POJĘCIE ŹRÓDEŁ PM RÓŹNE ZNACZENIA TEGO TERMINU - znaczenie materialne - to zespół czynników, które doprowadziły do powstania konkretnych norm prawa międzynarodowego. Są to: -współpraca, -współzawodnictwo -walka państw, które w wyniku gry różnorodnych sprzecznych interesów, grup rządzących, doprowadziły do powstania norm PM -znaczenie formalne - są to formy, w których tworzone są normy PM. Są to więc formy, w których przejawia się wola państw tworzących prawo. Są to umowy międzyn i zwyczaj. -Znaczenie poznawcze - to zbiory dokumentów, z których czerpie się znajomość norm PM. Są to: zbiory umów międzynarodowych i zbiory praktyki państw w dziedzinie stos. Międzynarodowych. Teorie źródeł PM można podzielić na dwie grupy” - koncepcje pozytywistyczne - podstawą norm prawa międzynarodowego jest uzgodniona wola państw, wyrażona albo w sposób wyraźny, albo milczący - domniamanie -koncepcje naturalistyczne zgodnie z 38 art. Statutu MTS źródłami są: - umowy międzynarodowe -zwyczaj międzynarodowy -ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane -wyroki sądowe, tudzież zdania najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych. - judykatura i doktryna OGÓLNE ZASADY - zasady wspólne dla wszystkich systemów prawnych, tzn. zarówno prawa wewnętrznego, jak i międzynarodowego. Zasady te muszą być uznawane powszechnie, a więc przez systemy prawne i praktykę wszystkich państw. Istnieją pewne zasady prawa, które są uznawane we wszystkich systemach prawnych, niezależnie od ich pochodzenia. Pewne zasady po prostu są i obowiązują. Są to: - zasada, że nikt nie może przekazać więcej praw, niż sam posiada - nikt nie może wyciągać korzyści z własnego bezprawia -prawo szczególne uchyla prawo ogólne zasady proceduralne: - nikt sędzią we własnej sprawie -nie można dwa razy sądzić tej samej sprawy WSPÓŁCZESNE ŹRÓDŁA PM Umowa i zwyczaj W umowie zgoda jest wyrażona wyraźnie, w zwyczaju w sposób milczący. Podział umów -umowy prawotwórcze / umowy - ustawy/ -umowy kontrakty obok umów stoją także uchwały organizacji międzynarodowych - mają one charakter prawotwórczy. ŚRODKI POMOCNICZE DO STWIERDZENIA ISTNIENIA NORM PM JUDYKATURA - orzecznictwo i DOKTRYNA - nauka prawa międzynarodowego fizycznie nie są źródłami PM. -Nie mogą być uznane za źródła MP ponieważ nie są formami wyrażania woli państw. -Sądy mogą stosować istniejące już normy PM, a uczeni mogą je wyjaśniać i interpretować -Stanowią pomocniczy środek do stwierdzenia istnienia norm PM UMOWA MIĘDZYNARODOWA Źródła prawa umów międzynarodowych /prawa traktatów/ - mają one charakter zwyczajowy. plemiona silniejsze, w ten sposób za pomocą podbojów powiększa się terytorium państwa. Sformułowana została w XIX w. przez Ludwika Gumplowicza. * solidarystyczna - twórcą był Émile Durkheim: państwo powstało jako forma solidarnego dzielenia się obowiązkami. * psychologistyczna - twórcą był Leon Petrażycki: państwo to najlepsza forma zaspokajania potrzeb psychicznych - bezpieczeństwa, afiliacji, dominacji. * marksistowska (bazy i nadbudowy) - państwo jest formacją, która istnieje wyłącznie w społeczeństwach klasowych; powstaje, by bronić klas panujących przed klasami podporządkowanymi, wyzyskiwanymi, stać na straży nierówności społecznych i chronić stan posiadania klas dominujących; autorami tej koncepcji są Karol Marks i Fryderyk Engels. * teoria państwa w katolickiej nauce społecznej - według tej koncepcji państwo istnieje w świadomości człowieka i ma za zadanie służyć poprawie jakości bytu obywateli * funkcjonalna - dominuje we współczesnej socjologii, głosi, że państwo powstało jako ostatnia forma rozwoju społecznego i całe dzieje pokazują, że społeczeństwa dążą do takiej właśnie formy. Twórca : Aureliusz Augustyn Forma państwa Forma państwa to całokształt sposobów i metod sprawowania władzy przez rządzących. Składają się na nią trzy elementy: forma rządów, ustrój terytorialny oraz reżim polityczny. Arystoteles dokonał podziału państw ze względu na ich formę na: monarchie i tyranie (rządy jednoosobowe), arystokracje i oligarchie (rządy kolegialne) oraz politee i demokracje (rządy ludu). Typy państw współczesnych "Typ państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno-ekonomiczne oraz podobny status ludzi" (E. Zieliński). Na podstawie tej definicji wyróżniamy 4 podstawowe typy państw: * Państwo niewolnicze - cechuje je występowanie właścicieli niewolników, oraz niewolników będących ich własnością. Kształtują się między nimi stosunki zwierzchnictwa i podporządkowania. Właściciele niewolników są warstwą panującą i posiadającą prawa obywatelskie, niewolnicy natomiast pozbawieni są praw i swobody. * państwo feudalne - występuje tu feudalna własność ziemi należącej do stosunkowo małej części ludności (np. rycerstwa, duchowieństwa. Stosunki zwierzchnik - podporządkowany kształtują się na zasadzie poddaństwa chłopów feudałom. W tym systemie warstwy podporządkowane (chłopi) podlegają pewnej ochronie prawnej. * państwo kapitalistyczne - charakteryzuje się występowaniem prywatnej własności środków produkcji oraz wytwórców sprzedających swoją siłę roboczą. Główną siłą społeczną są właściciele środków produkcji, lecz grupy społeczne korzystają z formalnie równych praw. Ten typ dzielimy na o państwo wczesnokapitalistyczne o państwo liberalno-demokratyczne o państwo faszystowskie o państwa trzeciego świata * państwo socjalistyczne - Charakteryzuje się ono daleko posuniętą uniformizacją stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych. Istnieje tu społeczna własność środków produkcji pozostających w rękach państwa i swobodni wytwórcy zatrudnieni w państwowych zakładach. Symbole państwowe * flaga państwowa, * herb państwowy, * hymn państwowy (narodowy), * dewiza (motto) państwa, np. francuskie wolność, równość, braterstwo, * inne symbole np. Marianna we Francji czy Wuj Sam w USA.

Zwyczaj międzynarodowy - jedno ze źródeł prawa wciąż żywych i często stosowanych w prawie międzynarodowym. W przeciwieństwie do prawa krajowego, w którym zwyczaj ma już znaczenie marginalne, w prawie międzynarodowym istnieje wiele zagadnień wciąż regulowanych w większości prawem zwyczajowym (np. zagadnienie immunitetu państwa, zasady odpowiedzialności międzynarodowej). Natomiast w większości dziedzin prawa międzynarodowego normy zwyczajowe istnieją obok norm umów międzynarodowych, np. w prawie dyplomatycznym i konsularnym, prawie traktatów, prawie kosmicznym, prawie morza, itd. W czasach nam współczesnych wciąż powstają nowe normy zwyczajowe, np. prawo do szelfu kontynentalnego, zasada wolności przestrzeni kosmicznej. Do bardzo żywo dyskutowanych zagadnień należy obecnie kwestia, czy praktyka tzw. interwencji humanitarnej (np. NATO na Bałkanach) ukształtowała już normę zwyczajową, czy też nie. Przykładem norm zwyczaju międzynarodowego są także normy ius cogens, czyli normy bezwzględnie obowiązujące całą społeczność międzynarodową. Definicja zwyczaju międzynarodowego Zwyczaj międzynarodowy definiowany jest jako zgodna praktyka państw tworząca prawo. Innymi słowy, zwyczaj to powszechna praktyka przyjęta za prawo (zob. art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości). Na prawo zwyczajowe składają się więc normy rzeczywiście i stale stosowane w przekonaniu, że są one prawem i że obowiązują. Zwyczaj a obyczaj międzynarodowy Zwyczaj międzynarodowy trzeba wyraźnie odróżniać od obyczaju międzynarodowego, czyli zbioru norm o charakterze niewiążącym, a często spotykanych w stosunkach międzynarodowych (np. obyczaj dyplomatyczny, grzeczność międzynarodowa, zwany też z commitas gentium, czy też savoir-vivre'em). Elementy zwyczaju międzynarodowego Najczęściej podaje się cztery elementy zwyczaju międzynarodowego pogrupowane w dwóch kategoriach: elementy konieczne: (praktyka i opinio iuris) oraz elementy uzupełniające (element geograficzny i element czasowy). Elementy konieczne Praktyka Praktyka (łac. usus), to postępowanie państw (i innych podmiotów prawa międzynarodowego) zgodne, jednolite i nieprzerwane. Postępowaniem tworzącym zwyczaj będzie podobne postępowanie w podobnych sytuacjach. Mówiąc o postępowaniu państw, w istocie rzeczy myślimy o działalności jego organów, jako że państwo może działać jedynie poprzez swoje organy; Opinio iuris Opinio iuris sive necessitatis, to przekonanie, że określona praktyka jest obowiązującym prawem. Innymi słowy, jesteśmy w stanie wykazać, iż organy państw postępują w określony sposób ponieważ są przekonane (posiadają opinio), iż takie postępowanie jest wymagane przez prawo (a więc posiadają opinio iuris). Opinio iuris często wydaje się trudnym i nieuchwytnym elementem zwyczaju międzynarodowego. Jednak jego istnienie można próbować wykazać na wiele sposobów - może ono wynikać z milczącego uznania, postępowania innych państw; może przejawiać się w oficjalnych oświadczeniach Cechy państwa Państwo jest organizacją polityczną. Sensem jego istnienia, osią jego zainteresowania jest rządzenie społeczeństwem. Jest organizacją globalną, ogarniającą całe społeczeństwo. Państwo jest organizacją przymusową. Normy prawne pochodzące od państwa mogą być w razie potrzeby wymuszone fizycznie. Państwo dysponuje wszechstronnym i skutecznym arsenałem środków oddziaływania. Zdaniem politologów państwo cechuje: * suwerenność - państwo jest niezależne od innych organizacji państwowych w zakresie realizacji funkcji wewnętrznych i zewnętrznych państwa * powszechność - cecha ta dotyczy powszechności zasad prawnych w państwie, które obejmują wszystkich obywateli w równym stopniu * terytorium - to obszar lądowy i w głąb ziemi, jak i wody przybrzeżne, strefa powietrzna nad państwem, statki wodne, a także placówki dyplomatyczne. Funkcje państwa * wewnętrzne (tradycyjne; konserwatywne; liberalne) o prawodawcza - państwo za pośrednictwem swojego aparatu tworzy prawo, które obowiązuje na jego terytorium o porządkowa - państwo jest zobowiązane do zachowania porządku i bezpieczeństwa na całym terytorium jego jurysdykcji o administracyjna - państwo jest zobowiązane zarządzać krajem za pomocą aparatu administracyjnego * wewnętrzne (socjalistyczne; interwencjonistyczne; etatystyczne) o gospodarczo-organizacyjna - państwo jest zobowiązane zarządzać gospodarką i finansami kraju o socjalna - państwo jest zobowiązane zapewnić swoim obywatelom minimum środków do życia o kulturalno-oświatowa - państwo jest zobowiązane zorganizować system edukacji i instytucji kulturalnych, szerzących rozwój intelektualny obywateli * zewnętrzne o obrona granic - zapewnienie obywatelom poczucia bezpieczeństwa przez niwelowanie zagrożenia agresją ze strony innych państw o kontakt z innymi państwami - państwo powinno organizować współpracę z innymi państwami Klasyfikacja współczesnych państw Powszechnie stosuje się następujące sposoby podziału państw: * ze względu na zasady organizacji aparatu państwowego; o charakter głowy państwa; + monarchia; # absolutna; # konstytucyjna; # parlamentarna; + republika; # arystokratyczna; # demokratyczna; o relacje między organami państwowymi; + system dyrektoriatu; + system parlamentarny; # system kanclerski; # system parlamentarno-gabinetowy; # system gabinetowo-parlamentarny; # system parlamentarno-komitetowy; + system prezydencki; + system semiprezydencki; * ze względu na strukturę terytorialno-prawną państwa; o państwo unitarne; o państwo złożone; + unia personalna; + unia realna; + federacja; + konfederacja; * ze względu na reżim polityczny; o państwo demokratyczne; o państwo autorytarne; o państwo totalitarne

państw i uchwałach organizacji międzynarodowych; może także wynikać z umów międzynarodowych, jeżeli strony umowy zamierzały w nich potwierdzić istnienie normy zwyczajowej; Elementy uzupełniające Element geograficzny Zwyczaj międzynarodowy zasadniczo jest powszechny, czyli obowiązuje wszystkie państwa świata. Pewne normy prawa zwyczajowego mogą jednak wykształcić się w poszczególnych kręgach państw. Przykładowo w Ameryce Południowej istnieje norma zwyczajowa azylu dyplomatycznego, przewidująca możliwość udzielania schronienia w misji dyplomatycznej na obcym terytorium, podczas gdy takiej instytucji nie akceptują państwa na innych kontynentach (akceptują natomiast tzw. azyl terytorialny vel polityczny, czyli udzielanie schronienia, ale dopiero na własnym terytorium); Element czasowy Praktyka międzynarodowa musi być nieprzerwana i długotrwała, aby mogła przekształcić się w wiążący zwyczaj międzynarodowy. Nie można jednak wskazać żadnej określonej długotrwałości takiej praktyki. Trywialnie można powiedzieć, że praktyka musi trwać tak długo, aby zdążyło się wykształcić opinio iuris. Niektóre normy zwyczajowe kształtowały się kilka wieków (np. ochrona dzieł sztuki i wyłączenie ich spod prawa łupu), niektóre kilka lat (np. prawo do szelfu kontynentalnego), a niektóre tylko kilka dni, a może wręcz kilkanaście godzin (np. wolność przestrzeni kosmicznej). Powstawanie zwyczaju Zwyczaj międzynarodowy jest zjawiskiem zmiennym i niekiedy trudno uchwytnym. Jest bowiem procesem nieprzerwanym - nie przerywa go nawet samo powstanie normy zwyczajowej, ponieważ taka norma może ewoluować i zmieniać swoją treść. Często obrazowo porównuje się powstawanie zwyczaju międzynarodowego do pojawienia się ścieżki na trawie, gdzie nie sposób stwierdzić, od którego momentu ona istnieje. Jeżeli po trawie przejdziemy jeden raz - ścieżka nie powstanie; jeżeli przejdziemy tą samą trasą drugi raz - ścieżki nadal nie ma, choć część źdźbeł trawy będzie już bardziej połamana i pognieciona. W którymś momencie wyraźnie jednak stwierdzimy "o, tu idzie ścieżka". Podobnie trudno jest wskazać dokładny moment powstania zwyczaju międzynarodowego. Zwyczaj międzynarodowy a nowo powstające państwa Kwestia czy nowo powstałe państwa są związane normami zwyczaju międzynarodowego, który powstał zanim one stały się podmiotami prawa międzynarodowego jest przedmiotem dyskusji w nauce prawa międzynarodowego. W ostatnich latach stała się ono ponownie aktualna w związku z rozpadem niektórych państw federalnych, np. Związku Radzieckiego, czy Jugosławii. Pogląd przeważający przyjmuje iż nowo powstałe państwa stają się związane normami prawa zwyczajowego w momencie ich powstania.[1] Wygaśnięcie normy zwyczajowej Norma zwyczaju międzynarodowego może przestać obowiązywać bądź w przypadku powstania nowej normy zwyczajowej lub normy umownej bądź przez desuetudo, czyli odwyknięcie od wykonywania - niewykonywanie normy przez dłuższy czas. Podmiot prawa międzynarodowego W prawie międzynarodowym podmiotem prawa międzynarodowego jest ten kto bezpośrednio z norm prawa międzynarodowego wywodzi swoje prawa i obowiązki. Organizacja międzynarodowa, organizacja zrzeszająca przynajmniej trzy podmioty, utworzona dla realizacji wspólnego celu, który ma charakter międzynarodowy lub realizowany jest przez działalność międzynarodową. Zależnie od rodzaju ww. podmiotów można wyróżnić: * organizacje rządowe (międzyrządowe, państwowe, międzypaństwowe, publiczne, GO) - zrzeszają państwa, ew. państwa i obok nich organizacje międzyrządowe: o powszechne (np. ONZ) lub partykularne (np. OPA), o ogólne (np. ONZ,UA) lub specjalne (wyspecjalizowane, funkcjonalne) (np. FAO, OPEC) * organizacje pozarządowe (niepaństwowe, prywatne, NGO) - zrzeszają osoby fizyczne lub/i osoby prawne tudzież związki tych osób, ew. obok nich członkami NGO mogą być też państwa bądź ich organy, np. Czerwony Krzyż Inny podział wyróżnia: * organizacje rządowe - zrzeszają państwa, ew. obok nich organizacje międzyrządowe * organizacje pozarządowe - zrzeszają osoby fizyczne lub/i osoby prawne tudzież związki tych osób * organizacje mieszane - zrzeszają osoby fizyczne lub/i osoby prawne tudzież związki tych osób, obok nich również państwa bądź ich organy Jest kwestią dyskusyjną to, czy za organizację międzynarodową można uznać organizacje międzyrządowe nie posiadające podmiotowości prawnej, takie jak Unia Europejska (UE) czy Ruch Państw Niezaangażowanych. UE jest często kwalifikowana jako organizacji międzynarodowa, ponieważ coraz częściej korzysta z podmiotowości prawnej Wspólnot Europejskich i jest uznawana za podmiot prawa międzynarodowego.

Elementy definicji Definicja podmiotu prawa międzynarodowego nie została unormowana przez akty prawa międzynarodowego, toteż roptatrywna jest jedynie w sferze doktrynalnej. Zwraca się uwagę na dwa elementy: * zdolność prawną, rozumianą jako możliwość posiadania praw i obowiązków międzynarodowych * zdolność do czynności prawnych, rozumianą jako możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań międzynarodowych poprzez własne działanie. Atrybuty Podmioty prawa międzynarodowego posiadają następujące atrybuty: * ius tractatuum (ius contrahendi) - zdolność zawierania umów międzynarodowych. W ramach ius tractatuum upatruje się także zdolności uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych, jako że tworzone są one właśnie na mocy umów międzynarodowych, * ius legationis - zdolność uczestniczenia w stosunkach dyplomatycznych, czyli przyjmowania (legacja bierna) i wysyłania (legacja czynna) przedstawicieli dyplomatycznych innych podmiotów, * ius standi - zdolność występowania z roszczeniami, ale też odpowiedzialność wobec prawa międzynarodowego Podział podmiotów Podmioty prawa międzynarodowego można podzielić na: * pierwotne (będące podmiotami przez sam fakt istnienia) * wtórne albo pochodne (ich podmiotowość wynika z uznania ich przez podmioty pierwotne) * pełne * niepełne (zakres podmiotowości ograniczony do określonych czynności) * suwerenne (podejmujące decyzje niezależnie od innych podmiotów) * niesuwerenne Rodzaje podmiotów Za podmioty prawa międzynarodowego uznaje się: * państwa (jako jedyne są podmiotami pierwotnymi, pełnymi i suwerennymi). Do tej kategorii należy zaliczyć także minipaństwa. Tych ostatnich nie można zaliczyć do kategori niesuwerennych organizacji terytorialnych na gruncie klasycznej definicji państwa, która zakłada istnienie: władzy, terytorium (bez względu na jego obszar), ludności i zdolności do utrzymywania kontaktów międzynarodowych. Bezsprzecznym argumentem przemawiającym za zaliczeniem ich do kategorii państw, i zarazem przyznania podmiotowości prawnomiędzynarodowej, jest fakt przyjęcia do ONZ, do której mogą należeć tylko państwa (przyjęcie do ONZ jest faktem uznania za państwo). * Stolicę Apostolską, jako podmiot sui generis (szczególnego rodzaju). Stolica Apostolska która jest podmiotem bezterytorialnym, sprawuje zwierzchnictwo nad jednostką geopolityczną Watykan, która nie jest uważana za podmiot prawa międzynarodowego. Wszelkie umowy międzynarodowe (tzw. konkordaty) zawiera Stolica Apostolska. * Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich (utrzymujący stosunki dyplomatyczne z państwami, np. z Polską od 1990) * organizacje międzynarodowe (wtórne, niepełne, niesuwerenne) * partyzanci i strony walczące uznanie za stronę walczącą wymaga spełnie następujących wymogów: * należy sprawować władzę nad określonym terytorium * posiadać władzę, będącą w stanie utrzymywać ew. stosunki dyplomatyczne * przestrzegań konwencji i praw wojennych

niestosowanie się do któregoś z powyższych wyklucza możliwość uznania za stronę walczącą. Partyzanci i strony walczące (również narody) sprawujące władzę nad danym terytorium, mogą dążyć do utworzenia tam państwa - do tego czasy określa się je jako państwa in statu nascendi (łac. w trakcie powstawania, rodzenia) * narody (wg art. 1 Karty Narodów Zjednoczonych narody mają prawo do samostanowienia, tym samym mogą być podmiotami prawa międzynarodowego niezależnie od tego czy dążą do utworzenia państwa - np. Polska i Czechy w 1917-1918) * Osoby fizyczne i prawne chociaż ich podmiotowość prawnomiędzynarodowa budzi jeszcze wiele wątpliwości. Państwo Państwo jest polityczną, suwerenną, terytorialną i przymusową organizacją społeczeństwa. Organizuje i koordynuje prace dużych grup społecznych. Kryterium uznania państwa Konwencja była spotkaniem regionalnym i ograniczała się jedynie do państw amerykańskich, ale jej zasady zostały uznane w zwyczajowym prawie międzynarodowym. Niektórzy wątpią jednak czy te kryteria są wystarczające. Podstawowym problemem państwowości jest uznanie państwa na arenie międzynarodowej, czyli stwierdzenie przez podmiot prawa międzynarodowego faktu istnienia jakiegoś państwa i gotowości do respektowania związanych z tym skutków prawnych. Przedmiotem uznania może być: państwo, rząd, powstańcy, strona walcząca czy naród. Uznanie państwa może być udzielone bądź indywidualnie przez podmiot prawa międzynarodowego (nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub podpisanie umowy bilateralnej), bądź kolektywnie przez grupę państw (podobnie jak w przypadku pojedynczego państwa) lub organizację międzynarodową (przyjęcie w poczet członków). Uznanie państwa powinno mieć charakter jednoznaczny i nieodwracalny, choć w praktyce spotyka się przypadki zawieszenia lub zerwania stosunków dyplomatycznych czy wykluczenie członka organizacji. Konsekwencje uznania państwa: teoria konstytutywna mówi, że państwo istnieje tylko wtedy, gdy jest uznane przez inne państwa, zaś teoria deklaratoryjna twierdzi, że istnienie państwa jest niezależne od uznania go przez inne państwa. Teorie powstania państwa * teistyczna - teoria, która zakłada, że władza pochodzi od Boga; istnieje konieczność podziału państwa na rządzących i rządzonych; koncepcja ta powstała w starożytności, licznych zwolenników zyskała w średniowieczu * teologiczna - jej twórcą był św. Augustyn, który w dziele zatytułowanym De civitatis Dei twierdził, że władza pochodzi od Boga, a państwo na ziemi powinno wzorować się na państwie niebieskim. Teorię tę zmodyfikował św. Tomasz z Akwinu: władza pochodzi od Boga, ale sposób rządzenia jest wymysłem człowieka, bo państwa nie są doskonałe. * patriarchalna - koncepcja, która utożsamia państwo z rodziną; w tej teorii władza królewska wywodzi się z tradycji władzy ojca rodziny; koncepcja ta jest charakterystyczna dla feudalnej monarchii absolutnej * patrymonialna - poprzez przyłączenie ziem związana z posiadaniem majątku w postaci ziemi. * umowy społecznej - według tej teorii państwo jest wynikiem umowy między obywatelami, suwerenem w takim państwie jest naród; twórcą koncepcji jest Jan Jakub Rousseau * podboju i przemocy - zakłada, że państwa powstają w wyniku podbijana słabszych plemion przez

---