afryki, Archipelagu Malajskiego, są terenami zasobnymi w wodę. Natomiast tereny Meksyku, Sahary, Półwyspu Arabskiego, wnętrza Australii, Południowej Afryki (Kalahari) są ubogie w wodę. Suchość tych obszarów związana jest z niskimi opadami warunkowanymi stałymi układami wysokiego ciśnienia oraz dużym parowaniem będącym rezultatem wysokiej temperatury i suchego powietrza. Ubogie w wodę są także tereny odległe od mórz i osłonięte łańcuchami górskimi (bezodpływowe tereny Kazachstanu i Azji Środkowej, bezodpływowa wielka kotlina w USA).

Niedostatek wody słodkiej występuje na ok. 60% powierzchni lądów. W szerokościach 40-70° N i S - zaznacza się duży odpływ, dochodzący do 500 mm, będący rezultatem wysokich opadów i zmniejszonego parowania. Obszary okołobiegunowe odznaczają się małymi opadami, małym parowaniem i znikomo małym odpływem. Małe opady spowodowane są układem wysokich ciśnień. Małe parowanie wynika z niskich temperatur powietrza, minimalny odpływ powodowany jest małymi opadami i dużą retencją wód w tamtejszych lodach i śniegach.

W Polsce na 1 mieszkańca przypada 1570 m³ wody rocznie. Jest to bardzo mało. W Europie zajmujemy dopiero 23 miejsce. Obszary deficytowe występują w środkowej Polsce, obejmując Nizinę Wielkopolsko-kujawską, Mazowiecko-podlaską, Wyżynę Małopolską i Śląską.

Do obszarów zasobnych w wodę należą Karpaty, Sudety, Pojezierze Pomorskie i Mazurskie.

Bobo, Pajączek

-32-

31) Najważniejsze SKAŁY budujące skorupę ziemską.

SKAŁA - zespół minerałów jednego lub kilku rodzajów utworzonych w określonych procesach geologicznych. Ze względu na ich genezę, dzielimy je na trzy typy:

a) SKAŁY MAGMOWE - powstają w wyniku zakrzepnięcia gorącego stopu krzemianowego, zwanego magmą, występującego lokalnie w obrębie skorupy ziemskiej, w płaszczu górnym. Składniki magmy: krzem, tlen, glin, żelazo, sód, potas, wapń, magnez. Ze względu na warunki powstawania dzielimy je na:

- skały głębinowe - powstają przez powolne krzepnięcie magmy w wysokiej temperaturze i ciśnieniu. Mają budowę jawnokrystaliczną (np. Granit);

- skały wylewne - jest to lawa zastygła na powierzchni Ziemi. Mają budowę skrytokrystaliczną lub porfirową.

Skały magmowe dzielimy też ze względu na zawartość krzemionki na: skały kwaśne, skały obojętne i skały zasadowe.

b) SKAŁY OSADOWE - powstają dzięki niszczeniu innych skał głównie poprzez wietrzenie i erozję. Dzielimy je ze względu na sposób powstania na:

- skały okruchowe - są to transportowane zwietrzeliny. W zależności od wielkości ziaren są to: gruzy, żwiry, piaski, pyły iły. Gdy ziarna skalne zostaną ze sobą zlepione, powstają skały zwięzłe (brekcje, zlepieńce, piaskowce, muły, gliny).

- skały osadowe pochodzenia ORGANICZNEGO - WAPIENIE - gromadzenie się w zbiornikach wodnych skorup i szkieletów organizmów, zbudowanych z węglanu wapnia. Są także wapienie pochodzenia roślinnego (węgiel kamienny, brunatny, torf).

- skały osadowe pochodzenia CHEMICZNEGO - Powstają przez wytrącanie się związków chemicznych w zamkniętych zbiornikach wodnych. W trakcie wysychania zbiorników wodnych wytrąca się gips, anhydryt, sól kamienna i potasowa.

c) SKAŁY PRZEOBRAŻONE - powstały z przeobrażenia (zmiany budowy, składu chemicznego, itp.) skał magmowych, osadowych lub metamorficznych pod wpływem wysokiej temperatury (metamorfizm kontaktowy) lub wysokiego ciśnienia (metamorfizm dynamiczny), np. węgiel kamienny w grafit, z wapienia w marmur, z granitu w gnejsy).

Bobo, Pajączek

-31-

42) Warunki rozwoju TURYSTYKI - ważniejsze regiony i ośrodki turystyczne.

Pod pojęciem TURYSTYKI rozumiemy całokształt zjawisk i przejawów działalności związanej z ruchem turystycznym i jego obsługą. Pojęciem pokrewnym jest krajoznawstwo, które przez jednych uważane jest za ruch kulturalny mający na celu krzewienie umiłowania kraju ojczystego przez bezpośrednie jego poznanie w czasie wycieczek, a przez drugich za wszechstronną wiedzę o kraju, przekazywaną w popularnej formie uczestnikom ruchu turystycznego.

Turystyka jako zjawisko społeczne i gospodarcze pojawiła się w XIX wieku. Masowy jej rozwój nastąpił dopiero po II wojnie światowej. Do ważniejszych czynników rozwoju turystyki należały: doskonalenie środków transportu, urbanizacja, wzrost zamożności społeczeństw, wydłużanie się czasu wolnego od pracy, zmiany mentalności, pogłębiająca się współpraca między różnymi krajami oraz polityka socjalna wielu państw.

Czynnikami warunkującymi turystykę na danym terenie są jego walory turystyczne. Na walory turystyczne składają się: środowisko geograficzne oraz różne wytwory ludzkiej działalności, np. zabytki architektury, muzea, folklor, obiekty kultu religijnego, festiwale itp.

Główne regiony i ośrodki turystyczne Polski. Rozwój turystyki zależny jest nie tyko od walorów turystycznych, ale także od stopnia zagospodarowania turystycznego, czyli rozwoju bazy noclegowej, gastronomicznej, towarzyszącej (np. wyciągi narciarskie) oraz infrastruktury transportowej interesujących pod tym względem terenów. Na podstawie analizy atrakcyjności i rozmieszczenia krajobrazowych walorów turystycznych wydzielono na obszarze Polski 7 dużych regionów oraz kilkadziesiąt (44) mniejszych regionów turystycznych.

Główne regiony: - region Wybrzeża; - regiony pojezierza; - region Wyżyny Małopolskiej; - regiony górskie.

Oprócz wydzielonych regionów turystycznych występują również liczne, rozproszone i ważne ośrodki turystyczne np. Warszawa i okolice, Poznań, Wrocław.

Maniek, Pajączek

-42-

41) Przedstaw i scharakteryzuj STREFY KLIMATYCZNE.

A) strefa klimatu RÓWNIKOWEGO - powietrze jest silnie nagrzane w ciągu całego roku - średnie miesięczne temperatury wahają się od 24°C do 28°C. Ruchy wstępujące wilgotnego powietrza prowadzą do wysokich opadów, występujących w godzinach popołudniowych i nasilają się w czasie wiosennego i jesiennego zenitalnego górowania Słońca. Wysoka wilgotność powietrza i zachmurzenia utrudniają utratę ciepła przez powierzchnię Ziemi, stąd niewielkie amplitudy temperatury. W klimacie podrównikowym zaznaczają się dwie pory roku - sucha i deszczowa.

B) strefa klimatu ZWROTNIKOWEGO - pogoda kształtowana jest przez suche i gorące masy powietrza zwrotnikowego. Temperatury są wysokie - średnia najchłodniejszego miesiąca wynosi powyżej 10°C, najcieplejszego 25°-35°C. W strefie tej można wyróżnić dwa typy klimatu - na wschodnich przyoceanicznych obszarach kontynentów pogoda kształtowana jest przez ciepłe i wilgotne wiatry znad oceanów - duże opady deszczów. Obszary na zachodnich wybrzeżach kontynentów oraz centralne części lądów mają klimat suchy lub skrajnie suchy. Duże amplitudy temperatury spowodowane są brakiem zachmurzenia i pokrywy roślinnej.

C) strefy klimatu PODZWROTNIKOWEGO - klimat tej strefy tworzony jest przez powietrze zwrotnikowe latem i polarne zimą. Temperatura miesiąca najchłodniejszego w klimatach morskich tej strefy wynosi ok. 10°C, w klimatach kontynentalnych 0°C. W odmianie śródziemnomorskiej lata są gorące i suche, zimy chłodne i wilgotne, w odmianie mosumowej deszcze przypadają na porę letnią. Zimy są stosunkowo chłodne i suche.

D) strefy klimatu UMIARKOWANEGO - najogólniej w tej strefie można wyróżnić odmiany klimatu morskiego i klimatu kontynentalnego. W klimacie morskim średnia temperatura roczna wynosi 7-10°C, niewielkie są amplitudy dobowe i roczne, zimy są stosunkowo ciepłe, a lata chłodne. Opady są dość wysokie (powyżej 700mm) i równomiernie rozłożone w ciągu całego roku. W odmianie wybitnie kontynentalnej występują wysokie wahania roczne temperatury. Zimy są surowe (średnia stycznia - -40°C), lata zaś są upalne (średnia temperatura 20-24°C).

Klimat umiarkowany na półkuli północnej jest nieco cieplejszy i bardziej zróżnicowany niż na półkuli południowej. Uprzywilejowana pod względem klimatycznym jest np. Europa.

E) strefa klimatu OKOŁOBIEGUNOWEGO - w klimacie subpolarnym temperatura najcieplejszego miesiąca wynosi od 0° do 10°C. W odmianie morskiej zima jest łagodna, lato chłodne, niewielkie opady występują równomiernie w ciągu całego roku. W odmianie kontynentalnej wzrasta roczna amplituda temperatury, lato jest stosunkowo ciepłe, zimy bardzo surowe (do --50°C). Niewielkie opady przypadają na miesiące letnie.

Klimat polarny (arktyczny, antarktyczny) kształtowany jest przez powietrze arktyczne (antarktyczne), silnie wychłodzone, również w okresie lata (poniżej 0°C). Opady w postaci śniegu wynoszą 200-300 mm rocznie. Lato jest mgliste, zima bezchmurna i bardzo mroźna - w centralnej części Antarktydy temperatura powietrza w zimie (w sierpniu) spada od --70° do --80°C.

-41- Chłopak „Marka”, Pajączek

40) Na czym polega GENERALIZACJA mapy?

Mapy mogą zawierać bogatszą lub uboższą treść. Im większa jest skala mapy, tym bogatsza jest jej treść. Podstawą wykonywania map w mniejszej skali są mapy o skalach większych. Zmniejszenie skali mapy wymaga - ze względu na czytelność - zmniejszenia ilości przedstawionych elementów oraz uogólnienia ich zarysów.

Uogólnienie treści mapy, z pominięciem ważnych z punktu widzenia przeznaczenia danej mapy szczegółów, nazywa się GENERALIZACJĄ mapy.

Generalizacja treści mapy polega na:

- opuszczeniu szczegółów uznanych przez redaktora za mniej ważne;

- uproszczeniu rysunku zawiłych linii;

- zastąpieniu szczegółowych znaków umownych znakami bardziej ogólnymi.

Stopień generalizacji jest odpowiednio dostosowany do skali mapy, rodzaju i celu jakiemu ma ona służyć.

Pajączek, Pajączek

-40-

39) PRZYROST NATURALNY w poszczególnych typach państw - przyczyny i skutki zróżnicowania.

Proces gwałtownego przyspieszenia przyrostu naturalnego nazwano eksplozją demograficzną. Średni wskaźnik przyrostu naturalnego na świecie wynosi 17%o (promili). Oznacza to, że np. w 1992 roku liczba ludności świata powiększyła się o około 95 milionów.

Tempo przerostu naturalnego jest na poszczególnych obszarach świata bardzo zróżnicowane. W krajach, w których ludność osiągnęła wysoki poziom zamożności, z reguły obserwuje się spadek liczby urodzeń i w związku z tym jest mały przyrost naturalny. Taka sytuacja występuje obecnie w Europie, w której wskaźnik urodzeń utrzymuje się średnio na poziomie koło 13%o, wskaźnik zgonów około 10%o, czyli wskaźnik przerostu naturalnego wynosi około 3%o. Od tych średnich wartości są jednak, w państwach wysoko rozwiniętych, liczne wyjątki. Są państwa, w których wskaźnik przyrostu naturalnego wynosi kilka promile (np.: Francja, Holandia, Polska), w których wskaźnik przyrostu jest w pobliżu zera (np. Włochy, Czechy), są również państwa, w których wskaźnik przyrostu naturalnego jest ujemny (np.: Bułgaria, Węgry, Ukraina).

Na przebieg przyrostu naturalnego w państwach europejskich, w tym także w Polsce, duży wpływ wywarła II wojna światowa. W okresie wojny z reguły mała jest liczba urodzeń, a duża liczba zgonów. Po zakończeniu wojny zwykle następuje znaczny wzrost liczby urodzeń. Powoduje to szybki wzrost udziału młodej grupy wiekowej w ogólnej liczbie ludności. Szybki wzrost udziału młodej grupy wiekowej w ogólnej liczbie ludności wywołany wysokim wskaźnikiem urodzeń przy zahamowaniu śmiertelności dzieci nosi nazwę wyżu demograficznego.

Maniek, Pajączek

-39-

38) Przedstaw czynniki zewnętrzne i wewnętrzne warunkujące zróżnicowanie FORM POWIERZCHNI Ziemi.

Powierzchnia Ziemi ulega ciągłym przemianom, które są rezultatem działania złożonych procesów geologicznych. Procesy te najogólniej można podzielić na dwie grupy: procesy zewnętrzne (np. wietrzenie, erozja) - zachodzące wskutek działania czynników, których źródłem jest energia cieplna Słońca, oraz procesy wewnętrzne (np. wulkanizm, ruchy górotwórcze), odbywające się wskutek działania czynników, mających swoje źródło we wnętrzu Ziemi.

Współczesne ukształtowanie powierzchni Ziemi oraz lądów i mórz są rezultatem działania czynników zewnętrznych i wewnętrznych, trwających od początku istnienia skorupy ziemskiej.

A) Działalność CZYNNIKÓW WEWNĘTRZNYCH.

Wewnętrzne procesy geologiczne związane są z wieloma procesami w obrębie litosfery i astenosfery. Powstawanie magmy, czyli upłynnienie skał, wynika prawdopodobnie ze wzrostu temperatury i obniżenia ciśnienia, i może to być związane np. z rozpadem pierwiastków promieniotwórczych. Do procesów wewnętrznych należą: wulkanizm, plutonizm, trzęsienia Ziemi oraz ruchy górotwórcze i lądotwórcze.

Wdzierająca się w skorupę ziemską magma może roztapiać otaczające skały, a zastygając tworzyć ogromnych nieraz rozmiarów batolity, wciskać się między warstwy skalne, formując lakolity, mające postać soczewki. Zjawiska te nazywamy plutonizmem.

B) Działalność SIŁ ZEWNĘTRZNYCH.

Wszelkiego rodzaju nierówności powstałe wskutek działania sił wewnętrznych są modelowane przez czynniki zewnętrzne, niszczące i obniżające wyniosłości i zasypujące wszystkie zaklęsłości. Niszczenie to jest powszechne, ale sposób, tempo i rozmiary tego niszczenia są rozmaite.

W basenach oceanicznych czynnikami modelującymi są: poruszająca się woda (falowanie, pływy, prądy morskie) oraz siła grawitacyjna powodująca osuwanie się luźnego materiału na stoku kontynentalnym lub innych pochyłościach (osuwiska podwodne). Czynniki te powodują przemieszczanie osadów złożonych w jednym miejscu na inne miejsce. W rezultacie następuje łagodzenie stoków i powstawanie płaskich równin głębinowych.

Powierzchnia lądów uformowana przez siły wewnętrzne jest również modelowana siły zewnętrzne. Do czynników niszczących zaliczamy: atmosferę (zachodzące w niej zjawiska klimatyczne - zmiany temperatury, wiatry, opady), hydrosferę (wody płynące, wody morskie, lodowce), biosferę, czyli świat organiczny, a także działalność człowieka.

Maniek, Pajączek

-38-

37) KALENDARZ i kłopoty związane z rachubą czasu.

KALENDARZEM nazywa się system rachuby dni i dłuższych jednostek czasu.

W większości przypadków kalendarz opierał się na jednym z dwóch okresowych zjawisk astronomicznych: na cyklu zmian faz Księżyca (kalendarz księżycowy), lub na widomej wędrówce Słońca i cyklu zmian pór roku (kalendarz słoneczny).

Podstawowym okresem naszego kalendarza jest rok zwrotnikowy. Jest to okres między dwoma kolejnymi przejściami Słońca w jego widomym rocznym ruchu przez wybrany na sferze niebieskiej stały punkt (nie zmieniający swego położenia), zwany punktem Barana. Okres ten trwa 365,2422 średnich dób słonecznych (365dni, 5godzin, 49minut). Liczba ta powoduje duże trudności w układaniu kalendarza, gdyż nie zawiera pełnej ilości okresów dobowych. Ze względów praktycznych rok powinien mieć pełną ilość okresów dobowych. Przy układaniu kalendarza za rok należy obrać okres możliwie bliski 365,2422 dniom.

Przyjęto więc następujące zasadny:

- większość lat to lata zwykłe - liczące po 365 dni;

- rok, którego liczba jest podzielna przez 4, jest rokiem przestępnym (366 dni), ale

- rok, którego liczba dzieli się przez 100 jest rokiem zwykłym (mimo że dzieli się również przez 4), jednak

- rok, którego liczba dzieli się przez 400 jest rokiem przestępnym (mimo że dzieli się również przez 100).

Kalendarz gregoriański został wprowadzony w państwach katolickich w 1582 roku. W państwach niekatolickich dokonano tego znacznie później. Obecnie kalendarz gregoriański jest powszechnie stosowany w całym cywilizowanym świecie.

Oprócz ustalenia liczby dni w roku w kalendarzu musi być także ustalony podział na mniejsze okresy - miesiące i tygodnie.

Za miesiąc uważano w starożytnym Rzymie okres, w ciągu którego powtarzały się wszystkie fazy Księżyca. Okres ten trwa 29dni 12godzin 44minut i takich miesięcy przypadało w roku nieco więcej niż 12. Uznano zatem za wygodniejsze przyjąć za miesiąc czysto umowny okres w roku. Miała to być po prostu 1/12 część roku. Ponieważ jednak liczba dni roku zwyczajnego, jak i przestępnego, nie dzieli się przez 12, zachodziła konieczność umawiania się, że niektóre miesiące liczyły po 30, inne po 31 dni.

Tygodnie są niezależne od zjawisk astronomicznych i polegają na powiązaniu kolejnych dni w siódemki. Wskutek tego taka sama data w różnych latach przypada na różne dni tygodnia.

Maniek, Pajączek

-37-

48) Wpływ gospodarczej DZIAŁALNOŚCI człowieka na ŚRODOWISKO geograficzne.

W ciągu ostatnich kilkunastu lat poznano niektóre procesy zagrażające równowadze przyrody, w skali światowej. Do tych procesów należą m.in.:

- karczowanie lasów, co powoduje ograniczenie produkcji tlenu;

- wzrost ilości dwutlenku węgla w powietrzu. Powoduje to wzrost temperatury, co grozi topnieniem lodowców, a w konsekwencji zalaniem znacznych obszarów Ziemi;

- postępujący proces degradacji gleb;

- zwiększenie się deficytu (braku) wody. Ocenia się, że co najmniej 35% lądów jest zagrożonych degradacją ze względu na brak wody;

- koncentracja substancji trujących w powietrzu, co zagraża lasom na dużych obszarach;

- opad trujących substancji w regionach silnie uprzemysłowionych, prowadzący do degradacji gleb;

- wzrost zanieczyszczenia mórz, zagrażający życiu flory i fauny morskiej.

Stan ten prowadzi nieuchronnie do kryzysu środowiska przyrodniczego, a w konsekwencji do ujawnienia mechanizmów ograniczających rozwój gospodarczy. Już obecnie w wielu krajach, m.in. w Polsce zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenie wód, zakłócenie funkcjonowania ekosystemów stały się barierami dalszego rozwoju.

Donzo, Pajączek

-48-

47) Rośliny BULWIASTE i KORZENIOWE o największym znaczeniu - największe obszary upraw.

Spośród roślin bulwiastych największe znaczenie ma uprawa ZIEMNIAKA. Ma on skromne wymagania glebowe i klimatyczne, a umiejętnie uprawiany daje wysokie plony. Największe uprawy występują w klimacie umiarkowanym chłodnym. Największymi producentami są: Chiny - 15,1%, Rosja - 13,2%, USA - 6,9%, Polska - 6,9 i Indie - 6,1%.

W obszarach klimatów ciepłych oraz gorących ziemniaki są zastępowane przez BATATY. Zbiory batatów stanowią około 50% zbiorów ziemniaka, z tego 85% przypada na Chiny.

MANIOK jest krzewem uprawnym w Ameryce Łacińskiej, Afryce, Indiach i na Archipelagu Malajskim. Dostarcza on wielkich bulw o wadze do 10kg. Największymi producentami są: Nigeria - 19%, Brazylia - 15%, Zair - 11%, Tajlandia - 10% i Indonezja - 9%.

Lokalnie na obszarze Afryki Równikowej uprawia się jam i taro.

Donzo, Pajączek

-47-

46) Scharakteryzuj krążenie MONSUMOWE.

Krążenie monsunowe, czyli wiatry okresowe zmienne, zmieniające kierunek dwa razy do roku. Występują one głównie w południowej i południowo-wschodniej Azji, wschodniej Afryce i północno-wschodniej Australii. Przyczyną powstania monsunów jest różne nagrzewanie się lądu i morza.

W lecie ląd szybciej nagrzewa się, od niego nagrzewa się powietrze, które unosi się ku górze, tworząc ośrodki niskiego ciśnienia. Nad morzami powietrze jest chłodniejsze, gęste, tworzą się wyże baryczne, z których wiatry wiejące w kierunku lądów przynoszą przeważnie obfite opady atmosferyczne i nieznaczne ochłodzenie.

Podczas zimy jest odwrotnie. Nad kontynentami wytwarzają się wyże baryczne. Lądowe, zimniejsze i suchsze powietrze odpływa w kierunku morza, niosąc pogodę słoneczną, w wyższych szerokościach geograficznych - mroźną, w niższych - umiarkowanie ciepłą.

Donzo, Pajączek

-46-

45) Najważniejsze ROŚLINY ZBOŻOWE, ich znaczenie i główni producenci.

Do najważniejszych roślin zbożowych zaliczamy pszenicę, ryż, kukurydzę i jęczmień. Uprawa innych żyto, owies, proso i sorgo ma znaczenie tylko w pewnych regionach.

Najważniejszym zbożem jest PSZENICA, uprawiana praktycznie na całym obszarze lądowym, oprócz strefy klimatów gorących wilgotnych. W największych ilościach uprawia się pszenicę na obszarach o klimacie umiarkowanym i podzwrotnikowym. Największymi producentami są: Chiny - 20,1%, USA - 11,3, Indie - 11,3%, Rosja - 7,2 i Francja - 5,6.

Ważną uprawą zbożową jest RYŻ, którego zbiory są nieco mniejsze niż pszenicy. Ryż jest zbożem, uprawianym głównie w strefie równikowej zwrotnikowej i podzwrotnikowej. Największymi producentami są: Chiny - 34,5%, Indie - 21,5%, Indonezja - 8,9%, Bangladesz - 5,0 i Wietnam - 4,6%.

Trzecim ważnym światowym zbożem jest KUKURYDZA. Dzięki licznym odmianom zboże to udaje się w różnych warunkach klimatycznych. Bardzo ważną jego cechą jest duża wydajność, przewyższająca zarówno plony pszenicy, jak i ryżu. Największymi producentami są: USA - 41%, Chiny - 18,2%, Brazylia - 6%, Francja - 2,9% i Meksyk - 2,8%.

Pod względem wielkości zbiorów czwartym zbożem świata jest JĘCZMIEŃ. Jest to zborze uprawiane głównie na paszę, a niektóre odmiany stanowią ważny surowiec do produkcji piwa. Pewne ilości są przetwarzane na kasze i płatki. Największymi producentami są: Rosja - 12,9%, Kanada - 8,8%, Niemcy -8,6, Francja - 6,5% i Hiszpania - 5%.

OWIES uprawiany jest głównie na paszę dla koni. Największymi producentami są: Rosja - 32%, Kanada - 11%, USA -10%

Donzo, Pajączek

-45-

44) JEZIORA i sztuczne zbiorniki wodne, ich przyrodnicza i gospodarcza rola.

Śródlądowe naturalne zbiorniki wodne, których woda nie podlega swobodnej wymianie z wodami wszechoceanu nazywają się jeziorami. Jeziora pokrywają ok. 2,7 mln km², tj. ok. 1,8% powierzchni lądów.

Lokalne jeziora odgrywają bardzo dużą rolę w przyrodzie i w życiu gospodarczym. Są one ważnymi zbiornikami retencyjnymi, oddziałują na lokalny klimat, stanowią swoiste środowisko życia roślin i zwierząt, dostarczają wody dla celów komunalnych i przemysłowych oraz mają duże walory rekreacyjne.

Z podobnych przyczyn zaczęto budować sztuczne zbiorniki wodne (zwane również jeziorami zaporowymi) poprzez stawianie zapór na wodach rzecznych.

Są one budowane także w celu nawadniania gruntów, a szczególnie w celach energetycznych.

Rodzaje jezior:

- tektoniczne;

- wulkaniczne;

- polodowcowe;

- nadbrzeżne;

- zakolowe;

- krasowe;

- zaporowe (sztuczne zbiorniki wodne).

Pajączek, Pajączek

-44-

43) Znaczenie FOTOGRAMETRII, TELEDETEKCJI i zdjęć satelitarnych w gospodarce człowieka.

We współczesnych badaniach Ziemi oraz ciał niebieskich najpowszechniej wykorzystywane jest zjawisko promieniowania elektromagnetycznego. Promieniowanie to jest właściwością wszystkich ciał. Do jego rejestrowania nie jest konieczny bezpośredni kontakt ze źródłem promieniowania. To bezkontaktowe, zdalne badanie powłoki Ziemi oraz innych ciał niebieskich nazywamy TELEDETEKCJĄ.

Badaniem kształtów, rozmiarów i wzajemnego położenia przedmiotów zajmuje się FOTOGRAMETRIA.

Jednym z pierwszych satelitów Ziemi był satelita meteorologiczny Tiros. Zarówno on, jak i satelity z serii Nimbus, Meteor, Kosmos, dokonują badań meteorologicznych. Dostarczają one obrazów: rozkładu temperatury powierzchni Ziemi, zachmurzenia, stref opadowych, zawartości pary wodnej, dwutlenku węgla, ozonu w atmosferze.

Wyniki teledetekcyjnych badań atmosfery są stosowane w analizowaniu klimatu. Można sądzić, że przyczynią się one także do wyjaśnienia występujących w przeszłości zmian klimatycznych na Ziemi.

Teledetekcja odgrywa ogromną rolę w badaniu wód na Ziemi. Można na przykład określać temperaturę wód powierzchniowych, prowadzić obserwacje krążenia wód morskich, oceniać stan powierzchni morza poprzez pomiary fal i wysokości pływów, dostarczać informacji o lodowej pokrywie mórz, o stopniu zawartości i zasięgu lodów pływających, podać głębokość płytkich zbiorników, obserwować zmiany linii brzegowej i tworzenia się mielizn, śledzić ławice ryb w morzach i otwartych oceanach, określać zasięg pokrywy śnieżnej i szybkość jej zanikania w aspekcie zagrożenia powodziowego, określać zasięg lodowców górskich, określać głębokość zalegania i wielkość zasobów wód gruntowych.

Zdjęcia z kosmosu dostarczają materiału dotyczącego rzeźby terenu. Mając serię różnorodnych zdjęć tego samego terenu geomorfolog może przedstawić rozwój rzeźby i nakreślić jej przyszłe zmiany.

Teledetekcja służy również rozpoznawaniu gleb na świecie i stwarza możliwość obserwacji ich zmian, będących zwłaszcza wynikiem ujemnego wpływu gospodarczej działalności człowieka. Opracowanie tego materiału stwarza możliwość skuteczniejszego zapobiegania degradacji gleb na świecie. Obserwacja gleb jest utrudniona przez szatę roślinną.

Informacje o Ziemi, płynące nieprzerwanie ze sztucznych satelitów, są wykorzystywane do sporządzania map - doskonałej formy syntezowania ludzkiej wiedzy o powierzchni Ziemi.

Zdjęcia satelitarne mają coraz większe zastosowanie w badaniu zanieczyszczenia środowiska geograficznego, w tym przede wszystkim w badaniach zanieczyszczenia powietrza i wody.

Maniek, Pajączek

-43-

54) Znaczenie LASÓW w przyrodzie, społeczeństwie i w życiu człowieka.

ZNACZENIE LASÓW:

A) Płody leśne:

- mięso i futra zwierząt łownych;

- kauczuk naturalny z kauczukowca;

- korek z dębu korkowego;

- żywica;

- grzyby, jagody, zioła;

B) Lasy są regulatorem tlenu w przyrodzie:

- 1 ha lasu pochłania w ciągu 12 godz. 220-280kg CO2;

- lasy pochłaniają rocznie dziesiątki ton szkodliwych gazów i pyłów;

- lasy wytwarzają 180-220kg tlenu przez 21 godzin;

C) Lasy mają duży wpływ na środowisko:

- oddziaływują na gleby, wiatry, temperaturę i wilgotność powietrza;

- zatrzymują w ściółce leśnej wody deszczowe;

- spowalniają topnienie śniegu;

D) Znaczenie zdrowotne lasów i społeczne:

- lasy są źródłem terenów rekreacyjnych;

- lasy źródłem drewna;

- tworzenie rezerwatów i parków;

- lasy jako źródło przyjemnych przeżyć estetycznych (obcowanie z przyrodą).

Aby czerpać zyski z lasów i ich zasobów trzeba pamiętać o ich pielęgnacji przez:

- stosowanie środków ochrony roślin;

- zalesianie (sadzenie młodych drzew);

- nawożenie lasów;

- wycinanie drzew zagrożonych szkodnikami, itp.

Donzo, Pajączek

-54-

53) WARZYWA i OWOCE - ich uprawa.

Ważną rolę odgrywa uprawa WARZYW. Na świecie uprawia się ok. 250 gatunków warzyw, ale zaledwie kilka z nich decyduje o wielkości zbiorów tych roślin. Ze względu na wielkość zbiorów największe znaczenie mają: pomidory, kapusta, papryka, ogórki, cebula, dynia, melony. W Europie ponadto jest rozpowszechniona uprawa: marchwi i buraków ćwikłowych.

Dużą rolę w wyżywieniu świata odgrywają OWOCE. Owoce w największych ilościach są uprawiane w strefie podzwrotnikowej i umiarkowanej. Największe znaczenie ma uprawa: winogron (ok. 60 mln ton), banany (56 mln ton), pomarańcze ( 6 mln ton), jabłka (54 mln ton), mango (10 mln ton). Ponadto kilka milionów ton zbiera się grejpfrutów, cytryn, brzoskwiń, gruszek, ananasów, daktyli i fig. Winogrona uprawia się najwięcej w krajach śródziemnomorskich. Cytrusy, oprócz krajów śródziemnomorskich, w dużych ilościach są uprawiane w USA.

Donzo, Pajączek

-53-

52) Najważniejsze MINERAŁY budujące skorupę ziemską.

Minerał jest to naturalny składnik skorupy ziemskiej, o określonym składzie chemicznym i swoistych właściwościach fizycznych.

Do najważniejszych minerałów budujących skorupę ziemską należą:

- skalenie - 58%;

- kwarc - 13%;

- magnetyt i hematyt - 7%;

- miki - 4%;

- oraz krzemiany żelaza i manganu - 4%.

Niektóre minerały lub ich skupienia odznaczające się właściwościami, które są cenione ze względu na rzadkość występowania, twardość, przeźroczystość, barwę, itp., nazywane są kamieniami szlachetnymi. Należą do nich: diamenty, beryle, szafiry, szmaragdy, rubiny.

W skałach oprócz minerałów mogą występować także ciecze i gazy.

Donzo, Pajączek

-52-

51) Obszary w Polsce i na świecie najbardziej zagrożone DEGRADACJĄ środowiska.

Przyczyny degradacji środowiska:

- rozbudowa przemysłu;

- budowa reaktorów atomowych;

- powszechne stosowanie pestycydów i nawozów sztucznych;

- rozwój floty morskiej;

- wzrost tempa przyrostu liczby ludności.

Wyróżnia się 27 obszarów ekologicznego zagrożenia, obejmujących łącznie 11% powierzchni kraju, zamieszkałych przez około 35% ludności Polski.

Najbardziej zagrożone obszary na ŚWIECIE:

A) obszary silnie uprzemysłowione i zurbanizowane:

- Europa - Zagłębie Ruhry, GOP, Lipsk-Halle , Zagłębie Donieckie, Nowa Ziemia;

- Azja - Tokio-Jokohama, Osaka-Kobe, Pekin-Tiencin, południowy Ural, Zatoka Perska;

- Ameryka Północna - Zagłębie Apallahijskie, obszary na południe od Wielkich Jezior, Los Angeles;

- Ameryka Południowa - Itabira, jezioro Maracaibo i inne;

- Afryka - Transwal, Katanga;

- Australia - Broken Hill

B) tereny zagrożone pustymieniem:

- obszar Sahelu i Afryki Północnej;

- pogranicze USA i Meksyku;

- kotlina Kakahari, Azja Środkowa;

- Półwysep Arabski, Zachodnia i Środkowa Australia;

C) tereny o silnej degradacji gleb:

- Wielkie Równiny w Ameryce Północnej;

- lessowe tereny dorzecza Huang-he

- południowa część półwyspu Jamał, oraz czarnoziemy w Kazachstanie.

Donzo, Pajączek

-51-

50) Rośliny OLEISTE - największa powierzchnia upraw i wykorzystanie.

Ważną rolę wśród roślin żywieniowych odgrywają rośliny dostarczające tłuszczu. Największe znaczenie w tej grupie ma uprawa SOI. Nasiona soi zawierają ok. 20% tłuszczu i 40% białka. Dzięki temu z rośliny tej uzyskuje się nie tylko tłuszcz, ale również wysokobiałkową paszę dla zwierząt. Najwięcej soi uprawia się w Stanach Zjednoczonych (ok. 50% światowych zbiorów), Brazylii (18%), Chinach (10%) i Indiach (3%).

W klimatach zwrotnikowych uprawiane są ORZESZKI ZIEMNE. Największe znaczenie ma ta uprawa w Indiach, Chinach i w wielu krajach Afryki, a także w USA i Brazylii.

Znacznych ilości tłuszczu, aczkolwiek mniej cenionego, dostarcza RZEPAK. Uprawa rzepaku najbardziej się rozpowszechniła w Chinach, Indiach i Kanadzie; liczącymi się producentami są Francja i Niemcy.

Tłuszczu dostarczają ponadto: OLIWKI wprawiane w krajach śródziemnomorskich, SŁONECZNIK uprawiany w największych ilościach na Ukrainie i w Argentynie, palma kokosowa i oleista, sezam, rycynus i bawełna.

Donzo, Pajączek

-50-

49) Wody podziemne, RZEKI - ich znaczenie i wykorzystanie gospodarcze.

RZEKI są to wody pochodzące bezpośrednio z opadów atmosferycznych, topniejących śniegów i lodowców oraz ze źródeł. Wody rzek stanowią znikomą część hydrosfery (0,0001%), ale są najbardziej ruchliwym jej składnikiem. W ciągu roku doprowadzają do wszechoceanu 41 tyś. km³ wody, to jest około 34-krotnie więcej wody, niż niosą jej w danej chwili.

Znaczenie i wykorzystanie rzek:

- wywierają duży wpływ na modelowanie lądów (erozja wgłębna, erozja boczna);

- tworzą gleby zwane madami (podczas powodzi);

- rzeki stanowią ważne drogi transportowe;

- źródło zaopatrzenia w wodę komunalnych urządzeń wodociągowych, przemysłu i rolnictwa;

- odgrywają ważną rolę w energetyce i rekreacji;

Wody podziemne mają największe znaczenie ze wszystkich innych. Chociaż duża ilość wód podziemnych jest zanieczyszczona związkami chemicznymi, ale są też i takie, które nadają się bezpośrednio do spożycia (wody gruntowe, mineralne). Wody mineralne używane są w lecznictwie. Dlatego też w pobliżu ich występowania budowane są uzdrowiska i sanatoria.

Do celów leczniczych używa się też cieplic. Są to wody głębinowe, których temperatura jest wyższa od rocznej średniej temperatury danej miejscowości.

Wykorzystanie wód podziemnych:

- lecznictwo (termy, mineralne);

- ogrodnictwo (wody artezyjskie);

- gospodarka komunalna;

- przemysł.

Donzo, Pajączek

-49-

60) Przedstaw współczesne POGLĄDY na OCHRONĘ ŚRODOWISKA.

Przez ochronę przyrody (środowiska) - rozumie się ogół działań mających na celu zachowanie, przywracanie i właściwe użytkowanie:

- zasobów przyrody oraz towarów przyrody żywej i nieożywionej;

- poszczególnych obrazów i ich skupień, jak też zbiorowisk na określonych obszarach oraz gatunków roślin i zwierząt dla celów naukowych, kulturalnych i wypoczynkowych.

Ochrona środowiska geograficznego - to planowa działalność zmierzająca do ochrony elementów środowiska (powietrza, wody, gleb), których zachowanie jest niezbędnym warunkiem bytowania ludzi. Do ochrony środowiska należy również zaniechanie lub niepodejmowanie takiej działalności, która może spowodować niekorzystne zmiany w środowisku.

Do tradycji ochrony środowiska można zaliczyć dwa podstawowe nurty:

I-szy z nich to reakcja świata nauki i kultury na zagrożenia i zniszczenia środowiska przyrodniczego przez żywiołowo rozwijającą się urbanizację i industrializację.

II-gim nurtem w ochronie środowiska była i jest działalność dotycząca racjonalnego, przestrzennego zagospodarowania kraju.

Współczesne POGLĄDY na ochronę środowiska:

- zachowanie równowagi w środowisku przyrodniczym jest podstawowym warunkiem dalszego istnienia i rozwoju społeczeństw ludzkich;

- należy zmierzać do tego, aby dokonywane w środowisku zmiany nie przekraczały zdolności środowiska do samoregulacji.

Współcześnie przyjmuje się, w działaniach na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego trzy strategie:

a) I strategia (działania) zachowawcza (konserwatorska) - ma na celu zachowanie środowiska przyrodniczego w niezmienionym stanie, a przejawiająca się w ustalaniu systemów nakazów i znaków regulujących użytkowanie zasobów przyrody.

b) II strategia - nazywana technologiczną - polega na „leczeniu ran przyrody”, przez usuwanie ze środowiska, różnymi środkami technicznymi, objawów jego niszczenia (substancji trujących, odpadów itp.) oraz poprzez wprowadzenie na miejsce technologii „brudnych” technologii „czystych i ulepszonych”.

c) III strategia - planistyczna, zmierza do zapobiegania powstawaniu „ran przyrody”. Polega na planowaniu takich działalności człowieka, których negatywny wpływ na środowisko będzie jak najmniejszy, a nawet może pomnażać walory środowiska geograficznego.

Ta III strategia jest najnowsza i określa się ją jako kształtowanie środowiska, które jest współcześnie zadaniem bardzo trudnym, ale możliwym do osiągnięcia np. poprzez:

- kompleksowe i globalne działanie nauki, techniki, polityki państw, organizacji międzynarodowych, a także poszczególnych obywateli.

Gisiu, Pajączek

-60-

59) Przemysł SPOŻYWCZY w Polsce - najważniejsze jego branże.

Przemysł spożywczy - jest gałęzią przemysłu lekkiego. Na zakup żywności, w której wytwarzaniu duży udział ma przemysł spożywczy, społeczeństwo naszego kraju wydaje ok. 40% dochodów osobistych (nie licząc wydatków na zakup wyrobów tytoniowych i alkoholu).

Stopień rozwoju przemysłu spożywczego należy jednak uznać za nie wystarczający. Jest on zbyt słabo rozwinięty zarówno od bazy surowcowej, jaką stanowi krajowe rolnictwo, jak również w stosunku do popytu na większość jego wyrobów.

Wskutek niedostatecznych możliwości przetwórczych w zakładach przemysłu spożywczego oraz nierównomiernego ich rozmieszczenia, corocznie ponosimy duże straty gospodarcze, spowodowane niepełnym wykorzystaniem surowców, niewłaściwym ich przechowywaniem, pogarszaniem się jakości przewożonych surowców na duże odległości, wydłużaniem cyklu produkcyjnego, dużych kosztów transportu. Szczególnie duże rozmiary strat występują w latach tzw. „klęsk urodzaju”, gdyż wtedy większość surowców (warzyw i owoców) musi być sprowadzana z sąsiednich państw, co powoduje dodatkowe straty finansowe i gospodarcze.

Przemysł SPOŻYWCZY - jest lepiej rozwinięty w zachodniej części kraju. Ma to m.in. uzasadnienie historyczne, gdyż zarówno rolnictwo, jak i towarzyszący mu przemysł spożywczy był znacznie lepiej rozwinięty w zaborze pruskim niż w pozostałych zaborach.

Zakłady przemysłu spożywczego z punktu widzenia rozmieszczenia dzieli się na trzy grupy:

I grupa to zakłady lokalizowane w pobliżu źródeł surowca. Są to zakłady zużywające znaczne ilości surowca na jednostkę wyrobu lub przetwarzające surowce szybko psujące się i nie znoszące dłuższego transportu.

II grupa to zakłady o orientacji rynkowej, tj. takie, które pracują na potrzeby chłonnego, lokalnego rynku zbytu, np.: piekarnie, zakłady garmażeryjne, wytwórnie napojów bezalkoholowych.

III grupa obejmuje zakłady, które mogą być lokalizowane zarówno w pobliżu źródeł surowca, jak i chłonnego rynku zbytu np.: mleczarnie, młyny, zakłady mięsne.

W Polsce przemysł spożywczy cechuje duża liczba małych zakładów oraz silne ich rozproszenie na terenie kraju, które wynika z powszechności bazy surowcowej oraz rozmieszczenia miast, stanowiące lokalne rynki zbytu.

Najbardziej rozbudowaną branżą w okresie powojennym stał się przemysł mięsny. Zakłady mięsne zbudowane w latach 70-tych, odznaczają się wielką mocą produkcyjną, przekraczającą niekiedy lokalne możliwości dostaw surowca (żywca). W latach 70-tych znacznie rozbudowano także zakłady drobiarskie.

Zbyt małe są zdolności przetwórcze przemysłu mleczarskiego, który przetwarza ok. 63% krajowej produkcji mleka. Niewystarczająco jest też rozbudowane cukiernictwo, a znaczna część zakładów cukrowych ma przestarzałe urządzenia.

W ostatnich latach bardzo duży nacisk położono na rozwój chłodnictwa, by stworzyć lepsze warunki na przechowywanie produktów rolnictwa i przemysłu spożywczego.

-59- Gisiu, Pajączek

58) Scharakteryzuj UKSZTAŁTOWANIE powierzchni Polski.

Mówiąc o ukształtowaniu powierzchni mamy na myśli wielkie formy powierzchni Ziemi, takie jak niziny, wyżyny i góry. Natomiast pod pojęciem rzeźby terenu rozumiemy ogół drobniejszych form urozmaicających te wielkie formy.

Ukształtowanie powierzchni, jak i rzeźba terenu wywierają olbrzymi wpływ na inne elementy środowiska geograficznego [np. klimat, rozwój przemysłu i rolnictwa, zasilanie rzek, liczba zbiorników wodnych t.j. jeziora]

Ukształtowanie powierzchni Polski - jest rezultatem działania różnych czynników zewnętrznych, głównie wód płynących i lodowców oraz czynników wewnętrznych (trzęsienie ziemi, ruchy lądotwórcze i górotwórcze).

Rzeźba Polski północnej i środkowej jest rzeźbą polodowcową, zaś rzeźba Polski południowej to rezultat wielokrotnego, nierównomiernego wypiętrzania skorupy ziemskiej i rozcinania wypiętrzonego górotworu przez wody płynące.

Rzeźba terytorium Polski - jest na ogół korzystna dla gospodarczej działalności społeczeństwa. Zdecydowanie przeważają u nas niziny - 91% powierzchni kraju. Pozostała część wzniesiona jest ponad 300m n.p.m. ale tylko 0,2% powierzchni kraju zajmują góry, wzniesione powyżej 1000m n.p.m. Mimo przewagi nizin Polska nie jest krajem o monotonnej rzeźbie. O urozmaiceniu rzeźby decydują bowiem nie tylko wzniesienia n.p.m., ale także wysokości względne. Tereny równomierne, płaskie - stanowią niewielki odsetek powierzchni kraju.

Można powiedzieć, że ukształtowanie powierzchni Polski zmienia się z południa na północ (od Gór do morza - teren stopniowo się obniża).

Gisiu, Pajączek

-58-

57) ROLA PRZEMYSŁU w rozwoju społeczeństw.

Przemysłem - nazywamy dział gospodarki narodowej polegający na wydobywaniu surowców mineralnych i ich przetwarzaniu oraz przetwarzaniu wszelkich innych surowców przy użyciu maszyn i zastosowaniu podziału pracy.

Celem tej działalności - jest wytwarzanie przedmiotów i dóbr służących zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa.

Przemysł odgrywa ogromną rolę w rozwoju społeczeństw, gdyż jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na poziom i tempo rozwoju całej gospodarki każdego kraju oraz na poziom życia jego mieszkańców. Tak ważna rola przemysłu we współczesnym świecie spowodowana jest tym, że dział ten:

- dostarcza miejsc pracy, dzięki czemu istnieje możliwość produktywnego wykorzystania zasobów siły roboczej;

- jest dostawcą dóbr konsumpcyjnych służących bezpośredniemu zaspokajaniu potrzeb ludności;

- dostarcza maszyn i urządzeń dla wszystkich działów gospodarki;

- dostarcza nawozów i środków ochrony roślin, umożliwiających zwiększenie produkcji rolnej;

- jest głównym dostawcą dóbr będących przedmiotem handlu zagranicznego;

- przyczynia się do rozwoju nauki i techniki, dzięki temu, iż dokonuje się w nim stały postęp w zakresie produkcji i zarządzania;

- jest głównym czynnikiem koncentracji ludności i procesów urbanizacji (np. rozbudowa miast);

- spowodował powstanie w rozwoju społecznym nowej klasy robotniczej;

- powoduje duże zmiany (degradacja) w środowisku przyrodniczym.

Ogólnie przemysł możemy podzielić na dwa działy:

I. Przemysł LEKKI: - obejmuje on swym zasięgiem rolnictwo i dotyczy głównie środków spożywczych (roślin i zwierząt)

II. Przemysł CIĘŻKI: - np. górnictwo, hutnictwo, przemysł elektromaszynowy, przemysł środków transportu, precyzyjny, metalowy.

Gisiu, Pajączek

-57-

56) UŻYWKI - ich znaczenie i największe zbiory.

Produkty spożywcze - nie mające w zasadzie wartości odżywczej, lecz mimo to powszechnie używane przez człowieka noszą nazwę UŻYWEK. Pobudzają one lub hamują system nerwowy i pracę serca (np. napoje alkoholowe, kawa, herbata), działają oburzająco (nikotyna tytoń)

Do najważniejszych upraw używek należą: - krzew herbaciany; - drzewo kawowe; - kakaowiec; - tytoń;

I. Krzew herbaciany - uprawiany w krajach południowo-wschodniej AZJI, ponadto w krajach wschodniej Afryki, Gruzji i Turcji.

Herbata występuje w handlu jako zielona, czarna i ulung. Zależy to od sposobu preparowania liści. Największe zbiory herbaty: w mln. ton: świat - 2631 mln. ton. Indie - 27%, Chiny - 23%, Sri Lanka - 9,4%, Kenia - 9,3%, Indonezja - 5,3%, Turcja - 5,1%.

II. KAWA - (niewysokie drzewa lub krzewy) - jest uprawiana głównie w państwach Ameryki Południowej i Środkowej oraz w Afryce Środkowej i Południowej AZJI.

Z kilku gatunków największe znaczenie ma uprawa kawy arabskiej.

Zbiory kawy w 1996r.: świat - 5698 mln. ton, Brazylia - 20,4%, Kolumbia - 13,2%, Indonezja - 6,1%, Meksyk - 5,7%, Uganda - 4,2%, Etiopia - 4%.

III. DRZEWO KAKAOWE - inaczej Kakaowiec - uprawiany jest głównie w Afryce nad Zatoką GWINEJSKĄ, w Ameryce Środkowej i Południowej oraz Południowo-Wschodniej AZJI. Z nasion kakaowca uzyskuje się kakao w proszku, używane do sporządzania napoju, wyrobów czekoladowych, masła kakaowego.

Największe zbiory: świat - 2581 mln. ton, Wybrzeże Kości Słoniowej - 31%, Brazylia - 13,2%, Ghana - 11,6%, Indonezja - 11%, Malezja - 6,2%, Nigeria - 5,6%

IV. TYTOŃ - jest używką o działaniu odurzającym, narkotycznym, wywołanym przez trującą substancję - nikotynę. Największe zbiory mają kraje o największej liczbie ludności. Polska - jest również dużym jego producentem, chociaż jest on gorszych gatunków. Walory tytoniu (aromat, zawartość nikotyny) zależą od gatunku, warunków klimatu, rodzaju gleb i przebiegu procesu fermentacji liści - podsuszaniu, itp.

Najlepsze gatunki tytoniu pochodzą z upraw na lekkich glebach w klimacie ciepłym.

V. W handlu światowym ważnym artykułem są również tzw. PRZYPRAWY KORZENNE - czyli produkty otrzymywane z owoców, nasion, liści, kwiatów, kory itp. Te części roślin, zawierające olejki eteryczne są od dawna stosowane jako dodatki do potraw, podnosząc ich walory smakowe. Zalicza się do nich m.in.: - pieprz; - cynamon; - wanilię; - goździki;

Gisiu, Pajączek

-56-

55) Typy WYBRZEŻY morskich - ich charakterystyka.

Brzeg morski możemy podzielić na: - brzeg wysoki; - brzeg niski.

A) WYSOKIE wybrzeża dzielą się na:

- dalmatyńskie - utworzone są w wyniku zalania silnie rozczłonkowanych grzbietów górskich równoległych do wybrzeża (Półw. Bałkański);

- riasowe - powstają w wyniku zalania dolin starych grzbietów górskich prostopadłych do wybrzeża (np. Irlandii, Portugalii);

- fiordowe - tworzą się w wyniku zalania dolin lodowcowych w terenach górskich (np. wybrzeża Norwegii);

- limanowe - tworzą się wówczas, gdy piaszczystymi wałami odcinane są lejkowate ujścia rzek (np. wschodnie wybrzeża Morza Czarnego);

- klifowe - utworzone są w wyniku niszczenia przez fale morskie zboczy wyżyn lub wysoczyn (np. połowa Wybrzeża Bałtyku w rejonie Gdyni);

- szerowe (szkierowe) - powstają przez zalanie setek małych skalistych wysepek wygładzonych wcześniej przez lądolód (np. wybrzeża Finlandii i Szwecji)

B) NISKIE wybrzeża dzielą się na:

- mierzejowe - powstałe w wyniku działalności prądów przybrzeżnych, które tworzą mierzeje i zalewy, np. wybrzeża Bałtyku między Rozewiem, a Kłajpedą;

- lagunowe - utworzone w wyniku odcięcia płytkiej zatoki (laguny) przez wynurzoną, piaszczystą przybrzeżną ławicę (lido), np. wybrzeża Adriatyku w okolicach Wenecji;

- namorzynowe - występują tylko w strefie ciepłej, gdzie nad brzegami mórz rosną słonolubne lasy namorzynowe, odsłaniające są w czasie odpływu korzenie drzew, rosnących nawet na obszarze płytkiego dna morskiego, chronią brzeg przed niszczącą działalnością fal;

- koralowe - charakterystyczne są również dla strefy ciepłej. Budują je korale i niektóre gatunki mszywiołów. Niedaleko brzegu tworzy się swoista bariera - rafa koralowa, która nie pozwala na niszczenie wybrzeży. Największa rafa koralowa ciągnie się wzdłuż wschodnich wybrzeży Australii - jest to Wielka Rafa Koralowa, mająca ok. 2000 km. Wokół wysp rafy koralowe tworzą bariery w formie pierścieni - są to atole (wyspa będąca wynurzoną rafą koralową).

Donzo, Pajączek

-55-

66) Obszary NADWYŻEK i NIEDOBORÓW ŻYWNOŚCI na Ziemi.

Na świecie na podstawie stopnia zaspokojenia głodu wyróżniono 4 główne systemy żywnościowe:

a) OBFITY - powyżej 3000 kcal/osobę;

b) NORMALNY - 2500÷3000 kcal/osobę;

c) NIEDOSTATECZNY - 2000÷2500 kcal/osobę;

d) GŁODOWY - poniżej 2000 kcal/osobę;

Do grupy a) należą państwa wysoko rozwinięte gospodarczo i często o wyspecjalizowanym rolnictwie i o wysokim dochodzie narodowym na jednego mieszkańca. W grupie tej znajdują się: Belgia - 3800 kcal/osobę, Francja, USA, Niemcy, Wlk. Brytania, Polska - 3400 kcal/osobę, Rosja.

W grupie b) o normalnym poziomie wyżywienia znajdują się kraje o średnich wskazaniach dochodu narodowego: np.: Japonia, Korea Południowa, RPA, część Ameryki Południowej.

Głód ilościowy i jakościowy c) i d) ze względu głównie na tłuszcze i białko, występuje w państwach tworzących strefę leżącą po obu stronach równika do 30° szerokości geograficznej.

Strefa ta bywa nazywana „imperium głodu”, „obszarem rozpaczy”. Ostatnio najbardziej głód daje o sobie znać w Afrykańskiej części - na terenie takich państw jak: Mozambik, Ghana, Mali, Etiopia, Somalia i Sudan, gdzie spożycie nie przekracza 2200 kcal/dobę.

Na granicy kalorycznego minimum egzystuje ok. 1/3 ludności AZJI. W tej grupie znajdują się m.in. Indie, Bangladesz, Indonezja, Pakistan. Są to również coraz częściej kraje Ameryki Południowej i Środkowej, Boliwia, Peru, Ekwador, Nikaragua i Haiti.

Głód panuje również w Krajach Trzeciego Świata, które muszą otrzymać pomoc od państw zamożnych, np.: przy pomocy ONZ, tj. FAO (Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa) oraz MCK (Międzynarodowy Czerwony Krzyż).

Obecnie Polska w większości zaspokaja potrzeby żywnościowe ludności, dzięki własnej produkcji rolnej i polepszającemu się handlowi zagranicznemu.

Gisiu, Pajączek

-66-

65) Połowy RYB na świecie i w Polsce.

Światowe połowy morskie i słodkowodne zwiększyły się w okresie powojennym ponad czterokrotnie i w 1994r. wyniosły ok. 109,6 mln ton, w tym połowy morskie 90%.

Około 50% światowej produkcji morskiej poławiają rybacy sześciu państw:

Chiny	Peru	Chile	Japonia	USA	Rosja
18,9	11%	7,2%	6,7%	5,4%	4%

W 1994r. najwięcej złowiono:

- śledziowatych - 25,2 mln ton;

- dorszowatych - 9,7 mln ton;

- makreli - 4,4 mln ton;

• oraz skorupiaków i mięczaków 15,2 mln ton.

W POLSCE połowy morskie i słodkowodne wynosiły w 94r. 450 tyś. ton. W tym połowy ryb słodkowodnych to zaledwie 9%. Średnie światowe spożycie ryb i innych organizmów morskich w ostatnich latach wynosiło 10kg na osobę. W niektórych krajach spożycie to przekroczyło 30kg, np. Japonia - 38kg/osobę. W Polsce 5kg. Rybołówstwo może w zasadniczy sposób poprawić sytuację żywnościową ŚWIATA, lecz należy się liczyć, że zasoby te są również ograniczone.

Gisiu, Pajączek

-65-

64) LODOWCE i LĄDOLODY - rozmiary i rozmieszczenie współczesnego zlodowacenia.

Współcześnie lodowce zajmują ok. 15,5 mln km² (półtorej razy więcej niż powierzchnia Europy). Stanowi to ok. 10% ogólnej powierzchni lądów. Lodowce dzielimy na dwa główne typy: - kontynentalne (zwane lądolodami) i - lodowce górskie.

Rozmieszczenie obszarów zlodowaconych na Ziemi ukazuje, że lądolody bądź lodowce górskie występują niemal na wszystkich kontynentach, a największe ich zgrupowanie jest w obszarach podbiegunowych.

Lodowce powstają tam, gdzie ukształtowanie terenu umożliwia gromadzenie się dużych ilości śniegu i szadzi, które w skutek niskich temperatur nie są stapiane. Lodowce wraz ze spadkiem terenu mogą się przemieszczać, a ogromna ich masa przekształca rzeźbę terenu. Lodowce górskie - składają się z dwóch zasadniczych części: I pola firnowego i II jeziora lodowcowego. Ruch lodowców górskich powoduje powstawanie pod polami firnowymi przegłębień terenu, zwanych kotłami lodowcowymi lub karami. Lądolody - to lodowce na lodzie tworzące rozległą i wypukłą pokrywę lodową, poruszającą się frontem we wszystkich kierunkach, np. Grenlandia.

I. ANTARKTYDA 13'200 tyś. km²;

II. ARKTYKA 2'083 tyś. km²;

III. AZJA 114 tyś. km²;

IV. Ameryka Północna 67,6 tyś. km²;

V. Ameryka Południowa 25 tyś. km²;

VI. EUROPA 8,6 tyś. km².

Gisiu, Pajączek

-64-

63) Kierunki i struktura EKSPORTU i IMPORTU POLSKI.

POLSKA - jako kraj średnio rozwinięty gospodarczo, nie jest jednak krajem samowystarczalnym, dlatego też od kilkunastu już lat bardziej zwiększa się import niż eksport co w rezultacie powoduje iż saldo obrotów handlu zagranicznego jest zdecydowanie ujemne. Czynnik ten jest bardzo niekorzystny i prawdą jest to, że wyroby naszego przemysłu okazują się wciąż mało konkurencyjne i poszukiwane na rynku światowym.

Eksportujemy głównie surowce i towary o niewielkim stopniu przetworzenia jak: węgiel, miedź, przetwory mięsne, drewno surowe i siarkę. Z innych towarów statki i samochody osobowe. W świetle handlu zagranicznego nasza gospodarka ma zbyt mały udział. Konieczne jest podjęcie proeksportowego ukierunkowania produkcji (wyroby - muszą być lepsze i bardziej poszukiwane na rynkach światowych). Unowocześnienie i wprowadzenie elastycznego systemu zmian produkowanego asortymentu towarów w zależności od zmieniających się potrzeb rynku - jest bardzo ważne.

Ze względu na rolę tworzenia dochodu narodowego, duży wpływ ma handel zagraniczny, bo to on w znacznym stopniu uzależnia naszą gospodarkę. W Polsce np. gospodarka uzależniona jest od importu (sprowadzania) wielu artykułów. Musimy w całości pokrywać nim (importem) krajowe zapotrzebowanie na ropę naftową (ok. 14mln ton), rudę żelaza, boksyty, fosforyty, apatyty, sole potasowe, w dużym stopniu gaz ziemny, cynę, wełnę, kauczuk syntetyczny, soję i wiele innych surowców oraz nowoczesnych wyrobów przemysłowych. Na import tych towarów konieczne są środki uzyskiwane z eksportu naszych wyrobów, a to jest wadą.

Gisiu, Pajączek

-63-

62) Przedstaw główne OBSZARY LEŚNE świata oraz przyczyny zmniejszania się powierzchni leśnej na świecie.

Lasy zajmują łącznie ok. 40 mln km², tj. ok. 30% zamieszkanych lądów. Stanowią największą naturalną formację roślinną. Największe obszary leśne występują w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego (TAJGA), na półkuli północnej oraz w strefie klimatu równikowego (lasy równikowe).

TAJGA - zajmuje łącznie powierzchnię ok. 12 mln km². Jej skład gatunkowy jest mało urozmaicony, gdyż tworzą go głównie drzewa iglaste (świerki, jodły, sosny, modrzewie). Pozyskiwane drewno jest miękkie i stanowi surowiec do wyrobu tarcicy (desek), mebli, celulozy i papieru. Jest także stosowane w budownictwie i komunikacji.

Lasy w strefie równikowej - zajmują łącznie ok. 14 mln km². Ich skład gatunkowy jest bardzo bogaty, gdyż na jednym hektarze lasu może występować nawet ponad 300 różnych gatunków drzew. Bardzo to utrudnia racjonalne pozyskiwanie drewna, a wyrąb mechaniczny wymaga wycinania całych połaci lasu, z których chce się pozyskać tylko niektóre gatunki drzew. Szczególnie ważnym surowcem w tej dziedzinie jest pozyskiwanie tzw. drewna szlachetnego, z którego wyrabia się meble artystyczne, instrumenty muzyczne i galanterię drzewną.

Oprócz TAJGI i lasów równikowych mniejsze kompleksy leśne to:

- strefa lasów mieszanych i liściastych na południe od tajgi;

- w klimacie podzwrotnikowym (śródziemnomorskim) - jako wiecznie zielone lasy liściaste;

- w klimacie podrównikowym - jako lasy monsunowe lub rzadkie lasy świetliste i galeriowe w odrębie sawanny.

OD chwili pojawienia się rolnictwa obszary lasów na świecie i ich naturalne rozprzestrzenianie się ulega stałemu zmniejszaniu. Czynnikowi wyniszczenia lasów towarzyszy m.ini.:

- cywilizacja przemysłowa (drewno - jest nadal surowcem energetycznym);

- gwałtowny wzrost liczby ludności;

- rozwój rolnictwa (wycinanie lasów i tworzenie pastwisk i pól uprawnych);

- wzrost erozji gleb;

- szkodliwość przemysłu i zanieczyszczeń.

Lasy w Polsce - zajmują ok. 88 tyś. km², co daje ok. 28,1% powierzchni kraju. Podobnie jak w innych obszarach świata zachowały się one na terenach najmniej atrakcyjnych dla osadnictwa i innych form użytkowania terenu.

Większość lasów w Polsce występuje na słabych glebach piaszczystych i zabagnionych. Największy odsetek lasów występuje na Ziemi Lubuskiej i Pojezierzu Pomorskim i Mazurach. Dominującymi gatunkami w naszych lasach są drzewa szpilkowe - 81%, głównie sosna pospolita - 71%. Stan naszych lasów jest słaby, gdyż w warunkach ciągłego braku środków na te cele dokonano zaniedbań w ich ochronie i mimo obecnego wzrostu powierzchni leśnej wciąż ulega ona zmniejszaniu na 1 mieszkańca (obecnie wynosi ok. 0,23 ha (hektara)). Niekorzystną cechą naszych lasów jest dominacja drzew iglastych, gdyż są one bardziej narażone na różne inwazje szkodników, pożary i zanieczyszczenia.

Gisiu, Pajączek

-62-

61) Zasoby wodne HYDROSFERY i ich charakterystyka.

HYDROSFERA - to wodna powłoka Ziemi. Zasoby wodne hydrosfery to ok. 1454 mln km³ wody. Największą część hydrosfery obejmują:

- wody wszechoceanu - 94% ogólnej ilości wody;

- wody podziemna - 4,1%;

- lodowce i lądolody - 1,65%;

- wody w jeziorach - 0,02%;

- wilgoć glebowa - 0,006%;

- woda w atmosferze - 0,001%;

- woda w rzekach - 0,0001%.

Powyższe zasoby wodne hydrosfery są w ustawicznym ruchu oraz przechodzą w różne stany skupienia, czyli biorą udział w ciągłym obiegu wody w przyrodzie. Na ten obieg składają się następujące procesy:

- parowanie z otwartych powierzchni wodnych;

- unoszenie pary wodnej ku górze i jej przemieszczanie;

- kondensacja pary wodnej powstawanie chmur;

- powstawanie opadów atmosferycznych;

- opad atmosferyczny spływa po powierzchni lub wsiąka w grunt, zasilając w ten sposób wody powierzchniowe płynące, stojące lub podziemne (gruntowe);

- ponowne parowanie i cykl się powtarza.

CHARAKTERYSTYKA zasobów wodnych hydrosfery:

a) wody wszechoceanu - obejmują obszar 361 mln km², co stanowi 71% powierzchni globu ziemskiego. Przeciętna głębokość wynosi 3800m. Ten olbrzymi obszar wodny rozdzielony jest kontynentami lub granicami umownymi na 3 wielkie zbiorniki wodne: Ocean Spokojny - 180mln km², Ocean Atlantycki - 106mln km² i Ocean Indyjski - 75mln km². Mniejsze części oceanów, oddzielone w sposób mniej lub bardziej wyraźny od wód otwartych - są nazywane MORZAMI, zatokami np. Meksykańska, Bengalska, czy Zatoka Biskajska.

Wody wszechoceanu ze względu, iż zajmują aż 94% objętości całej hydrosfery znajdują się w ciągłym ruchu i mają ogromne znaczenie przyrodnicze i gospodarcze.

Woda wszechoceanu jest słona (zawiera znaczną ilość rozpuszczonych soli mineralnych) - średnie zasolenie 35%o {promile} = 35g/L). Głównym składnikiem tych wód jest NaCl (chlorek sodu) = sól kuchenna. Temp. Wód wszechoceanu zależy od temperatury powietrza i jest zróżnicowana w zależności od szerokości geograficznych.

b) wody podziemne - czyli wody, które wsiąkły w podłoże. Jeżeli warstwa zgromadzonej wody - czyli tak zwana warstwa wodonośna, leży na większej głębokości - to wody jej noszą nazwę wód gruntowych. Odznaczają się one dobrym przefiltrowaniem przez podłoże i dlatego są często wykorzystywane do picia. Wody gruntowe - nie są zawsze wodami chemicznie czystymi - tzn. zawierają zawsze pewną ilość rozpuszczonych w sobie składników mineralnych i jeżeli w 1 litrze wody występuje 1gr. substancji mineralnych, co nadaje jej wyraźny smak, to wodę tę nazywa się mineralną. Wody mineralne - mają duże znaczenie w lecznictwie, dlatego w miejscach ich występowania rozwinęły się ośrodki uzdrowicielskie - np. „Połczyn Zdrój”, „Cieplica Zdrój”.

-61- Gisiu, Pajączek

34) Wyjaśnij znaczenie terminów: ANEKUMENA, ekumena, subekumena.

35) Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne ROZWOJU KOMUNIKACJI na określonych obszarach.

36) Światowa produkcja DREWNA i PAPIERU, główni producenci i eksporterzy.

37) KALENDARZ i kłopoty związane z rachubą czasu.

38) Przedstaw czynniki zewnętrzne i wewnętrzne warunkujące zróżnicowanie FORM POWIERZCHNI Ziemi.

39) PRZYROST NATURALNY w poszczególnych typach państw - przyczyny i skutki zróżnicowania.

40) Na czym polega GENERALIZACJA mapy?

41) Przedstaw i scharakteryzuj STREFY KLIMATYCZNE.

42) Warunki rozwoju TURYSTYKI - ważniejsze regiony i ośrodki turystyczne.

43) Znaczenie FOTOGRAMETRII, TELEDETEKCJI i zdjęć satelitarnych w gospodarce człowieka.

44) JEZIORA i sztuczne zbiorniki wodne, ich przyrodnicza i gospodarcza rola.

45) Najważniejsze ROŚLINY ZBOŻOWE, ich znaczenie i główni producenci.

46) Scharakteryzuj krążenie MONSUMOWE.

47) Rośliny BULWIASTE i KORZENIOWE o największym znaczeniu - największe obszary upraw.

48) Wpływ gospodarczej DZIAŁALNOŚCI człowieka na ŚRODOWISKO geograficzne.

49) Wody podziemne, RZEKI - ich znaczenie i wykorzystanie gospodarcze.

50) Rośliny OLEISTE - największa powierzchnia upraw i wykorzystanie.

51) Obszary w Polsce i na świecie najbardziej zagrożone DEGRADACJĄ środowiska.

52) Najważniejsze MINERAŁY budujące skorupę ziemską.

53) WARZYWA i OWOCE - ich uprawa.

54) Znaczenie LASÓW w przyrodzie, społeczeństwie i w życiu człowieka.

55) Typy WYBRZEŻY morskich - ich charakterystyka.

56) UŻYWKI - ich znaczenie i największe zbiory.

57) ROLA PRZEMYSŁU w rozwoju społeczeństw.

58) Scharakteryzuj UKSZTAŁTOWANIE powierzchni Polski.

59) Przemysł SPOŻYWCZY w Polsce - najważniejsze jego branże.

60) Przedstaw współczesne POGLĄDY na OCHRONĘ ŚRODOWISKA.

61) Zasoby wodne HYDROSFERY i ich charakterystyka.

62) Przedstaw główne OBSZARY LEŚNE świata oraz przyczyny zmniejszania się powierzchni leśnej na świecie.

63) Kierunki i struktura EKSPORTU i IMPORTU POLSKI.

64) LODOWCE i LĄDOLODY - rozmiary i rozmieszczenie współczesnego zlodowacenia.

65) Połowy RYB na świecie i w Polsce.

66) Obszary NADWYŻEK i NIEDOBORÓW ŻYWNOŚCI na Ziemi.

Pajączek

-68-

1. GEOGRAFIA jako nauka - przedmiot badań geografii FIZYCZNEJ

2. Przyrodnicze uwarunkowania ROZWOJU ROLNICTWA.

3. Główni EKSPORTERZY i IMPORTERZY w handlu światowym.

4. Omów podział MAP i określ ich zastosowanie.

5. MIGRACJE ludności, ich rodzaje, przyczyny i skutki społeczno-ekonomiczne.

6. Uzasadnij znaczenie przemysłu PALIWOWO-ENERGETYCZNEGO.

7. DIAGRAMY, KARTOGRAMY i KARTODIAGRMY, ich znaczenie w geografii gospodarczej.

8. Oceń przydatność rolniczą GLEB w Polsce.

9. Rozmieszczenie, wydobycie i aktualne wykorzystanie WĘGLA kamiennego i brunatnego na świecie i w Polsce.

10. Ruch OBIEGOWY Ziemi - jego konsekwencje.

11. Przedstaw czynniki warunkujące nierównomierne ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI na świecie i w Polsce.

12. Rozmieszczenie i wydobycie SUROWCÓW CHEMICZNYCH na świecie i w Polsce.

13. Przedstaw BUDOWĘ wnętrza ZIEMI.

14. Cechy polskiego rolnictwa oraz czynniki SPOŁECZNO-GOSPODARCZE rozwoju naszego ROLNICTWA.

15. Wydobycie i wykorzystanie ROPY naftowej i GAZU ziemnego na świecie i w Polsce.

16. Na czym polega OBIEG WODY w przyrodzie?

17. SPOŁECZNO-EKONOMICZNE uwarunkowania rozwoju ROLNICTWA.

18. Surowce hutnicze - RUDY ŻELAZA, MIEDZI, CYNY - wydobycie i zastosowanie.

19. Ruch OBROTOWY Ziemi i konsekwencje z nim związane.

20. Pozytywne i negatywne aspekty URBANIZACJI.

21. Surowce hutnicze - RUDY CYNKU, OŁOWIU, BOKSYTU - wydobycie i zastosowanie.

22. Co rozumiesz przez CZYNNIKI , a co przez SKŁADNIKI KLIMATYCZNE?

23. Społeczno-zawodowa STRUKTURA LUDNOŚCI w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo i rozwijających się.

24. Największe obszary hodowlane BYDŁA, TRZODY chlewnej i OWIEC na świecie.

25. GEOGRAFIA jako nauka - przedmiot badań geografii EKONOMICZNEJ.

26. Związki i zależności między KLIMATEM, a gospodarką człowieka.

27. TRANSPORT - jego klasyfikacja i rola gospodarcza.

28. Przedstaw charakterystykę WÓD OCEANICZNYCH.

29. LUDNOŚĆ MIEJSKA i WIEJSKA w poszczególnych krajach - procentowy udział i czynniki które o tym zadecydowały.

30. ŁĄCZNOŚĆ, jej zasadnicze działy i znaczenie gospodarcze

31. Najważniejsze SKAŁY budujące skorupę ziemską.

32. Tereny ZASOBNE i UBOGIE w WODĘ na świecie i w Polsce.

33. Czynniki LOKALIZACJI ZAKŁADÓW przemysłowych - przykłady lokalizacji prawidłowej i nieprawidłowej.

-67-

---