Wpływ rodziców na�aptacje

ADAPTACJA DZIECKA DO WARUNKÓW PRZEDSZKOLNYCH
PRELEKCJA WYGLOSZONA DLA RODZICÓW NA ZEBRANIU GRUPOWYM.

Rozwój człowieka dokonuje się w środowisku, w którym on żyje i z którym wchodzi w różne złożone relacje, szczególne znaczenie ma przy tym środowisko społeczne.
Małe dziecko rozwija się głównie w środowisku rodzinnym. W wieku 7 lat przekracza próg szkoły. Warunkiem prawidłowego rozwoju tych dzieci jest ich dobre przystosowanie do nowych warunków, nowego środowiska. Pojawia się, więc problem, na czym polega to przystosowanie, jakie zjawiska i procesy obejmuje?
Pojęcie „adaptacji”, (łac. adaptatio - przystosowanie), wywodzi się z nauk biologicznych i oznacza osiągnięcie równowagi między organizmem, a środowiskiem.
Człowiek pod wpływem środowiska uczy się odpowiedniego zachowania, zdobywa nawyki, zbiera doświadczenia, kształtuje osobowość. Dziecko przyjmuje określone formy zachowań głównie od osób dorosłych, zwłaszcza rodziców, których darzy szczególnym zaufaniem oraz uczuciem i od których jest zależne. Przyjęte od otoczenia społecznego gotowe formy zachowań i reakcji są wzbogacone w wyniku własnych działań i osobistego doświadczenia, które często opiera się na metodzie prób i błędów. Aktywność współwystępuje z adaptacją, aktywność stanowi formę adaptacji.
W teorii adaptacji Piaget'a istotę tego procesu stanowi współdziałanie procesów asymilacji i akomodacji.
Proces asymilacji polega na przyswojeniu przez dziecko nowych informacji o świecie
zewnętrznym i włączeniu ich do schematów, jakimi dziecko obecnie dysponuje. Gdy asymilowanie jest utrudnione lub niemożliwe, występuje - akomodacja. Jest to dostosowanie własnej organizacji wewnętrznej do cech środowiska. Zakłócenia w obrębie asymilacji lub akomodacji ograniczają zdolności adaptacyjne. W pierwszych latach życia dziecka jego zdolności przystosowawcze są ograniczone. Małe dziecko rozwija się głównie w środowisku rodzinnym. Podstawowe i niezastąpione wpływy rodziny są stopniowo uzupełniane przez oddziaływanie instytucjonalne.
Dla przystosowania społecznego istotne są dwie podstawowe wartości: „ja”, czyli własne potrzeby psychiczno - społeczne, oraz inni ludzie - ich potrzeby psychiczno - społeczne. „Ja” zajmuje centralne miejsce w sieci wartości. Potrzeby psychiczno - społeczne zaspakajane w działaniu grupowym (bezpieczeństwa, przynależności, miłości, przyjaźni) rozwijają się z postawy zwanej zależnością emocjonalną, która kształtuje się pod wpływem interakcji z najbliższą osobą z otoczenia - najczęściej z matką.
Drugą wartością istotną z punktu widzenia przystosowania społecznego są „inni ludzie”. Warunkiem podejmowania działań na rzecz innych ludzi jest pozytywny stosunek do siebie, który następnie zostaje przeniesiony na innych. Przypisywanie wartości innym ludziom i działanie na rzecz zaspokojenia ich potrzeb może być wynikiem przyswojenia sobie odpowiednich norm. Normy te mogą funkcjonować na zasadzie narzuconych standardów zachowania się i być respektowane z powodu obawy przed karą. Pozytywny stosunek do innych ludzi może też wynikać z oczekiwania, że zostanie on odwzajemniony.
Za jednostkę przystosowaną uważać możemy taką, która potrafi współpracować z innymi, podporządkowuje się normom społeczno - moralnym, przezwycięża konflikty, zachowuje równowagę psychiczną w trudnych sytuacjach, zna swoje dążenia i cele, które stara się konsekwentnie realizować w swoim życiu, co świadczy o jej emocjonalnej i społecznej dojrzałości. Taka jednostka (przystosowana) preferuje prospołeczne formy działania, które czynią ją zdolną do pozytywnych interakcji społecznych w grupie oraz konstruktywnego współdziałania z nią. Człowiek ma tę właściwość, że przystosowuje się do środowiska, w którym żyje, a także do samego siebie. Ten proces przystosowania się nie jest zjawiskiem wrodzonym, ale rozwijającym się w miarę rozwoju jednostki ludzkiej.
Przystosowanie obejmuje zdrowe aktywne uczestnictwo w działalności grupy, podejmowanie odpowiedzialności, niekiedy aż do przyjęcia przewodnictwa i nade wszystko unikanie wszelkiego oszukiwania siebie w trakcie procesu przystosowania się. Dobrze przystosowane dziecko wnosi do swego szkolnego środowiska inicjatywę umożliwiającą pełny udział w działalności innych i optymalny rozwój własnej osobowości
Przystosowanie jest to proces stopniowego poznawania i uczenia się zasadniczych czynności wymaganych od ucznia. Jest to regulowanie swego zachowania (postrzegania, wyobrażania, pamięci, inteligencji, uczciwości i potrzeb, postępowania) oraz zgodne z potrzebami dostosowanie się do wymagań życia szkolnego. Będzie to ciągle, zgodne z potrzebami osobistymi wymaganiami życia grupy, regulowanie wzajemnych stosunków między rówieśnikami w klasie i świadczeniu usług na rzecz tworzącego się kolektywu.
U podłoża przystosowania leży, założenie istnienia silnych związków pomiędzy jednostką a środowiskiem społecznym. Na ich podstawie uznano, że wyrazem dobrej adaptacji dziecka do grupy jest umiejętność zaspakajania potrzeb własnych (subiektywny aspekt przystosowania) oraz zdolność do spełniania stawianych mu wymagań (obiektywny aspekt przystosowania). U dziecka mającego trudności adaptacyjne mogą wystąpić zaburzenia w obrębie jednej lub obu wymienionych regulacji.

W życiu dziecka istnieje wiele sytuacji wymagających dużego wysiłku przystosowawczego i mających jednocześnie znaczny wpływ na funkcjonowanie psychiczne i społeczne jednostki. Całe życie jest ciągłym procesem adaptacji, a okres od narodzin do osiągnięcia dojrzałości stanowi fazę najbardziej intensywnego przystosowania się. Okres ten obfituje w wiele momentów przełomowych, polegających na gwałtownej i wieloaspektowej zmianie warunków życia dziecka. Dziecko, wchodząc w interakcję, ujawnia swój wzorzec funkcjonowania i w ten sposób wymusza zmiany na opiekujących się nim. Wytwarza się specyficzna dla dziecka więź ze światem poprzez więź z konkretnymi ludźmi. Pierwsze lata pobytu w szkole dają dziecku zasób doświadczeń pozwalających stabilizować spostrzeganą przez nie sytuację. Wzorce i nawyki komunikowania w szkole kształtują się do około dziesiątego roku życia. Wtedy to doświadczenia są porządkowane na poziomie operacji konkretnych, są odniesieniem, do którego człowiek odwoływać się będzie w dalszym swoim życiu. Konfrontować będzie on to, co go spotka, później z tym okresem, a więc lata te stają się zamkniętą cezurą.
Zmiana środowiska jest dla każdego dziecka sytuacją nową, często trudną. Dla większości dzieci najbardziej liczącymi i ważnymi osobami w życiu są rodzice, rodzeństwo, krewni. Pojawiają się w życiu dziecka stopniowo. Prawie zawsze kontakt z nową osobą dorosłą czy dzieckiem odbywa się w obecności rodziców i poprzez nich. Dzięki nim dziecko ma w większości nowych dla siebie sytuacji zapewnione poczucie bezpieczeństwa. Pójście do przedszkola jest sytuacją, w której dziecko (po raz pierwszy) zostaje „samo” z wieloma nowymi dla siebie osobami - dorosłymi i dziećmi. Jego całkowicie naturalną reakcją jest wtedy pełen rezerwy stosunek do wszystkiego, co się wokół dzieje, uważne przypatrywanie się, ostrożne wchodzenie w różnego typu interakcje z innymi dziećmi i nauczycielem. Ta „rezerwa” tym szybciej się kończy, im szybciej dzieci odzyskują poczucie bezpieczeństwa, przy czym w znacznie trudniejszej sytuacji są te dzieci, które przychodzą do przedszkola z już ukształtowanymi pewnymi postawami niechęci i braku zaufania czy wręcz wrogości wobec każdej nowo poznanej osoby. Takie dzieci znacznie gorzej czują się w początkowym okresie pobytu w przedszkolu, znacznie trudniej nawiązują kontakty z różnymi dziećmi, znacznie
dłużej trwa ich proces adoptowania się do nowego środowiska i do obowiązujących wymagań. Adaptacja dziecka do szkoły musi być rozpatrywana jako proces trwający w czasie. Przebieg tego procesu zależy od różnych czynników. W pierwszym okresie pobytu dziecka bardzo dużą rolę spełniają spostrzeżenia, doświadczenia, ukształtowany obraz innych ludzi, zarówno dorosłych jak i rówieśników. Dzieci o negatywnych doświadczeniach, które doznały wiele krzywd i niesprawiedliwości, które czują się niechciane i odrzucone, potrzebują znacznie dłuższego czasu na „oswojenie się”. Dzieci o dużym poczuciu bezpieczeństwa ufające dorosłym potrzebują tego czasu niewiele. Znacznie szybciej przestają się zachowywać z rezerwą, szybciej się „otwierają”, nawiązują kontakt z dziećmi i nauczycielką.
Czym więc jest adoptowanie się dziecka do przedszkola, szkoły? Kiedy proces adaptacji przebiega prawidłowo, a kiedy jest zaburzony? Adoptowanie się społeczne dziecka jest poszukiwaniem przez niego właściwego dla siebie miejsca i to zarówno w relacjach z osobami dorosłymi (nauczycielem, personelem administracyjnym i pomocniczym) jak i w relacjach z dziećmi.
Wyrazem dobrej adaptacji dziecka jest umiejętność zaspokajania na terenie nowego środowiska potrzeb własnych (subiektywny aspekt) oraz zdolność do spełniania stawianych mu wymagań (obiektywny aspekt).
U dziecka źle przystosowanego mogą wystąpić zaburzenia w obrębie jednej lub obu wymienionych form regulacji stosunków ze środowiskiem przedszkolnym. Jednym z czynników wewnętrznych warunkujących adaptację dziecka do nowego środowiska jest wiek.
Zgodnie z teorią Pawłowa im starsze dziecko, tym większa dojrzałość jego kory mózgowej, większa ruchliwość procesów nerwowych, silniejsze procesy hamowania, a także dłuższy i bogatszy trening w zakresie tworzenia i przebudowy stereotypów. Łatwiejsze przystosowanie się do szkoły dziecka starszego jest związane z pełniejszym rozwojem potrzeb psychospołecznych, z wiekiem doskonalą się procesy asymilacji i akomodacji, zatem im starsze dziecko, tym większa szansa dobrego przystosowania.
Na przystosowanie dziecka do szkoły mają wpływ również indywidualne cechy układu nerwowego. Osoby, których układ nerwowy uległ w ontogenezie osłabieniu przystosowują się do nowego środowiska gorzej niż dzieci z układem pełnosprawnym. Dobry poziom rozwoju umysłowego dziecka ułatwia przystosowanie do nowego środowiska.
Z czynników zewnętrznych, które wpływają na proces adaptacji należy wymienić środowisko rodzinne dziecka. Różnorodne nieprawidłowości istniejące w rodzinie utrudniają zaspokajanie potrzeb dziecka, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa oraz miłości i przynależności. Deprawacja potrzeb prowadzi do zaburzeń w psychospołecznym rozwoju dziecka, które wpływają na adaptację społeczną do środowiska pozarodzinnego.
Pozytywny przebieg procesu przystosowania dziecka do warunków szkolnych zapewnia rodzina, która m. in. zachowuje wyrównany bilans uczuciowy oraz prawidłowe postawy rodzicielskie, dostarcza modeli rodziców, którzy posiadają określone kwalifikacje zawodowe, zapewnia dziecku kontakty z rówieśnikami, stwarza ustabilizowane warunki materialne i mieszkaniowe.
Konsekwencje oddziaływania rodziny na przystosowanie dziecka do warunków szkolnych wyrażają się limitacją możliwości intelektualnych, fizycznych, emocjonalnych i społecznych dziecka, niezbędnych dla pełnienia obowiązków szkolnych, a także dotyczą motywacji do nauki oraz zachowań w szkole i grupie rówieśniczej.
Adoptowanie się do szkoły wynika z podejmowanych procesów decyzyjnych, których rezultatem jest potraktowanie swojej sytuacji szkolnej przez ucznia jako zagrożenia lub wyzwania, jest poszukiwaniem w niej właściwego dla siebie miejsca. Może to być adaptacja pozorna -uleganie - dostosowanie się do obowiązujących w nowym środowisku wymagań, postępowanie zgodnie z nimi, podporządkowanie się oczekiwaniom innych ludzi, a w istocie uleganie presji środowiska, bycie takim i tylko takim, jakim się od dziecka oczekuje. Jest to zrezygnowanie z bycia sobą w celu jak najszybszego zniknięcia z pola uwagi nauczycieli, usunięcie się w tło klasy. Uczniowie ci przeżywają dotkliwy lęk, z którym nie potrafią sobie poradzić. Przystosowanie się bierne - dziecko wchodzi w nową dla siebie sytuację z pewną rezerwą, uważnie się wszystkiemu przypatruje, ale bez lęków. Początkowo występująca niepewność, zachwianie poczucia bezpieczeństwa - wpływają hamująco na wiele działań dziecka, ale zachowanie to stopniowo zanika, w miarę jak dziecko oswaja się z kolejnymi elementami nowego dla siebie środowiska. Przystosowanie się polega, więc na odzyskaniu zachwianego poczucia bezpieczeństwa, głównie na skutek coraz lepszego orientowania się w prawidłowościach rządzących nowym środowiskiem. Przystosowanie bierne oznacza proces oswajania się z nowym środowiskiem przez przypatrywanie się, obserwowanie przez jednostkę nowych sytuacji i stopniowe wchodzenie i angażowanie się w nie. Przystosowanie się aktywne - najczęściej pojawia się jako faza następna po okresie przystosowania się biernego. Jest to po prostu ujawnianie siebie, odkrywanie siebie, bycie sobą. Dziecko próbuje aktywnie oddziaływać na sytuację, próbuje zmieniać pewne rzeczy, chce w wielu sytuacjach decydować, całkowicie samodzielnie, a nierzadko bez liczenia się z kimkolwiek.
Proces przystosowania się, rozumiany jako proces poszukiwania swojego miejsca w
każdym nowym środowisku, także w przedszkolu, szkole zależy od tego, na ile zachowana jest równowaga pomiędzy społecznymi oczekiwaniami, możliwościami dziecka oraz jego dążeniami. Im większa jest ta równowaga, im bardziej wymagania zewnętrzne respektują naturę dziecka i są zgodne z jego własnymi dążeniami - tym szybciej następuje proces przystosowania się, tym łagodniej przebiega i tym lepszymi kończy się rezultatami.
Najmniejszą szansę przystosowania (wg prowadzonych badań) mają dzieci wychowywane w sposób liberalny, nadmiernie opiekuńczy. Stwierdzono u nich objawy zaburzeń zarówno w zakresie reakcji emocjonalnych, jak i biologicznych funkcji organizmu. Są często nasilone i mają szeroki zakres. Największą szansę dobrego przystosowania mają natomiast dzieci wychowywane w sposób racjonalny ( cechuje go pozytywny stosunek emocjonalny do dziecka, rodzice w pełni akceptują dziecko oraz pożądane formy jego zachowań, nie akceptują natomiast zachowań niepożądanych). Trudności w przystosowaniu występują u tych dzieci rzadko, a objawy zaburzeń w reakcjach emocjonalno - społecznych oraz biologicznych funkcjach organizmu są słabo nasilone i mają niewielki zakres.
Styl oddziaływań wychowawczych, charakteryzujący się pozytywnym stosunkiem emocjonalnym rodziców do dziecka, połączony z wysokimi, ale dostosowanymi do możliwości dziecka wymaganiami, oraz niską kontrolą i pozytywnym systemem wzmocnień, zwiększa szansę na dobre przystosowanie się dziecka do przedszkola. Przy takim stylu rodzice najpełniej zaspokajają potrzeby psychospołeczne dziecka, a zwłaszcza potrzebę bezpieczeństwa, miłości, a jednocześnie prezentują prawidłowe wzory stosunków interpersonalnych.
Dzieci akceptowane przez rodziców mają lepiej wykształcone umiejętności nawiązywania trwałych więzi emocjonalnych z rówieśnikami i dorosłymi, zdolność do wyrażania swoich uczuć. Postawa odrzucająca sprzyja kształtowaniu się u dzieci agresywności, nieposłuszeństwa, kłamstwa, a nawet hamuje rozwój uczuć wyższych. Przy postawie unikającej dziecko może być niezdolne do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, może być nastawione antagonistycznie do rówieśników i otoczenia, niezdolne do wytrwałości w nauce, może wchodzić w konflikty z rówieśnikami i dorosłymi, przejawiać niechęć do przedszkola, później szkoły. Słaba więź lub rozpad małżeństwa rodziców powodują pogorszenie się sytuacji emocjonalnej dziecka, co w konsekwencji powoduje trudności w adaptacji dziecka w szkole, także dzieci pochodzące ze skłóconych środowisk rodzinnych, gdzie w większości rodzice prezentują niewłaściwe postawy mają trudności z prawidłowa adaptacją do szkoły.

Czynniki warunkujące adaptację dziecka siedmioletniego do szkoły.

Przebieg procesu adaptacji społecznej i adaptacji szkolnej zależy od wielu czynników. Analiza literatury pedagogicznej wykazuje dwie grupy czynników wpływających na poziom zdolności przystosowawczych dzieci.
Grupę pierwszą stanowią czynniki endogenne. Są to przede wszystkim: wiek, płeć, indywidualne cechy układu nerwowego, stan zdrowia, ogólny poziom psychoruchowego rozwoju dziecka.
Grupę drugą stanowią czynniki egzogenne. Związane są one ze środowiskiem rodzinnym, rówieśniczym, przedszkolnym, szkolnym.

1. Stan zdrowia i rozwój fizyczny.

W wielu czynnościach intelektualnych, w adaptacji do życia szkolnego i do pracy szkolnej ważną rolę odgrywa rozwój fizyczny i zdrowie dziecka. Dobre zdrowie fizyczne warunkuje rozwój psychiki dziecka i dobrą adaptację do otoczenia.
Jak wynika z dotychczasowych badań tego problemu - przystosowanie się do środowiska fizycznego jest koniecznością dla każdego ustroju. U człowieka procesom adaptacji fizjologicznej towarzyszą procesy przystosowania się psychicznego.
Nie wszystkie jednak dzieci, które rozpoczynają naukę spełniają warunki fizycznej i psychicznej dojrzałości szkolnej, nie wszystkie są odpowiednio przygotowane do podjęcia obowiązków szkolnych i uodpornione na negatywne wpływy nowego środowiska. U uczniów psychicznie słabszych występują dość często zaburzenia w zachowaniu i reakcje nerwicowe.
Od dziecka, które rozpoczyna naukę szkolną, oczekujemy nie tylko określonego poziomu rozwoju funkcji poznawczych, ale również określonego poziomu rozwoju ruchowego. Już potoczna obserwacja wykazuje, że nie wszystkie dzieci rozpoczynające naukę w klasie I odznaczają się dobrą sprawnością ruchową.
Oprócz dzieci prawidłowo rozwiniętych pod względem ruchowym, oraz dzieci wyróżniających się wyjątkowo sprawnością ruchową, możemy w grupie pierwszoklasistów wyodrębnić dzieci o ruchach mało sprawnych i niezręcznych, z wielkim trudem wykonujące czynności łatwe i proste dla ich rówieśników. Są to dzieci o opóźnionym rozwoju ruchowym, które są w szkole narażone na wiele przykrości. Lekcje wychowania fizycznego są zupełnie nieprzystosowane do możliwości tych dzieci. Z tego też względu szukają one różnych pretekstów, wymówek, aby tylko być zwolnionym z ćwiczeń na zajęciach. Niepowodzenia na lekcjach wychowania fizycznego zniechęcają dzieci o opóźnionym rozwoju motorycznym do wszelkich zabaw ruchowych i ćwiczeń sportowych. Badania wykazały, że uczniowie ci czują się często przez rówieśników społecznie dyskryminowani. Taka sytuacja prowadzi do wytwarzania się negatywnych postaw emocjonalnych, odbijających się niekorzystnie na przystosowaniu się dziecka do środowiska szkolnego.
Oprócz właściwego rozwoju fizycznego, również stan zdrowia dziecka wpływa na przebieg procesu jego przystosowania się do nowych warunków.
Zły stan zdrowia i częste choroby zwiększają podatność na zmęczenie, utrudniają skupienie się i długotrwały wysiłek, osłabiają układ nerwowy oraz obniżają wydajność pracy umysłowej. Częste i długotrwałe choroby powodują absencję w szkole, w wyniku czego powstają luki w opanowywanym materiale nauczania. Tak częste w tym wieku skłonności do przeziębień, uporczywych katarów, powodują, że dziecko staje się bardziej bojaźliwe, poczyna zwracać uwagę na siebie, jego psychika wykazuje zwiększoną wrażliwość. Czasem rozwija się poczucie mniejszej wartości w porównaniu do rówieśników, co pogłębia stany niepewności.
Dziecko chorowite, nieodporne na infekcje, częściej niż jego rówieśnicy musi przebywać w domu, niekiedy w szpitalu, bądź też w sanatorium - odizolowane od otoczenia, od normalnie toczącego się życia. Powoduje to zubożenie kontaktów ze światem zewnętrznym. Często powtarzające się okresy izolacji uniemożliwiają również oddziaływanie różnorodnych bodźców, powstawanie wrażeń i innych doznań.
Opuszczając lekcje, dziecko ma luki w materiale, który w tym czasie opracowali jego koledzy. I chociaż nawet uzupełni je później, to jednak wiedza jego będzie mniej dokładna.
Większość dzieci czuje się źle w takich sytuacjach, kiedy są skazane na samotność, tylko u nielicznych jednostek potrzeba obcowania z rówieśnikami jest słabsza. Ale nawet i na te dzieci, którym izolacja w czasie choroby nie sprawia przykrości, wywiera ona swój wpływ: umacnia samotnicze upodobania, ogranicza zasób doświadczeń społecznych, a tym samym utrudnia przyszłe kontakty z rówieśnikami, co nie jest korzystne dla dalszego rozwoju społecznego dziecka i opanowania przez nie umiejętności współżycia.
Orientację o stanie zdrowia i rozwoju fizycznego dziecka możemy zdobyć zapoznając się z wynikami badań lekarskich. Jednakże pełnej wiedzy na ten temat, a zwłaszcza o wpływie stanu zdrowia i rozwoju fizycznego na kształtowanie się cech osobowości nie można otrzymać w stanie gotowym od lekarza. Musi być ona uzupełniona i pogłębiona własnymi spostrzeżeniami i obserwacjami rodziców, ich refleksją, ich czynną postawą wobec cech własnego dziecka i możliwości ich kształtowania.

2. Wpływ środowiska rodzinnego na rozwój społeczny dziecka.

Środowisko rodzinne jako pierwsze i przez długi czas jedyne, którym wzrasta i rozwija się dziecko, ma bardzo duży wpływ na jego rozwój fizyczny i umysłowy, a zwłaszcza emocjonalny, moralny i społeczny. Badania i obserwacje wykazują, że rodzina stanowi środowisko, które zapewnia dzieciom najlepsze warunki rozwoju. Żadna instytucja, żaden zakład opiekuńczo - wychowawczy nie jest w stanie zastąpić rodziny.
Jednym z najważniejszych atutów rodziny, decydującym o jej przewadze nad innymi środowiskami, jest wczesne rozpoczynanie jej oddziaływania, które jest długotrwałe i ciągłe.
Ciągłość istnienia domu rodzinnego ma dla rozwoju dziecka olbrzymie znaczenie. Sprawia ono, że rodzina może zaspokoić liczne potrzeby psychiczne dziecka, przede wszystkim zaś potrzebę bezpieczeństwa. Bowiem małe dziecko czuje się bezpiecznie tylko w domu, u siebie. A jeśli rodzina we właściwy sposób zaspokaja jego potrzebę bezpieczeństwa, nie przejawia ono postaw lękowych także w innych środowiskach. Dom rodzinny jakby uzbraja, wyposaża w ufność wobec ludzi. Postawy rodzicielskie, takie jak: akceptacja dziecka, współdziałanie z nim, dawanie mu odpowiedniej dla wieku swobody i uznanie jego praw, stanowią warunki sprzyjające rozwojowi pewnych cech osobowości i zachowania dziecka, które mają duże znaczenie w dalszym jego życiu, szczególnie zaś dotyczą sytuacji szkolnej. Jeśli rodzice reprezentują wyżej wymienione postawy, to dziecko ma odpowiednie warunki by wykształcić w sobie zdolności do nawiązywania trwałych więzi emocjonalnych, współdziałania z rówieśnikami, zadowolenia z własnej pracy, podejmowania zobowiązań, czyli ma możliwości uspołecznienia się. Natomiast postawy niewłaściwe: odtrącenie, unikanie, nadmierne ochranianie, zbytnie korygowanie i „naginanie”, mogą u dziecka ukształtować takie cechy jak: agresywność, nieposłuszeństwo, zachowanie aspołeczne, niezdolność do nawiązywania więzi uczuciowych, brak obiektywnej samooceny, brak wiary we własne siły, niepewność i inne, które utrudniają prawidłowe funkcjonowanie w rodzinie, przedszkolu i w klasie szkolnej.
Rodzice stanowią dla dziecka najbliższe wzory osobowe. Dzieci naśladują i identyfikują się z najbliższymi, a przez to przyswajają sobie różnorodne formy społecznego zachowania. Od środowiska rodzinnego, a od rodziców przede wszystkim, zależy w znacznym stopniu, jakim człowiekiem będzie ich dziecko, gdy osiągnie dojrzałość. Jak będzie przygotowane do dorosłego życia, jak będzie umiało sobie w nim radzić. To środowisko rodzinne w pierwszym rzędzie powinno przekazać dziecku podstawowe wiadomości o otaczającym je świecie, ludziach i zjawiskach, nauczyć różnych czynności i sprawności, wdrożyć do nawyków kulturalno - higienicznych i wpoić odpowiednie przyzwyczajenia, przekazać umiejętność współżycia z rówieśnikami i dorosłymi, wyrobić właściwe postawy uczuciowe, moralne, etyczne. Stosunki rodzinne, a więc porozumienia lub konflikty między rodzicami, nadmiar lub niedobór uczuć, jakimi darzą dzieci, ilość czasu jaki im poświęcają, itp. - wszystko to ma wpływ na prawidłowy lub zaburzony rozwój. Analizując środowisko rodzinne w aspekcie przystosowania społecznego dziecka w młodszym wieku szkolnym ujmuje się je jako, złożony układ bodźców i sytuacji oddziałujących na dziecko, wynikających ze struktury i funkcjonowania rodziny.
Jak zauważyli badacze tego problemu istotny wpływ na adaptację dziecka do życia w społeczeństwie mają:
- czynniki społeczno - ekonomiczne, określające pozycję społeczną, ekonomiczną rodziny, warunki bytowe, zawód rodziców, struktura rodziny,
- czynniki pedagogiczno - psychologiczne i kulturowe określające metody i środki stosowane w wychowaniu, stosunki wewnątrzrodzinne, wykształcenie rodziców, wzorce kulturowe, itp.
Każdy element środowiska rodzinnego działa nierozerwalnie i oddziałuje na każde dziecko indywidualnie w zależności od struktury jego osobowości.

3. Wychowanie przedszkolne.

Wiek przedszkolny odgrywa wyjątkowo ważną rolę w społecznym rozwoju dziecka. Struktura osobowości staje się bardziej złożona, wzbogaca się o nowe elementy - funkcje, właściwości, postawy. Specyficznym osiągnięciem wieku przedszkolnego jest zaczynające się poznawanie samego siebie, początki samooceny, formowanie się własnego obrazu. Są to komponenty, które tworzą się w interakcji społecznej, poprzez oddziaływanie stosunków między ludźmi w środowisku dziecka i mają na nie wpływ.
W programie pracy wychowawczej tworzenie stosunku dziecka do własnej osoby formułuje się jako jedno z podstawowych kompleksowych zadań wychowawczych w przedszkolu.
Poziom aspiracji - jeden z podstawowych komponentów „samouświadomienia” i samooceny dziecka ma wielkie znaczenie jako czynnik motywacyjny, głęboko sięgający do zachowań człowieka. Dlatego z punktu widzenia wypełniania zadań programu pracy wychowawczej nie może być obojętne pytanie, jak wpływa przedszkole na poziom aspiracji dziecka - czy wychowuje aktywne, odpowiednio pewne siebie jednostki, dążące do samorealizacji, a do uznania i doceniania przez społeczeństwo, lub przeciwnie, czy wpływa na te tendencje raczej ograniczająco i wychowuje jednostki bojaźliwe, nieśmiałe, niepewne albo wygodne, które nie interesują się niczym więcej, jak tylko tym, co może osiągnąć przy minimalnym wysiłku lub zupełnie bez trudu.
Z badań wynika, że większość dzieci kończących edukację przedszkolną potrafi już w pewnym stopniu kierować własnym postępowaniem, podporządkowywać aktualne dążenia wymaganiom społecznym, uwzględniać w swoim zachowaniu sugestie i oczekiwania dorosłych. Świadczy o tym powstrzymywanie się wielu dzieci od czynności zakazanych.
Badania nad zachowaniem społeczno - moralnym dzieci wstępujących do szkoły wykazały, że potrafią one dostrzegać wymagania społeczne oraz potrzeby i oczekiwania innych osób; znają ogólnie obowiązujące zasady postępowania; wiedzą, jak należy się zachować w różnych sytuacjach, jakie trzeba wykonać czynności, aby właściwie rozwiązać określony problem moralny.
Dużą rolę w kształtowaniu postaw dzieci, odegrało z pewnością rozszerzenie środowiska wychowawczego o zamierzone i planowane oddziaływanie przedszkola, które wzbogaca wiedzę
i doświadczenie wychowanków poprzez wykorzystywanie w swojej pracy dydaktyczno - wychowawczej różnorodnych form, metod i środków.
Podstawowym zadaniem przedszkola jest zapewnienie dziecku warunków do wszechstronnego rozwoju z wykorzystaniem programu, który jest zbiorem oczekiwań poznawczych społecznych działaniowych dzieci i możliwie optymalnych sposobów ich urzeczywistniania. Zapewnienie dziecku prawidłowego rozwoju psychoruchowego jest jednoznaczne z możliwością samorozwoju, co umożliwia osiągnięcie celów i wykonanie zadań związanych również z nauką szkolną. Według Więckowskiego: „tzw. dojrzałość szkolna jest czymś wtórnym w stosunku do rozwoju, wynika z osiągniętego poziomu rozwoju.”
Zaburzenia rozwoju psychoruchowego w postaci fragmentarycznych deficytów ujawniają się w przedszkolu w czasie zabaw konstrukcyjnych, zajęć plastycznych, gimnastyki, rytmiki. Niestety są one często rozpoznawane dopiero w szkole i to nierzadko w okresie nawarstwionych trudności w nauce. Szczególnie ważne jest więc rozpoznawanie już w przedszkolu nieharmonijnego rozwoju psychoruchowego dziecka oraz podejmowanie oddziaływań w kierunku wszechstronnego jego rozwoju, spełniających w tym przypadku funkcję profilaktyczno - rehabilitacyjną w zakresie nauki pisania i czytania.
Przy współczesnym pojmowaniu dojrzałości szkolnej, jako określonego rezultatu, czy raczej poziomu ogólnego, harmonijnego rozwoju dziecka - przygotowaniu do szkoły służy realizacja wszystkich dziedzin wychowania. Kończąc okres przedszkolny dziecko powinno osiągnąć pełną dojrzałość szkolną. Temu zagadnieniu wiele miejsca poświęcili psychologowie okresu międzywojennego, zwłaszcza przedstawiciele tzw. szkoły lipskiej i wiedeńskiej. Jedni uważali dojrzałość jako pewien stopień rozwoju intelektualnego pozwalającego podjąć naukę czytania i pisania. Przedstawiciele szkoły wiedeńskiej uważali dojrzałość jako umiejętność przystosowania się do nowych warunków szkolnych a szczególnie zachowania w nowym środowisku właściwej postawy wobec zadań.
Przystosowaniu dzieci do nowego środowiska szkolnego, przygotowaniu ich do pełnienia obowiązków ucznia, jak również umiejętności współżycia i współdziałania w grupie rówieśniczej mają służyć właśnie przedszkola. To tutaj dzieci zdają sobie sprawę, że żyją w pewnej społeczności. Uczą się uczestniczyć w życiu całej grupy. Wspólnie bawią się i uczą. Jest to pierwszy krok ku życiu w społeczeństwie, którym najpierw będzie klasa szkolna, później miejsce pracy, zamieszkania, itd..
Upowszechnienie nauki przedszkolnej na rok przed rozpoczęciem nauki w szkole umożliwia dzieciom, które nie uczęszczały do przedszkola rozszerzenie i wzbogacenie kontaktów społecznych, treści dydaktycznych. Pod koniec wieku przedszkolnego niemal wszystkie dzieci marzą o tym, aby zostać uczniem i to koniecznie dobrym.
Objęcie wychowaniem przedszkolnym wszystkich dzieci w szóstym roku życia, umożliwia im właściwe przygotowanie się do nauki w szkole, stwarza jednakowe szanse dzieciom z różnych środowisk. W tym szeroko pojętym przygotowaniu dzieci do szkoły zawarta jest szczególnie wartościowa myśl pedagogiczna dotycząca integracji wychowania przedszkolnego z nauczaniem początkowym, tzn. traktowanie procesu dydaktyczno - wychowawczego jako procesu ciągłego, co odpowiada ciągłemu charakterowi rozwoju człowieka.

4. Specyfika środowiska szkolnego.

Szkoła jest terenem bardzo wyraźnie ujawniającym zachowanie społeczne dziecka ze względu na jego uczestnictwo w dużej grupie, a zarazem terenem zorganizowanych oddziaływań wychowawczych, modyfikujących te zachowania. Dziecko wraz z przekroczeniem progu szkoły staje się jednocześnie członkiem dużej społeczności szkolnej jak i potencjalnej grupy społecznej - klasy szkolnej.
Nawiązując do definicji formułowanych na gruncie pedagogiki społecznej, klasa jest zespołem składającym się z uczniów wzajemnie na siebie oddziałujących, którzy różnią się zajmowanymi w nim pozycjami i rolami oraz mają wspólny system wartości i norm regulujących ich zachowanie w istotnych dla klasy sprawach.
Występuje wiele rodzajów norm. Wydaje się jednak, że dla szkoły, klasy, grupy rówieśniczej najbardziej charakterystyczne są następujące:
- normy o charakterze ogólnoludzkim, np. „bądź uczciwy”,
- normy regulujące współżycie grupy uczniów, np. „nie skarż”, itp.
W przypadku uczniów siedmioletnich, którzy dopiero rozpoczynają naukę, nie zdążyli się oni jeszcze poznać, nie wykonywali żadnych wspólnych zadań, nie można mówić o już ukształtowanych normach grupowych. Jednakże uczniowie dość szybko zaczynają zdobywać orientację w sprawie tych form zachowania, które są aprobowane przez klasę i tych, które spotykają się z dezaprobatą. Normy i zasady współżycia powstają w miarę zżywania się uczniów w klasie i to one kształtują swoisty klimat klasy, właściwą jej atmosferę. Znacząca w tym względzie jest rola wychowawcy, którego osobę w pełni akceptują dzieci - w szczególności w przypadku pracy z pierwszoklasistami. Praca wychowawcza nauczyciela w klasie I polega na równoległym organizowaniu procesu poznawania i oddziaływania na ucznia.
Nabycie umiejętności poznawania dziecka jest warunkiem prawidłowej realizacji procesu wychowawczego. Pełne poznanie i zrozumienie dziecka, którego rozwojem chce się kierować, jest nieodłącznym elementem skutecznego oddziaływania pedagogicznego.
Znajomość dziecka nie byłaby pełna bez poznania jego środowiska rodzinnego, które dla nauczyciela ma dwojaką wartość:
- umożliwia wyjaśnienie przyczyn wielu cech zachowania jakie przejawia dziecko,
- ukazuje możliwość współpracy z rodziną w celu kształtowania pozytywnych cech osobowości.
Zdobycie wiadomości o uczniach jest procesem długotrwałym i niełatwym, należy pamiętać aby unikać błędów w formułowaniu opinii i wyciąganiu wniosków.
W literaturze istnieje wiele informacji na temat metod poznawania uczniów. Wyodrębniane są przede wszystkim: obserwacja, wywiady, ankiety, rozmowy indywidualne, organizowanie eksperymentów, testy, analiza wytworów, analiza dokumentów.
Opracowanie: Iwona Walas

Przypisy:

Brzezińska A. ,O dobrym i złym uczestnictwie dziecka w szkolnym systemie edukacyjnym, „Życie Szkoły” 1991 nr 1

Domaniewska T., Rola przedszkola w przygotowaniu dzieci do szkoły w: Podstawy pedagogiki przedszkolnej. red. M. Kwiatowska, Warszawa 1985

Filipczuk H., Poznaj swoje dziecko, Warszawa 1975

Filipczuk H., Rodzina a rozwój psychiczny dziecka, Warszawa 1981

Filipczuk H., Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 1985

Guz S., Osiągnięcia dzieci kończących edukację przedszkolną w rozwoju wybranych struktur osobowości. „Wychowanie w Przedszkolu” 1986 nr 11

Guz S., Rozwój i kształtowanie osobowości dzieci w okresie wczesnoszkolnym, Warszawa 1987

Jackowska E., Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 1980

Jaczewski A., Korczak Z., Popielarska A., Rozwój i zdrowie ucznia, Warszawa 1985

Janowski A., Kierowanie wychowawcze w toku lekcji, Warszawa 1974

Klindova L., Poziom aspiracji jako element społecznego rozwoju dziecka „Wychowanie w Przedszkolu” 1987 nr 4

Korzonek S., Rola przedszkola w rozwijaniu funkcji percepcyjno - motorycznych „Wychowanie w Przedszkolu” 1991 nr 4

Lelonek M., Wróbel T., Praca nauczyciela w klasach 1-3, Warszawa 1990

Łobocki M., Wychowanie w klasie szkolnej. Z zagadnień dynamiki grupowej, Warszawa 1972

Słyszowa S., Poznanie dzieci rozpoczynających naukę i kierowanie ich rozwojem, Warszawa 1974

Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1981

Szemińska A., Poznawanie ucznia i oddziaływanie pedagogiczne, Warszawa 1957

Tyszkowa M., Czynniki determinujące pracę szkolną dziecka, Warszawa 1972

Więckowski R., Wprowadzenie do przedszkolnej pedagogiki humanistyczne „Wychowanie w Przedszkolu” 1989 nr 6

Wilgocka-Okoń B., Dojrzałość szkolna dzieci a środowisko, Warszawa 1972

Wilgocka-Okoń B., Przygotowanie dzieci do szkoły „Studia Pedagogiczne” 1985 nr 48

ZNACZENIE RODZINY W PRZYGOTOWANIU DZIECKA DO ROLI UCZNIA

Istotny wpływ na rozwój dziecka, a w szczególności na sferę emocjonalną i intelektualną oraz karierę szkolną, ma środowisko rodzinne. Według M. Ziemskiej[1] rodzina jest podstawowym środowiskiem dziecka w tym sensie, że daje jednostce pierwsze i najbardziej całkowite przeżycie przynależności do grupy społecznej, a także i w tym, że stosunki emocjonalne i społeczne w niej nie podlegają w tym samym stopniu zmianom co wzajemne stosunki w innych grupach społecznych.

Rodzina stanowi więc dla dziecka nie tylko pierwsze, ale i trwałe środowisko.

Zdaniem tej samej autorki jednym z podstawowych zadań rodziny jest zapewnienie dzieciom odpowiednich warunków wzrostu i rozwoju. Szczególnej wagi nabiera ono w stosunku do młodszych dzieci ze względu na ich zależność od świata dorosłych, jak również ze względu na znaczenie tego okresu dla rozwoju fizycznego i psychicznego, w tym także poznawczego, uczuciowego i społecznego.[2]

Trzeba przyznać, że trudno jest o pełną i zadowalającą definicję rodziny, co wynika z jej różnorodności form i ciągłych przemian. Rodzinę można traktować jako grupę społeczną: „Grupa jest społeczną formacją, która składa się z pewnej liczby jednostek pozostających w (bardziej lub mniej) określonych pozycjach i rolach w stosunku do siebie, i która posiada własny system wartości oraz normy regulujące zachowanie jednostek co najmniej w sprawach ważnych dla grupy”.[3]

J. Szczepański[4] definiuje rodzinę jako grupę złożoną z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski, z tym, że chodzi tu o stosunek rodzicielski w szerokim, społeczno-prawnym rozumieniu tego terminu.

Członków rodziny łączy więź rodzinna. Podstawą więzi są funkcje rodziny, których przedmiotem jest zaspokajanie potrzeb jej własnych jako grupy społecznej i jej poszczególnych członków.

Jedną z podstawowych potrzeb jest potrzeba życzliwości, ciepła i miłości. Zaspokojenie tej potrzeby stymuluje osiągnięcia rozwojowe.

Dziecko lepiej i szybciej się rozwija w zakresie sprawności umysłu, sprawności fizycznej i kontaktów społecznych, gdy ma zapewnione poczucie bezpieczeństwa, a więc uchronione jest od leków i zaburzeń równowagi psychicznej. Dziecko potrzebuje także kontaktu z rodzicami, ich czujności i współdziałania.

Kolejną ważną potrzebą jest potrzeba samourzeczywistnienia, wyrażająca się u małego dziecka aktywnością w zakresie poznania i działania.

Aprobata i oznaki zadowolenia rodziców z osiągnięć rozwojowych dziecka oraz stwarzanie warunków korzystnych dla jego rozwoju stymulują wzrost i rozwój dziecka jako niepowtarzalnej indywidualności. Odmienne zachowania rodziców, ograniczenie inicjatywy dziecka, wykonywanie za niego czynności powoduje ujemne odczucie u dziecka, szczególnie, gdy wymaga się od niego samodzielności, a więc w szkole.

Z potrzebą samourzeczywistnienia łączy się potrzeba szacunku dla dziecka. Rodzice nie krytykują wysiłków dziecka, nie poniżają go, nie porównują do idealnego wzoru, lecz liczą się z indywidualnymi uzdolnieniami i możliwościami dziecka.

Poczucie własnej wartości, pewność siebie, wiara we własne siły - wytworzone u dziecka, odgrywa doniosłą rolę szczególnie u pierwszoklasisty, przed którym stoi wiele różnorodnych nowych zadań i sytuacji.

Zdaniem E. Jackowskiej[5] rodzina jest naturalnym środowiskiem wychowawczym, w którym wychowanie nie przebiega według określonego planu, lecz z wykorzystaniem różnorodnych sytuacji codziennego życia. Na dziecko oddziałuje wówczas złożony układ bodźców i sytuacji wynikających ze struktury i funkcjonowania rodziny. Do podstawowych czynników środowiska rodzinnego autorka zalicza:

Czynniki społeczno-ekonomiczne - określające pozycję społeczną i ekonomiczną rodziny i jej poszczególnych członków: warunki bytowe, poziom dochodów, sytuacja mieszkaniowa, materialna, źródło utrzymania, zawód rodziców i dorosłych członków rodziny, dodatkowe źródła utrzymania, więź z dalszą rodziną i więź z rodziną sąsiedzką;

Czynniki kulturowe - określony poziom kultury życia codziennego, to jest wykształcenie rodziców, wzorzec kulturalny obowiązujący w danej rodzinie, podział obowiązków, sposób spędzania wolnego czasu, poziom potrzeb kulturalnych rodziców i innych członków rodziny;

Czynniki pedagogiczne - określające metody i środki stosowane w wychowaniu dzieci, m.in. warunki opieki nad dzieckiem, kontrola, normy i wartości przekazywane dziecku, wymagania, zakazy, nagrody, kary;

Czynniki psychologiczno-społeczne - określające strukturę, rodzaj stosunków wewnątrz rodziny, więzi uczuciowe między poszczególnymi członkami rodziny.

Według M. Ochmańskiego[6] środowisko rodzinne jest tym środowiskiem wychowawczym, które oddziałuje na dziecko najdłużej, a jego najsilniejsze oddziaływanie uwidacznia się w okresie dzieciństwa, gdy wpływ innych instytucji jest ograniczony. Zaangażowanie rodziców w sprawy wychowania ma decydujące znaczenie dla przyszłych losów dziecka, jego kształtowania się jako jednostki niepowtarzalnej, przejawiającej określony poziom zdolności i specyficzne cechy charakteru. Wywiera to także wpływ na adaptację dziecka do wymagań szkolnych i jego postępy nauce.

W zdrowym środowisku rodzinnym kształtują się wszelkie pożądane cechy psychofizyczne dziecka. Ważą się losy i decyduje się to, czy stanie się ono jednostką silną, odporną fizycznie i psychicznie czy też słabą, niedojrzałą emocjonalnie i społecznie. Rodzina stymuluje rozwój intelektualny dziecka i przygotowuje nowego członka do udziału w życiu społecznym, ale warunkiem tego jest miłość otoczenia, akceptacja ze strony rodziców i zwartość rodziny, które kształtują u dziecka poczucie bezpieczeństwa. Istnieje mnóstwo ważnych spraw i rzeczy, pisze Rembowski,[7] z którymi dziecko może się zapoznać tylko w domu, i których nauczy się tylko od swej rodziny.

Układ stosunków między rodzicami ma duży wpływ na wytwarzanie właściwej lub niewłaściwej atmosfery w domu rodzinnym. Rzutuje on na funkcjonowanie całej rodziny i jej rozwój. Z właściwą atmosferą uczuciową w rodzinie, z dobrymi stosunkami między rodzicami związane jest kształtowanie się stosunków interpersonalnych między dziećmi.

Obok stosunków międzyosobowych w strukturze rodziny ważnym elementem są role członków rodziny, które znajdują wyraz przede wszystkim w opiece, wychowaniu i zaspokojeniu różnorodnych potrzeb rodziny. O rolach rodziców w danej rodzinie nie sposób mówić bez nawiązania do problematyki kształtowania ich pozycji. Ta z kolei uzależniona jest od posiadanej władzy w rodzinie i autorytetu.

Z wychowawczego punktu widzenia ważny jest także układ ról i pozycji dzieci w rodzinie. Pozycja dziecka w rodzinie zmienia się w zależności od jego wieku. Im młodsze , tym bardziej centralną zajmuje pozycję. Inna jest pozycja jedynaka, a inna dziecka w rodzinie wielodzietnej. Inna dziewczynki wśród chłopców, inna chłopca wśród dziewcząt. Warunki wychowawcze środowiska rodzinnego, w którym wyrasta dziecko, są zdeterminowane wielkością rodziny, czyli określone przez liczbę dzieci w rodzinie.

E. Jackowska[8] uważa, iż rodzina wielodzietna daje dziecku większe poczucie bezpieczeństwa. W sytuacji trudnej dziecko może zwrócić się o pomoc nie tylko do rodziców, ale także do rodzeństwa. Należy jednak wspomnieć o uwarunkowaniach, które ograniczają pozytywny wpływ wychowania w rodzinie wielodzietnej. Rodzice mogą mniej uwagi poświęcić każdemu dziecku, więc więzi uczuciowe dziecka szybciej się rozluźniają.

Na podstawie wyników badań przeprowadzonych w Polsce między innymi przez H. Izdebską,[9] N. Han-Jigiewicz,[10] H. Spionek,[11] wiadomo, że występuje ścisła zależność między zaburzeniami w procesie społecznego przystosowania dziecka do wymagań szkolnych a niepełnością rodziny lub jej dezorganizacją. Zależności, jakie występują między środowiskiem rodzinnym a adaptacją dziecka do wymagań szkolnych, można także rozpatrywać na tle czynników charakteryzujących daną rodzinę. Badania wykazują istotny wpływ warunków socjalnych rodziny na gotowość dziecka do podjęcia nauki szkolnej. Lepsza sytuacja ekonomiczna rodziny umożliwia korzystanie ze źródeł dostarczających wielu bodźców dodatnio wpływających na rozwój dziecka, a więc książek, radia, telewizora, magnetowidu, zabawek kształcących.

E. Trempała[12] uważa, że możliwości rozwojowe dziecka są lepsze w mieszkaniu o wyższym standardzie i większym metrażu. Z warunkami ekonomicznymi rodziny wiąże się dość często poziom wykształcenia rodziców i wykonywany przez nich zawód, pewne tradycje rodzinne dotyczące spędzania wolnego czasu. Wielu autorów stwierdza, że wyższy poziom wykształcenia rodziców wpływa na lepsze rozumienie problemów związanych z wychowaniem dzieci oraz pozwala na stosowanie odpowiednich metod wychowawczych.

Pierwszych wzorów osobowych dostarczają dziecku rodzice. Ich zachowanie wpływa na kształtowanie się osobowości dziecka i jego zachowania w dzieciństwie, a także na formowanie się tych wzorów zachowania, jakie wniesie z sobą w przyszłość. Rodzice są więc nie tylko rodzicami, ale i „wzorami” dla swych dzieci, a do prawidłowego rozwoju są potrzebni oboje rodzice.

Istota i znaczenie postaw rodzicielskich wiążą się z ich ładunkiem emocjonalnym, którym przesycone jest postępowanie rodziców wobec dziecka, który decyduje o stosowanych metodach wychowawczych. Łączy się to również z faktem, iż te same środki wychowawcze będą dawały bardzo różne rezultaty zależne od ładunku emocjonalnego zawartego w postawach rodziców stosujących te środki, gdyż, jak pisze Z. Tyszka „rozwinięte więzi emocjonalne zwielokrotniają wysiłki wychowawcze rodziców...”[13]

W konsekwencji emocjonalne ustosunkowanie się rodziców do dziecka wywołuje reakcję w postaci określonego zachowania, a dalej prowadzi do kształtowania pewnych cech osobowości dziecka. Według M. Ziemskiej „wpływ ten możemy śledzić w zakresie rozwoju sprawności umysłowej, uczuciowości dziecka i aktywności, uspołecznienia, dobrego lub złego przystosowania w szkole oraz stosunku do dorosłych.”[14]

Postawy właściwe będą stwarzały warunki dla prawidłowego rozwoju dziecka, natomiast postawy niewłaściwe będą ten rozwój zaburzały, będą miały ujemny wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. Każda postawa składa się z wielu zachowań rodziców wobec dziecka, czyli jest zespołem postaw cząstkowych. Z kolei wśród postaw złożonych wyróżnia się ich główne typy, określające, wyjaśniające różne rodzaje zachowania rodziców wobec dziecka.

Istnieje wiele typologii postaw rodzicielskich, które na ogół akceptują postawy niepożądane. Wśród tych typologii model M. Ziemskiej wyróżnia się pełniejszym określeniem postaw, z równoznacznym uwzględnieniem zarówno postaw właściwych, jak i niewłaściwych.

U podłoża niewłaściwych postaw rodzicielskich stwierdza się zazwyczaj bądź nadmierny dystans uczuciowy wobec dziecka, bądź nadmierną na nim koncentrację, a także uległość lub dominację. Wymiary te wyznaczają główne typy nieprawidłowych postaw rodzicielskich, czyli postawę odtrącającą, unikającą, nadmiernie wymagającą i nadmiernie chroniącą.

Według M. Kąkol[15] trudności z adaptowaniem się pojawiają się przede wszystkim u dzieci, których rodzice byli nadopiekuńczy, tzn. wyręczali dziecko w wielu sprawach, usuwali wszelkie trudności z jego drogi, zaspokajali wszelkie jego potrzeby jak gdyby „z góry”, zanim ono o tym pomyślało. Swoboda dziecka była znacznie ograniczona, głównie z uwagi na jego fizyczne bezpieczeństwo. Ograniczono mu wiec potrzebę ruchu, ale także kontakty z innymi dziećmi. W rezultacie więc takie dziecko bardzo często wiele wie, ale niewiele umie. I tak nie umie wykonać tego, co najważniejsze, najbardziej podstawowe i co także w szkole ma największe znaczenie, tzn. nie umie się szybko ubrać i rozebrać, trudności pojawiają się przy zabawie (wielu zabaw nie zna, nie umie bawić się razem z dziećmi).

Wspomniana wyżej postawa nadmiernie chroniąca wiąże się także z drugim problemem a mianowicie z tak silnym związaniem emocjonalnym matki i dziecka (najczęściej, choć nie zawsze to jest matka), że rozstanie jest trudne i bolesne dla obu stron. Rozpacz, jej napięcie dodatkowo nasilają problemy emocjonalne dziecka związane z rozstaniem. W tej sytuacji w pierwszej kolejności matka wymaga pomocy i zrozumienia ze strony nauczycielki, bo to od jej samopoczucia zależy samopoczucie dziecka. W konsekwencji postawa nadmiernie chroniąca, powoduje opóźnienie dojrzałości emocjonalnej, społecznej, zależność od matki, brak inicjatywy, bierność i ustępliwość. M. Ziemska[16] twierdzi, że postawa unikająca kontaktu z dzieckiem powoduje nieumiejętność nawiązywania trwałych więzi, dziecko jest uczuciowo niestałe, nastawione antagonistycznie do innych., do instytucji, np. do szkoły, zmienne w planach, niezdolne do obiektywnych ocen, skłonne do przechwałek, może też być nie zdolne do koncentracji w nauce. bojaźliwe, nieufne, wchodzące w konflikt ze szkołą, kolegami.

Postawa odtrącająca sprzyja kształtowaniu się agresywności, kłótliwości, nieposłuszeństwa, kłamstwa, kradzieży. W szkole dziecko nie potrafi podporządkować się rygorom i dyscyplinie, nie wywiązuje się z powierzonych mu zadań. Postawa ta może rozwijać inne zachowania a mianowicie: zastraszenie, bezradność, dziecku na skutek zahamowania trudno dostosować się do nowych zadań. Przy nagłym odtrąceniu często występują reakcje nerwicowe. Z badań nad genezą zachowania się agresywnego u dzieci wiadomo, że frustracja, wywołana przez zaniedbanie czy odtrącenie, powoduje gniew i agresję. Brak zainteresowania szkolnymi sprawami dziecka, dystans uczuciowy w skrajnych postaciach prowadzą do zachowań aspołecznych.

Postawa korygowania, nadmiernego wymagania powoduje: brak wiary we własne siły. niepewność. lękliwość, obsesję, przewrażliwienie, uległość, brak zdolności do koncentracji. Dziecko o takich cechach ma często trudności w szkole i w przystosowaniu społecznym. Brak aspiracji i opanowania uczuciowego, podatność na frustrację powodują wiele przykrych przeżyć w szkole.

Odmienne rysy osobowości kształtują się pod wpływem właściwych postaw rodzicielskich. Postawa współdziałania wytwarza ufność wobec rodziców, zadowolenie ze swojej pracy, wytrwałość, zdolność do współdziałania z innymi. Zdolność do nawiązywania kontaktów emocjonalnych, wyrażania uczuć kształtują się przy akceptacji dziecka ze strony rodziców. Przy postawie uznającej prawa dziecka staje się ono lojalne i solidarne, wykazuje własną inicjatywę. Rozumna swoboda i zaufanie rozwijają u dziecka umiejętność współpracy z rówieśnikami, uspołecznienie, pomysłowość, bystrość, w miarę pewność siebie.

Jeżeli rodzice przejawiają wobec dziecka właściwe postawy, jego zachowanie się w szkole, stosunek do nauki są pozytywne. Dziecko mając oparcie w domu rodzinnym, szybciej przystosowuje się do nowych sytuacji, dąży do pokonywania przeszkód, samodzielnie rozwiązuje trudne zadania.

Negatywne postawy wobec dziecka sprzyjają powstawaniu pewnych cech osobowości dziecka, które uwidaczniają się w uspołecznieniu dziecka, przeżyciach szkolnych, w złym lub dobrym przystosowaniu się do szkoły, stosunku do dorosłych a także uczuciowości i aktywności dziecka. Badaczy interesuje związek między postawami rodzicielskimi a powodzeniem dziecka w nauce szkolnej. W badaniach nad początkami nauki szkolnej wysunięto hipotezę, że postawy rodziców mogą wpływać na postępy w szkole. Stwierdzono, że niektóre negatywne postawy rodziców wobec dzieci mogą prowadzić do wykształcenia się u nich negatywnych postaw wobec nich samych, co z kolei wpływa na postępy w szkole. We wczesnych latach szkolnych poziom umysłowy jest pobudzony przez postawę akceptacji ze strony rodziców, a hamowany przez postawę odrzucenia. Z punktu widzenia postaw rodzicielskich badano także problem dojrzałości szkolnej dziecka oraz jego przystosowania w pierwszym roku nauki. Znaleziono istotną statystyczną zależność między postawami matek, a dobrym bądź złym przystosowaniem dzieci w pierwszej klasie, nie znaleziono natomiast różnic w postawach ojców dzieci z obu grup. M. Ziemska pisze dalej, iż badania wykazują, ze zarówno nadmierna koncentracja na dziecku, postawa opiekuńcza, traktująca dziecko jako „dzidziusia”, uzależniająca dziecko od matki, jak postawy świadczące o odrzuceniu, różnią matki dzieci źle przystosowanych w pierwszej klasie[17]. Postawy rodziców określają więc zachowanie dziecka, ale tylko pewne jego kierunki, tendencje, nie tłumaczą natomiast w pełni jego zachowania. Reakcje dzieci są bowiem zależne od ich własnej indywidualności oraz od innych czynników życia rodzinnego czy poza rodzinnego. Niemniej stwierdza się związki między postawami rodziców a zachowaniem się dziecka w szkole, jego przeżyciami i adaptacją.

Pewne znaczenie dla nauki szkolnej ma poziom kulturalny rodziców i rodzeństwa. Rodzina o wyższym poziomie kulturalnym lepiej przystosowuje dziecko do szkoły, zarówno pod względem jego sprawności intelektualnych, jak i nawyków obcowania z dobrami kultury (czytanie książek). Rodzina taka interesuje się sprawami dziecka, wyrabia w nim te cechy, które pozwalają się łatwiej przystosować do środowiska szkolnego.

Ważny jest także stosunek rodziców do nauki szkolnej dziecka. Ucząc świadomie czytania książek, słuchania audycji radiowych i telewizyjnych, malowania, rodzice przyczyniają się do właściwego rozwoju zainteresowań dziecka.

Sytuacja rodzinna wpływa więc na przygotowanie dziecka do szkoły, jego stosunek do nauki i dalszą karierę szkolną. Start szkolny dziecka jest tym gorszy, im więcej niekorzystnych czynników występuje równocześnie w życiu rodziny. Występowanie ich pojedynczo nie ma większego znaczenia dla sytuacji szkolnej dziecka.

Według E. Jackowskiej[18] niski stopień organizacji życia domowego wpływa ujemnie na kształtowanie się u dziecka umiejętności planowania i umiejętności gospodarowania budżetem wolnego czasu: sprzyja zaniedbywaniu się w obowiązkach domowych i szkolnych. „Rodzice powinni troszczyć się o to, aby dziecko miało regularną porę spożywania posiłków, odrabiania lekcji i odpoczynku nocnego. Jeżeli z jakichś względów rodzice nie mogą zapewnić dziecku w domu obiadów o stałej porze, dziecko powinno korzystać z posiłków wydawanych przez świetlicę szkolną”.[19]

Zdaniem M. Winiarskiego „rodzice wykształceni wykazują na ogół duże zainteresowanie problemami szkolnymi swoich dzieci, potrafią wyjaśnić im niezrozumiały materiał, wskazać literaturę pomocniczą. Nic więc dziwnego, że wyniki badań psychologicznych wskazują, że sytuacja szkolna dzieci, rozpatrywana z punktu widzenia postępów w nauce i popularności, jest korzystniejsza wśród dzieci rodziców z wykształceniem wyższym i średnim niż wśród dzieci rodziców z wykształceniem podstawowym”.[20]

Według B. Sawa „środowisko rodzinne kształtuje w decydującym stopniu dojrzałość szkolną. Dzieci, którym środowisko rodzinne stwarza mniej korzystne warunki z punktu widzenia ich rozwoju intelektualnego, psychicznego i społecznego, są na ogół gorzej przygotowane do podjęcia obowiązku szkolnego. Gdy w środowisku dziecka brak jest bodźców intelektualnych, gdy rodzice nie przejawiają żadnych zainteresowań kulturalnych i tłumią jego zainteresowania poznawcze, lekceważą jego naukę, a obowiązek uczęszczania do szkoły traktują jako narzuconą konieczność, dziecku brak jest bodźców koniecznych do rozwoju umysłowego, brak wzorów społecznych i podniet uczuciowych, które by je pobudzały do nauki”.[21]

Ważnym problemem w procesie umiejętnego oddziaływania wychowawczego na dziecko w przygotowaniu do roli ucznia jest unormowanie trybu życia w rodzinie. Zdaniem J. Danieckiego „ umiejętna organizacja czasu wolnego i jego racjonalne wygospodarowanie umożliwia regenerację sił, doskonalenie, dokształcanie się, udział w życiu społecznym i kulturalnym oraz rozwijanie zainteresowań”.[22]

Według S. Mikos[23] w przygotowaniu dziecka do roli ucznia ważne są rozmowy na temat czekających dziecko obowiązków. Nie straszmy dzieci szkołą, nie mówimy lekceważąco o nauce. Unikajmy też okazywania dziecku współczucia z powodu „nadmiaru” zajęć. Należy przyznać, że nauka jest pracą i trzeba w nią włożyć sporo wysiłku, aby osiągnąć cel. Dziecko powinno liczyć na pomoc dorosłych. Nie znaczy to, że rodzice będą za nie odrabiali lekcje, chętnie jednak udzielą rady w razie potrzeby i sprawdzą poprawność odrobionej pracy. Uczeń potrzebuje towarzystwa rodziców co mu daje poczucie bezpieczeństwa. Nie wyśmiewamy przypadkiem słabych efektów. Okażmy zainteresowanie dla chęci i wysiłku. Czasem może to być pomoc tylko w odpowiedzi na nurtujące dziecko pytanie. Pamiętajmy, że być serdecznym to nie znaczy być pobłażliwym.

B. Sawa[24] twierdzi, że rola rodziców w przygotowaniu dziecka do nauki szkolnej polega na:

 Dbałości o zdrowie fizyczne dziecka - poprzez kontrole lekarskie, stosowanie się do ich wskazań i stworzenie odpowiednich warunków bytowych.

 Kształtowaniu prawidłowej wymowy, rozwoju słownictwa - poprzez rozmowy, częsty kontakt z dzieckiem, zapewnienie mu towarzystwa rówieśników.

 Rozwijaniu logicznego myślenia, zapamiętania - poprzez pobudzanie dziecka do obserwacji, rozmowy na określone tematy, wyjaśnienia, wyciąganie wniosków i interpretowanie widzianych zjawisk i rzeczy.

 Wyrobieniu umiejętności słuchania, koncentracji uwagi - poprzez polecenie wykonywania drobnych zajęć wymagających uwagi i żądanie, aby dziecko zaczętą pracę zawsze kończyło.

 Wyrobieniu umiejętności spostrzegania istotnych szczegółów, analizowania i syntetyzowania - poprzez np. gry i zabawy z dzieckiem ćwiczącym wymienione czynności. Doskonałe do tego celu są gry kostkowe, domino, historyjki obrazkowe, układanki z klocków tzw. przybijanka.

 Dbałości o prawidłowy rozwój ruchowy dziecka. Ćwiczenie sprawności rąk - poprzez rysowanie, kalkowanie, zamalowywanie, wycinanie według wzorów, lepienie z plasteliny itp.

 Nauczeniu szanowania pomocy szkolnych - poprzez przyzwyczajanie dziecka do utrzymania porządku w zabawkach.

 Rozbudzaniu zainteresowania szkołą, nauką - poprzez odpowiednio prowadzone rozmowy.

Wyrobieniu umiejętności współżycia w grupie - poprzez zapewnienie kontaktów z rówieśnikami i kierowanie nimi.

Rodzice powinni interesować się kontaktami społecznymi, które nawiązuje dziecko. Powinni wiedzieć, z kim się ono przyjaźni, kogo odwiedza, kogo zaprasza do domu, jaka jest jego pozycja w grupie rówieśniczej. Należy stymulować dziecko do zachowań społecznie akceptowanych. Skutecznymi metodami kształcenia zachowań społecznie pożądanych są między innymi:

 Metoda przykładu osobistego - dostarczenie dziecku wzorów własnej pozytywnej aktywności społecznej, jak życzliwość, uczynność, lojalność w stosunku do innych ludzi;

 Metoda pouczeń werbalnych - dziecku należy udzielić wskazówek słownych na temat akceptowanych w społeczeństwie zasad współżycia społecznego.

Nieliczni rodzice w swoim oddziaływaniu wychowawczym bezpośrednio rozwijają u dziecka cechy jednostki uspołecznionej, takiej jak: koleżeńskość, uczynność, zdolność do współdziałania społecznego itd. Nie bez znaczenia dla kształtowania się społecznych zachowań dziecka mają postawy rodziców w stosunku do rówieśników własnego dziecka, a więc to, komu okazują sympatię, jakie walory osobowe chwalą u rówieśników, jakie ganią.

B. Sawa[25] twierdzi, że jakość i ilość wiadomości posiadanych przez dziecko w tym wieku zależy w dużej mierze od osób opiekujących się dzieckiem. Poza przekazywaniem informacji i wiadomości o otaczającym je świecie, opiekunowie powinni pobudzać dziecko do samodzielnych obserwacji, rozbudzać jego ciekawość.

Prawidłowo rozwinięte dziecko potrafi zdobytą wiedzę wyrazić przez rysunek, w mowie, jak również w wielu różnych codziennych czynnościach. Jednocześnie rodzice powinni pracować świadomie nad powiększaniem zasobu pojęć i wiadomości. Zdarza się często, że dziecko wie znacznie więcej, niż może powiedzieć Wówczas zadania formułowane przez dziecko są nieudolne, ubogie i mogą sugerować, iż ma ono niewiele do powiedzenia.

Od stanu mowy dziecka zależy w znacznej mierze powodzenie w nauce, a szczególnie ma ono wpływ na początkową naukę czytania i pisania. Prawidłowo rozwinięta mowa ustna stanowi podstawę nauki czytania i pisania. Rozwój mowy pisanej jest jak gdyby przedłużeniem mowy ustnej.

Zdaniem B. Sawy „Jeżeli dziecko przed pójściem do szkoły nauczy się czytać, a przy tym pozostanie dzieckiem z prawidłowo rozwiniętą sferą uczuciową, społeczną i będzie miało zainteresowania odpowiednie do swego wieku - to w grupie dziecięcej w szkole nie będzie się nudziło, potrafi się dostosować do zajęć całej klasy podczas lekcji'.[26]

Odporniejsze na stres i lepszą adaptację będzie miało dziecko z poczuciem bezpieczeństwa, z wyrobioną wiarą we własne siły, z poczuciem zaufania do szkoły i nauczyciela. Rodzina musi przygotować również do tego, że nie zawsze wszystko tak się układa, jak zostało zaplanowane. Dlatego trzeba wyjaśniać niezrozumiałe dla dziecka sytuacje, podawać dużo przykładów z życia codziennego, uczyć obserwacji zjawisk zachodzących w środowisku, wytwarzać świadomy stosunek do napotkanej przeszkody.

Rodzice zawsze powinni pamiętać o tym, że od decyzji wychowawczej często zależy całe dalsze postępowanie dziecka, powinni umieć wysłuchać dziecko, porozmawiać z nim i udzielić rady, jeżeli jest to konieczne. Według B. Sawa[27] rodzice są w stanie korygować postępowanie dziecka i usuwać braki, które mogą przeszkadzać dziecku w przystosowaniu się do obowiązków szkolnych. Temu celowi służą też wcześniejsze zapisy do klas pierwszych, połączone z wszechstronnymi badaniami. Chodzi o wczesne wykrywanie ewentualnych niedoborów i pouczenie rodziców i wychowawców w przedszkolach o konieczności pracy z dzieckiem przed rozpoczęciem nauki.

Dojrzałość szkolna a indywidualne różnice rozwojowe

Obowiązkiem szkolnym objęte są w Polsce dzieci sześcioletnie. Warunkiem niezbędnym do powodzenia w szkole, jest osiągnięcie przez dziecko dojrzałości szkolnej.

Dojrzałość szkolna ,zwana też gotowością szkolną, pojmowana jest zazwyczaj jako osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju psychicznego, jaki pozwala mu sprostać obowiązkom szkolnym. Warunkiem osiągnięcia dojrzałości do szkoły jest odpowiedni rozwój poznawczy, emocjonalno - społeczny i fizyczno - somatyczny.

Dojrzałość szkolna nie jest etapem biologicznym uwarunkowanego samorzutnego rozwoju, lecz także wynikiem własnych doświadczeń życiowych dziecka. Dostateczny zasób doświadczeń życiowych dziecka w sferze psychicznej i fizycznej jest efektem procesów rozwoju dziecka i jego możliwości uczenia się w wieku przedszkolnym. Program nauczania w klasie pierwszej wymaga od dziecka dobrego przygotowania do roli ucznia. Dziecko, które nie osiągnęło dojrzałości szkolnej, nie będzie w stanie sprostać wymaganiom szkoły. Będzie miało złe oceny, negatywny stosunek do uczenia się w ogóle, niską samoocenę. Pojawiają się pierwsze niepowodzenia szkolne, stres i zniechęcenie. W skrajnych przypadkach może dojść do powtarzania przez dziecko pierwszej klasy ( za zgodą rodziców ), co jest dla dziecka bardzo stresującym przeżyciem.

Kiedy dziecko młodsze wykazuje pod każdym względem właściwości charakterystyczne dla dzieci starszych mówimy o globalnym przyspieszeniu rozwoju dziecka. Wskazane jest wówczas stworzenie jak najbardziej korzystnych warunków stymulacji dalszego rozwoju.

Z globalnym opóźnieniem rozwoju mamy do czynienia, gdy dziecko pod każdym względem zbliża się do dzieci młodszych - wzrostem, wagą, mową, sposobem myślenia i reakcji itp. W takich przypadkach konieczne są dodatkowe zajęcia wyrównujące braki w rozwoju poszczególnych funkcji.

W praktyce najczęstsze są fragmentaryczne opóźnienia rozwoju. Nierównomierność rozwoju może polegać na rozbieżności między rozwojem fizycznym a psychicznym, a może też dotyczyć tylko poszczególnych sfer rozwoju psychicznego.

W sferze ruchowej są to przeważnie:

opóźnienia rozwoju ruchowego ( ruchy powolne, brak precyzji, zręczności i szybkości ruchów ) oraz zaburzenia napięcia mięśniowego,
niesprawność manualna ( trudności z trzymaniem ołówka, rysowaniem, wycinaniem, nawlekaniem, wiązaniem itp.),
zaburzenia procesu lateralizacji ( dominacja jednorodna - leworęczność, lewooczność, lewonożność, lateralizacja skrzyżowana - np. leworęczności towarzyszy prawooczność, lewonożność, lateralizacja skrzyżowana - np. leworęczności towarzyszy prawooczność i lewonożność, dominacja osłabiona - obustronność, brak przewagi którejś ze stron).
W sferze poznawczej :

zaburzenia percepcji słuchowej ( opóźniona mowa, ubogi słownik, agramatyzmy, trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych - wierszyki, dni tygodnia itp. ),
zaburzenia percepcji wzrokowej ( prymitywne rysunki i wycinanki, trudności w układaniu i różnicowaniu kształtów figur geometrycznych oraz zapamiętywaniu obrazków, filmów),
zaburzenia mowy ( opóźniony rozwój, wadliwe wymawianie głosek, jąkanie się.

3.W sferze emocjonalno - społecznej:

głównie mamy do czynienia z infantylizmem uczuciowym. Przejawia się on w małym poczuciu obowiązku, niezdolności do podporządkowania się ogólnym wymaganiom i uczestniczenia w grupie rówieśników oraz nieadekwatności reakcji w stosunku do sytuacji.

Ponadto zaburzenia dynamiki procesów nerwowych powodują, że dziecko jest albo nadpobudliwe, albo zahamowane psychoruchowo. Wszystkie te czynniki będą miały wpływ na dalszą „ karierę szkolną” dziecka i na jego pogłębiający się negatywny stosunek do nauki. Nie bez wpływu na powstawanie zaburzeń w rozwoju dziecka pozostaje również oddziaływanie wychowawcze, zwłaszcza w tych sytuacjach, kiedy niewłaściwe formy postępowania rodziców często się powtarzają i stanowią trwały składnik środowiska, w którym dziecko przebywa.

Na podstawie książki Teresy Opolskiej „ Pokonujemy trudności w czytaniu i pisaniu” CMPP - P MEN, Warszawa 1997, str.10 -12 i artykułu Marioli Ogrodowskiej „ Odroczenie obowiązku szkolnego” w: Biuletyn informacyjny Oddziału Warszawskiego PTD, nr 12/ XII 1998

Zanim dziecko zostanie pierwszakiem - II

Porady dla troskliwych rodziców

obserwuj, jak dziecko zachowuje się w grupie rówieśników;
słuchaj uważnie, jak mówi i jakim zasobem słów się posługuje;
sprawdź wzrok i słuch dziecka;
obserwuj sprawność fizyczną i motoryczną rąk.

Wszelkie wątpliwości warto skonsultować z psychologiem. Psychologowie zazwyczaj nie zalecają posyłania dziecka do szkoły przed ukończeniem siódmego roku życia. Związane jest to z osiągnięciem przez dziecko dojrzałości szkolnej.

Co to jest dojrzałość szkolna? - krótkie przypomnienie

Najkrócej rzecz ujmując, jest to gotowość do rozpoczęcia przez dziecko nauki w szkole. Kiedyś uważano, że prawidłowy rozwój umysłowy dziecka wystarcza, aby rozpoczęło ono szkolna edukację. Ostatnio psychologowie i pedagodzy twierdzą, że sam intelekt nie gwarantuje udanego startu szkolnego i dobrych wyników w nauce. Na dojrzałość szkolną poza dojrzałością umysłową składa się także dojrzałość fizyczna i emocjonalno-społeczna. Przed posłaniem dziecka do szkoły warto więc zadbać o jego wzrok, słuch i uprzedzić nauczyciela, że nasz maluch jest np.: alergikiem( leki stosowane w przypadkach alergii często nieco zaburzają koncentrację lub powodują senność). Na dojrzałość emocjonaln-społeczną składa się natomiast umiejętność funkcjonowania w grupie, samodzielność, możliwość skupienia uwagi.

Odroczenie obowiązku szkolnego

Nie zawsze wiadomo, dlaczego niektóre dzieci przy rozstaniu z rodzicami płaczą, nie potrafią w wieku sześciu czy siedmiu lat kilku minut usiedzieć w ławce, albo nie maja kontaktu z rówieśnikami. Może to wynikać z indywidualnych predyspozycji rozwojowych albo ze sposobu wychowywania dziecka. Odroczenia obowiązku szkolnego nie należy się obawiać. Nie świadczy to absolutnie o opóźnieniu rozwojowym. Prawdopodobnie w ciągu odroczenia u dzieci nastąpi znacząca poprawa funkcjonowania w sferach obecnie niedojrzałych.

Strach przed szkołą

Lęk dzieci przed szkołą zazwyczaj spowodowany jest nieprawidłowym nastawieniem do szkoły osób ze środowiska dziecka. Często rodzice czy opiekunowie nie zdają sobie sprawy ile szkody może spowodować niewinna uwaga na temat szkoły wypowiadana niekiedy w dobrych intencjach. Np.: „ pójdziesz do szkoły to dopiero zobaczysz....”, „ w szkole nie będziesz mógł sobie na to pozwolić”, „ szkoła sobie z tobą poradzi, bo ja już nie mam do ciebie siły”, „ w szkole nie będziesz mógł tego robić” itp. W dziecku szczególnie wrażliwym obraz szkoły może zostać wypaczony. Bardzo duży wpływ na gotowość dzieci do podjęcia roli ucznia ma pozytywne lub negatywne nastawienia rodziców. Dziecko jest wspaniałym obserwatorem i szybko przyswaja jako własne uwagi rodziców. Starajmy się więc nie budzić w pociechach strachu wobec tego co nieznane, ale wspierać ich i ułatwiać adaptację do nowych sytuacji. Trudno będzie bowiem przekonać dzieci do przyjaznego kontaktu z nowym miejscem jakim jest szkoła skoro sami nie mamy do niej zaufania.

Nowe sytuacje

Wstąpienie do szkoły to wielka zmiana w życiu dzieci. Przejście od dominującej w okresie przedszkolnym działalności zabawowej do nauki szkolnej oznacza dla dziecka pojawienie się nowego obowiązku osobistego i społecznego. Zmienia się gruntownie tryb życia i zajęć:

musi w dokładnie określonym czasie wstawać i wychodzić do szkoły ,
wykonywać prace przewidziane przez program szkolny,
włączyć się i ściśle stosować się do regulaminu ucznia,
umieć nawiązywać kontakty z rówieśnikami

Jak poprzez zabawę na wakacjach przygotować dziecko do szkoły?

Warto przez te ostatnie wakacyjne tygodnie zadbać o wszechstronny rozwój dziecka:

ćwiczmy ręce: budujemy zamki z piasku, a w słotne dni lepimy plastelinowe ludziki, malujemy farbami, rysujemy, wyrabiamy wspólnie ciasto; i lepimy np.: pierogi
ćwiczmy orientację: spacerujmy po lesie( w prawą i lewa stronę), układamy szyszki;
usprawniajmy mięśnie: gramy w piłkę, jeździmy na rowerze, wędrujemy po górach;
wzbogacamy język: rozmawiamy z dzieckiem, odpowiadamy na pytania, czytamy książki.

Jak ułatwić dziecku pierwsze dni nauki w szkole ?

przede wszystkim nie panikować i stwarzać atmosfery napięcia i nerwowości , bowiem szybko udzieli się ono dziecku;
wzmacniać w malcu pozytywne nastawienie do szkoły, opowiadać o jej zaletach,
dbać o dietę dziecka - niech nie wychodzi z domu bez śniadania i kanapki, którą zje w szkole; pamiętaj, by dieta była urozmaicona, bogata w warzywa, owoce i nabiał;
nie podsycaj ducha rywalizacji u dziecka - szkoła powinna być dla niego spokojnym miejscem nauki i wychowania;
zaufaj nauczycielom, a będziesz się czuć pewniej i spokojniej !

Bibliografia:

M. Przetacznikowa „ Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”, PWN, Warszawa 1986

H.Filipczuk „Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym”, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989.

A.Brejnak „ Kocham i wychowuję”, Wydawnictwo Adam, Warszawa 1993

Strelau,Purkowski,Putkiewicz „Podstawy psychologii dla nauczycieli” PWN, Warszawa 1981

Zanim dziecko zostanie pierwszakiem - III

Jak przygotować dziecko do roli ucznia

( Pod górkę do szkoły )

Każde dziecko ma naturalną motywację do uczenia się i czerpie radość z opanowania nowych umiejętności. Jest ciekawe świata, co znajduje wyraz w niezliczonych pytaniach i może doprowadzić rodziców do stanu skrajnego wyczerpania. Kiedy malec pójdzie do szkoły ten, entuzjazm szybko znika. Czy można temu jakoś zaradzić?

Syndrom nieadekwatnych osiągnięć - inteligentny , dociekliwy i oryginalnie myślący kilkulatek jest dumą rodziców. W szkole okazuje się, że dostaje słabe stopnie, czuje się niedoceniany i sfrustrowany. Nie radzi sobie ze stawianymi mu zadaniami, brak mu pewnych umiejętności niezbędnych do roli ucznia. Z jakichś tajemniczych przyczyn nie sposób wzbudzić w nim ochoty do większego wysiłku. Amerykańscy psychologowie to zjawisko funkcjonowania ucznia poniżej swych możliwości nazwali syndromem nieadekwatnych osiągnięć. Jest to skutek sytuacji psychologicznej w jakiej znalazło się dziecko.

Uczeń niedoceniany :

gejzer energii - to uczeń bardzo ruchliwy, nie jest w stanie usiedzieć w ławce, często nie zdąży zapisać, co jest zadane, bo zajmuje się czymś innym, jego pismo jest niedbałe a zeszyty niechlujne. W jego szkolnym plecaku, na biurku, w pokoju panuje kompletny chaos. Ciągle gubi przybory szkolne, zapomina co ma wziąć do szkoły, nie słucha co mówi nauczyciel, ale jest łasy na pochwały. Jest zdolny do rzeczy wielkich ( jeśli polubi wychowawczynię ), nuży go szkolna rutyna .Ma równie dużo szóstek co jedynek.

Rada:

nie wyręczaj dziecka w jego uczniowskich obowiązkach ( niech odczuje konsekwencje własnej niefrasobliwości ),
dostrzegaj i chwal każde, nawet niewielkie osiągnięcia,
wprowadź stały porządek dnia i niezmienną godzinę odrabiania lekcji.

bezradny prymus - we wczesnych latach szkolnych radzi sobie znakomicie i jest ulubieńcem nauczycieli. Grzeczny, zdyscyplinowany, skrupulatnie wypełnia wszystkie sprecyzowane polecenia. Nie stwarza żadnych problemów i ma świetne stopnie. Kiedy jednak trzeba wykazać się oryginalnością, rozumować samodzielnie wyciągać wnioski, zaczyna się powoli gubić. Nie wie, czego się od niego oczekuje, i staje się przeciętnym uczniem. Przyzwyczajony do sukcesów , dążący do doskonałości, czuje się bezradny, traci zainteresowanie nauką lub przeżywa frustracje z powodu braku kontroli nad swoją szkolną karierą.

Rada:

nie przywiązuj nadmiernej wagi do ocen szkolnych,
nie porównuj dziecka z jego kolegami czy rodzeństwem,
podkreślaj, że nauka to coś więcej niż zdobywanie świadectw z czerwonym paskiem, zachęcaj do rozwijania zainteresowań i do pozaszkolnej aktywności.

śpiący rycerz - nigdzie się nie spieszy, nie denerwuje się przed sprawdzianem, na lekcji ziewa i myśli o niebieskich migdałach. Jest miły, grzeczny ale nie potrafi powiedzieć dlaczego nie odrobił lekcji. Wyrwany do odpowiedzi często nie wie, jakie było pytanie. W domu spędza długie godziny przed telewizorem, komputerem lub czyta książki fantastyczne. Nigdy nie przygotuje się sam do klasówki, jego wypracowania to dwa - trzy zdania. Nie rozumie po co wysilać się dla piątki, kiedy można poprzestać na trójce.

Rada:

sprawdzaj, czy ma odrobione lekcje,
przepytuj przed klasówką,
znajdź dziedzinę, która go zainteresuje, niech rozwija jakieś hobby ( bądź tego przykładem ).

mały profesor - szkoła śmiertelnie go nudzi, zadania uważa za bezsensowne zajęcia. Na lekcji nie ma co robić, więc czyta pod ławką albo zadaje nauczycielom trudne pytania ( często prowokacyjne ), śmiało reprezentuje swoje opinie, więc popada w konflikty z wychowawcą. Jest kłopotliwym uczniem, wszyscy zdają sobie sprawę, że to dziecko wiele wie i umie bardzo dużo, ale nie podporządkowuje się rygorom szkolnym i nie realizuje programu, bo uczy się tego, co je interesuje.

Rada:

nawiąż współpracę z wychowawczynią,
wyjaśnij dziecku, że żyje w grupie i respektowanie jej reguł jest konieczne,
zadbaj o to , żeby uprawiało jakąś zespołową dyscyplinę sportową,
jeśli Was na to stać, poślijcie dziecko do szkoły społecznej, która zapewni mu zindywidualizowane kształcenie i możliwość pracy we własnym tempie.

totalny kontestator - od wczesnego dzieciństwa demonstruje silną wolę i stanowczość. Zawsze wie, czego na pewno nie chce i potrafi sprzeciwić się rodzicom. Szkoły nienawidzi bo jest dla niego aparatem przymusu, nie chce naginać się do jakichkolwiek wymagań, nikt nie zmusi go do ślęczenia nad tabliczką mnożenia skoro wymyślono już kalkulatory. Nie będzie uczył się rzeczy, które na pewno nie przydadzą mu się w życiu. Zadanie nietuzinkowe wykona znakomicie.

Rada:

okazuj mu jak najwięcej miłości i akceptacji,
jego bunty przyjmij z dystansem i spokojem,
stosuj emocjonalną argumentację - „ Proszę Cię, zrób to, bo sprawisz mi radość”,
nich tobie nie zależy bardziej niż dziecku na dobrej opinii nauczycieli, po wywiadówkach nie praw kazań.