Na początku naszej ery liczba ludności wynosiła ok. 150 mln ludności, w roku 1000 było to ok. 350 mln. Trzeba było czekać ponad 700 lat aby liczba ludności uległa podwojeniu. Dzisiaj na podwojenie liczby ludności potrzeba 35 lat. Na poszczególnych kontynentach wygląda to bardzo różnie w Europie potrzeba 700 lat, a Afryce tylko 24. W pierwszej połowie XIX w przekroczony został pierwszy miliard, sto lat później 2. W ciągu ostatnich 200 lat liczba ludności wzrosła dwustukrotnie. Do XVIII wieku rozwój liczebny ludności był bardzo niewielki. W połowie XVIII wieku liczba ludności zaczęła gwałtownie rosnąć. Ludność na świecie rozmieszczona jest nierównomiernie. Obok terenów bardzo gęsto zaludnionych ( ekumena ) występują obszary niezamieszkałe ( anekumena ). Do największych koncentracji ludności na świecie należą : Azja Płd-Wsch - 3 mld, Europa bez Skandynawii - 700 mln, wschodnie wybrzeża USA i płd-wsch Kanada - 150 mln. Do troszkę mniejszych obszarów zaludnionych ( ale też dużych ) należą : obszar przyjeziorny USA, zachodnie wybrzeża USA, Wyż. Meksykańska, ujście Laplaty i strefa nadbrzeżna Brazylii, Afryka Śródziemnomorska, dolina i delta Nilu, Afryka Płd, rejon wielkich jezior afrykańskich, płd-wsch część Kanady. Większość ludności świata mieszka w pasie od 20 do 60 równoleżnika półkuli północnej. Ponad połowa ludności zamieszkuje obszary przybrzeżna, do 100 km w głąb kontynentu. 20 % powierzchni lądu jest wogóle nie zamieszkana. Na nierównomierne rozmieszczenie ludności wpływ mają : czynniki przyrodnicze, klimat ( skrajnie suchy wilgotny, ciepły, zimy ), wysokość n.p.m., rzeźba terenu, odległość od mórz, cieki wodne. Jednak dzisiaj środowisko naturalne nie wywiera tak decydującego wpływu na wybór przez człowieka miejsca osadnictwa. Dziś dalece ważniejsze dla powstania dużych koncentracji ludności ma typ i poziom gospodarki i to historycznie umiarkowany bez względu na to czy jest to gospodarka rolna, czy przemysłowa spotykamy duże koncentracje ludności na obszarach wybitnie rolniczych np. dolina Nilu, Niź Chińska jak i na obszarach uprzemysłowionych Europy zachodniej czy USA. Trzeba podkreślić że obecnie poza rolnicze działy gospodarki, a zwłaszcza rozwój przemysłu mają decydujący wpływ na tworzenie wielkich koncentracji ludności. Najczęściej zaludnionymi kontynentami są Azja - ponad 100 osób na km, najmniej zaludnionym kontynentem jest Australia - ok. 5 osób )
RUCH NATURALNY LUDNOŚCI.
Państwa świata ze względu na zróżnicowanie przyrostu naturalnego można podzielić na trzy typy :
Kraje dojrzałe demograficzne, odpowiadają trzeciej fazie rozwoju demograficznego ( Europa Zach, Środk ) wśród tych państw znajduje się wiele o przyroście ujemnym ( Niemcy, Węgry, Austria, Dania )
Kraje których wysoki stopień urodzeń 50-60 % towarzyszy wysoki wskaźnik zgonów na poziomie 25-30 %. Do tej grupy zaliczyć należy większość krajów afrykańskich, niektóre kraje azjatyckie np. Birna, Bangladesz, Somalia, Czad, Ruanda.
grupę reprezentują kraje w których wysokiej stopie urodzeń 50-55 % towarzyszy dość niska umieralność co w rezultacie daje bardzo wysoki przyrost naturalny. W grupie tej znajdują się kraje Ameryki łać, Afryki i Azji. Są to : Etiopia, Nigeria, Pakistan, Indie, Uzbekistan - państwa eksplozji demograficznej.
Przyczyny i skutki eksplozji demograficznej :
Przyczyny : rozwój medycyny, higiena życia ludzi, nowe technologie w produkcji środków farmaceutycznych, idee głoszone przez różne religie, choroby, praca dzieci mogąca przynieść zyski rodzinie
Skutki : uprzemysławianie się miast, w krajach ubogich rozwój chorób i wielki głód, brak miejsc pracy, patologie społeczne, degradacja środowiska, przeludnienie
MIGRACJE LUDNOŚCI
Migracje zewnętrzne - przemieszczanie się ludności poza granicami kraju ( wyjazdy turystyczne, służbowe, praca )
Migracje wewnętrzne - przemieszczanie się w granicach kraju
Typy migracji
emigracja - wyjazd do innego kraju na pobyt stały
imigracja - przemieszczanie się do innego kraju celem osiedlenia się na stałe rozpatrywane od strony kraju przybycia
repatriacja - przemieszczanie się ludności w wyniku zmian granic kraju
ewakuacja - niedobrowolne przemieszczanie się ludności w wyniku działań np. wojny, epidemii
deportacja - zsyłanie ludności np. na Sybir
Przyczyny migracji
ekonomiczne - w celu poprawienia bytu materialnego
polityczne - wyjazdy z kraju w wyniku prześladowań politycznych czy religijnych
wyjazdy turystyczne
religijne - pielgrzymki
zasiedlenia - np. państwa Izraela po 1947, powstawanie nowych miast
PROCESY URBANIZACYJNE
Problem dużych miast
pogorszenie się warunków środowiska przyrodniczego
szerzenie się chorób nowotworowych, krążeniowych i sercowych
wzrost przestępczości i patologii społecznej
obniżenie bezpieczeństwa ludności
przeciążenie komunikacji miejskiej
wzrost kosztów związanych z budownictwem mieszkaniowym
gromadzenie wielkich ilości odpadów komunalnych i przemysłowych
Przez urbanizację należy rozumieć zespół przemian ekonomicznych, społecznych, kulturalnych i przestrzennych, które prowadzą do rozwoju miast, aglomeracji miejskich, wielkich układów metropolitalnych. Przejawem procesów urbanizacyjnych jest wzrost odsetka ludności miejskiej. Współczesne procesy urbanizacji prowadzą do dalszego rozwoju miast istniejących, powstawanie nowych miast, tworzenie się aglomeracji i megalopolis oraz przejmowania miejskiego modelu życia przez ludność mieszkającą na wsi. W krajach wysoko rozwiniętych procesy urbanizacyjne dynamicznie się rozwijały do drugiej wojny światowej gdyż występowało duże zapotrzebowanie przemysłu na siłę roboczą. Po II wojnie procesy te zostały zahamowane, gdyż zaczęto stosować w przemyśle nowe techniki wypierające prace rąk ludzkich. Do grupy tych państw należą : W.Brytania, Belgia ( powyżej 90 % ludności miejskiej ), Francja, Niemcy, Rosja ( pow. 70 % ), Australia ( 80% ), USA, Kanada ( 70 % ), Japonia, Korea Płd, Izrael. W krajach tych następuje obecnie zupełne przewartościowanie czynników urbanizacji i bardzo często mamy do czynienia z dekoncentracją ludności miejskiej. W krajach tych widać wyraźny rozwój szerokich stref podmiejskich. Procesy urbanizacji w krajach słabo rozwiniętych są poważnie opóźnione i przebiegają powoli. W związku z niską dynamiką rozwoju tych krajów i utrzymującą się dominacją rolnictwa w ich gospodarce. Do grupy tych państw należą m.in. kraje azjatyckie jak Wietnam, Nepal, Sri Lanka, Indie, Chiny, kraje afrykańskie - Niger, Etiopia, Ruanda, Czad - poniżej 30 % ludności miejskiej. Kraje Ameryki łać. wykazują urbanizację pozorną nie ma tam wyraźnej granicy między miastem a wsią.
Podstawowym ośrodkiem urbanizacji jest miasto. Dzisiaj nie ma nadal jednolitej definicji miasta gdyż w różnych rejonach świata obowiązują różne kryteria ich wydzielania. Najpopularniejsze kryteria : wielkościowe, fizjonomiczne, funkcjonalne, dotyczące struktury zatrudnienia. Najszybciej rozwijały się miasta duże ( ponad 1 mln. ) W roku 50 takich miast było ponad 70, dzisiaj mamy 330. Najwięcej ponad 100 w Azji, po 50 w Europie, Ameryce Płn i Płd. Miasta spełniają rozmaite funkcje - przeważnie kilka równocześnie : do najważniejszych należą przemysłowe, usługowe, polityczne, administracyjne, kulturalne, oświatowe, naukowe, wojskowe, turystyczne, uzdrowiskowe, wypoczynkowe, religijne.
Aglomeracja - wielkie skupienie osadnicze, składające się z głównego ośrodka miejskiego i przyrastający do niego miast oraz zurbanizowanych osiedli np. okręg warszawski
Konurbacja - zespół sąsiadujących ze sobą miast, osiedli przemysłowych lub mieszkaniowych bez wyraźnego centralnego ośrodka np. okręg śląski
Megalopolizm - strefa ogromnej koncentracji ludności np. płn-wsch cześć USA.
LUDNOŚĆ POLSKI
Polska liczy obecnie ponad 38 mln ludności, co daje nam 8 miejsce wśród państw europejskich ( za Rosją, Niemcami, Włochami, W.Brytania, Francją, Ukrajną i Hiszpanią ). Gęstość zaludnienia wynosi 123 co daje na 15 miejsce w Europie. Przed drugą wojna światową liczyliśmy ok. 32 mln, w czasie wojny straciliśmy ponad 6 mln ludzi. Dlatego wojna i związane z nią migracje i zmiany terytorialne państwa wpłynęły na ukształtowanie się powojennego i współczesnego obrazu demograficznego. Ludność w Polsce rozmieszczona jest nierównomiernie, co wynika zarówno z czynników przyrodniczych jak i zwłaszcza dzisiaj ekonomicznych. Polska płd, głównie pas kotlin podsudeckich i podkarpackich zwłaszcza region G. Śląska, krakowskiego, opolskiego, wrocławskiego - gdzie średnie zaludnienie wynosi od 150 - 1000 osób na km - sprzyjające warunki klimatyczne, rolnicze, rozwój przemysłu ). Obszarem średnio zaludnionym jest pas Polski centralnej z wyjątkiem wielkich aglomeracji : Warszawy, Łodzi i Poznania. Najmniej zaludniony jest pas Polski płn - ok 70 osób na km, co wynika z gorszych warunków klimatycznych, glebowych, słabo rozwiniętego przemysłu i ogólnie słabo zaktywizowania tych regionów wyjątek stanowią aglomeracje portowe Gdańska i Szczecina. Do obszarów słabo zaludnionych należą rejony górskie Sudetów i Karpat, zwłaszcza Beskid Niski i Bieszczady
STRUKTURA BIOLOGICZNA
Z tej struktury wynika, że współczynnik feminizacji wynosi 105 kobiet na 100 mężczyzn. Do 40 roku życia jest lekka nadwyżka mężczyzn nad kobietami, co wynika ze statystycznie częstszego przychodzenia na świat chłopców niż dziewcząt. Po 40 roku życia zauważa się wyraźną dominację kobiet, co związane jest z statystycznie krótszym okresem życia mężczyzn o około 8-9 lat ( K-77, M-68 ). Mężczyźni krócej żyją ze względu na cięższe warunki pracy, dużą ilość wypadków, większą zapadalność na choroby cywilizacyjne, mało higieniczny tryb życia. Należy zwrócić uwagę, że zdecydowanie bardziej feminizowane jest miasto niż wieś, kobieta jest ruchliwa. Na obszarach o dobrze rozwiniętym przemyśle ciężkim (G.Śląsk) jest przewaga mężczyzn, na obszarach o przemyśle lekkim (Łódź) więcej jest kobiet.
STRUKTURA NARODOWOŚCIOWA I WYZNANIOWA
Polska jako jedyny kraj w Europie po II WŚ stał się krajem niemalże jednolitym narodowościowo i wyznaniowa. Przed II WŚ Polaków zamieszkiwało ok. 64 %, reszta to ludność innych narodowości zwłaszcza
Ukraińcy - 5 mln ( obszary dzisiejszej Ukrainy, Bieszczady, Beskid Niski )
Białorusini - 1,5 mln ( dzisiejsza Białoruś, wschodnia Białostocczyzna )
Żydzi - 3,5 mln - to 10 % ówczesnej ludności - największe skupisko Żydów na świecie. Prawie 80 % zamieszkiwało miasta, w 1/3 stanowili społeczeństwo Warszawy, Łodzi, Krakowa, Lwowa, Wilna. Zamieszkiwali głównie ziemie centralne i wschodnie
Niemcy - 750 tyś - Wielkopolska, G.Śląska, Pomorze
Rosjanie - 150 tyś
Obecnie mniejszości narodowa stanowią ok. 3-4 % ogółu ludności, do najliczniejszych należą
Niemcy - 400 tyś - ok. 1/3 ludności byłego woj. opolskiego to ludności niemiecka, ponadto zamieszkują oni także Pomorze
Białorusini - ok. 300 tyś - tereny przygraniczne
Ukraińcy - 300 tyś - obszar przygraniczny, Pomorze
Żydzi - 4-6 tyś
Ze struktury wyznaniowej wynika, że 95 % ludności polskiej stanowią chrześcijanie katolicy ( przed wojną katolików było tylko 65 % ). Do większych mniejszości wyznaniowych należą
greko katolicy - 300 tyś
prawosławni - 600 tyś
protestanci - 100 tyś
muzułmanie - 4 tyś
judaicy - 1,5 tyś
ZATRUDNIENIE
Kraje słabo rozwinięte mają bardzo niski poziom zatrudnienia w usługach. Te kraje utrzymują się z prymitywnego
rolnictwa, kraje średnio rozwinięte mają odsetki zatrudnienia w poszczególnych działach zbliżone do siebie (np.
Polska ). W Polsce obecnie zmniejsza się zatrudnienie w przemyśle, a wzrasta system szeroko pojętych usług. Przed II WŚ byliśmy krajem typowo rolniczym. 65 % ludności zawodowo czynnej utrzymywało się z rolnictwa, 10 % z przemysłu, a reszta pracowała w usługach. Po II WŚ zatrudnienie w rolnictwie spadło do 50 % gdyż straciliśmy ziemie wschodnie typowo rolnicze, zyskując ziemie zachodnie bardziej uprzemysłowione. Obecnie nadal bardzo wysoki jak na warunki europejskie jest odsetek zatrudnienia w rolnictwie - 27 % czynnych zawodowo ( kraje Europy Zach. Nie przekraczają 6 % ). Nadal do ziem typowo rolniczych należą obszary Polski wschodniej i płn-wsch. Bardziej uprzemysłowione są tereny Polski zachodniej. Po roku 1989 w Polsce zaznaczył się problem bezrobocia, obecnie blisko 2 mln osób jest bezrobotnych ( co daje nam 15 % czynnych zawodowo ). Najwyższe wskaźniki występują w województwach typowo rolniczych, tam gdzie dominowały duże państwowe gospodarstwa rolne. Najmniej bezrbobocia jest w województwach z najlepiej rozwiniętymi usługami np. Warszawa, Kraków, Katowice, Poznań.
EUROPA
Liczba ludności Europy wynosi 717 mln (1992) : stanowi to 13,3% ludności świata. Gęstość zaludnienia (bez Rosji), jest stosunkowo wysoka (97 osób na km2 ok. 2-krotnie przewyższa przeciętną świata (do poł. lat 80. Europa była najgęściej zaludnioną częścią świata): największa gęstość zaludnienia (350 osób na km2 mają Holandia, Belgia, Niemcy, W.Bytania. Najmniejsza (3-15 osób na km2: Islandia, Rosja, Norwegia i Finlandia. 73% ludności Europy mieszka w miastach: ponad 35% populacji to mieszkańcy miast ponad 100-tysiecznych; 1992 na obszarze Europy było 59 miast, których zespoły liczyły powyżej 1 mln. mieszkańców, największe: Paryż, Moskwa, Londyn, Stambuł, Petersburg. Źródłem utrzymania ludności są pozarolnicze, działy gospodarki; na pocz. lat 80 w krajach o gospodarce rynkowej 56% czynnych zawodowo było zatrudnionych w usługach, a 38% w przemyśle, we wsch. krajach Europy. odpowiednio 39% i 44% . W ciągu I tysiąclecia ery nowożytnej liczba ludności Europy , choć wykazywała znaczne wahania, pozostawała na poziomie zbliżonym, ok. 35 mln (z terytorium Rosji 47 mln) W II tysiącleciu nastąpił kilkunastokrotny wzrost zaludnienia, tempo wzrostu systematycznie powiększało się aż do pocz. XX w. Prawdziwy przełom (tzw. eksplozja ludnościowa) nastąpił 1750-1900, kiedy zaludnienie wzrosło o 170%; w ciągu następnych 90 lat przyrost demograficzny wyniósł 70%, jednak jego tempo w końcu tego okresu zaczęło się wyraźnie zmniejszać. Przyczyną tak gwałtownego przyspieszenia wzrostu zaludnienia było duże obniżenie się umieralności i opóźniony w stosunku do tego procesu spadek rozrodczości, co spowodowało wzrost przyrostu naturalnego mimo ogromnej emigracji (obecnie spośród osób pochodzenia europejskiego, poza granicami Europy mieszka 30%) silne podwyższenie dynamiki demograficznej. W okresie od XVIII w. do końca lat 80. XX w współczynnik urodzeń obniżył się od ok. 40-45% do 13~15%, współczynnik zgonów od ok. 30-35% do 10-11% (wskutek radykalnej i trwałej poprawy wyżywienia, warunków sanitarnych i stanu zdrowia); przeciętne trwanie życia wydłużyło się od ok.. 30 lat do 75. Jedną z ważnych konsekwencji spadku urodzeń i zgonów w Europie jest starzenie się ludności, wyrażające się w znacznym wzroście odsetka ludzi w wieku 60 lat i więcej. W krajach Europy Północnej i Europy Zachodniej w końcu lat 80. nastąpił dalszy spadek przyrostu naturalnego: w większości krajów Europy Wschodniej przyrost naturalny był znacznie wyższy. W 1991 tylko w 1 kraju (Ukraina) wzrost liczby ludności był ujemny a w 3 (Niemcy Włochy, Czechy) wahał się wokół zera. Najważniejsze cechy ludności Europy końca XX w to bliski zeru przyrost naturalny, stosunkowo długie przeciętne trwanie życia, mała ruchliwość terytorialna o charakterze trwałym (natomiast silny ruch turystyczny) i niewielki udział dzieci i młodzieży i stosunkowo duży ludzi starych w całej populacji, przewaga liczebna ludności mieszkającej w miastach i utrzymującej się z pracy poza rolnictwem. Według prognozy ONZ 2020-25 już w 13 krajach Europy liczba ludności będzie się zmniejszać: wg prognozy opracowanej przez Kom. PAN „Polska 2000” na początku trzeciej dekady przyszłego stulecia można również oczekiwać ujemnego przyrostu ludności w Polsce.
AZJA
Azję zamieszkuje ponad 3,4 mld ludności (60% ludności świata, 1994); najgęściej po Europie zaludniona część świata -74 mieszkańców na km2; w południowo-wschodniej Azji mieszka ok. 90% ogółu ludności, a średnia gęstość zaludnienia przekracza 300 mieszkańców na km2; wysoki przyrost naturalny, zwłaszcza w krajach południowo-zachodniej Azji (ok. 30‰ rocznie); większość ludności mieszka na wsi (66%), najwyższy stopień urbanizacji występuje w Izraelu, Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Libanie oraz Japonii, Arabii Saudyjskiej i Korei Południowej (ok. 80% ludności mieszka w miastach); 140 miast milionowych, największe: Szanghaj, Tokio, Pekin, Seul, Bombaj, Kalkuta; południowo-wschodnią Azję zamieszkuje ludność rasy europeidalnej, środkową, wschodnią, i południowo-wschodnią mongoloidalnej, południowe Indie i Sri Lankę - austroidalnej; Azja jest kolebką wielkich religii islamu i buddyzmu.
4