Pojęcie źródeł prawa jest wieloznaczne. Oznacza z jednej strony określony dokument, z którego poznajemy treść prawa (źródła poznania prawa), z drugiej strony terminu tego używa się na oznaczenie wszelkich aktów prawotwórczych, a zatem czynności właściwych organów, w wyniku których pewne normy uzyskują moc obowiązującą (źródła tworzenia prawa). Źródłem prawa w tym znaczeniu są akty normatywne tworzone w wyniku stanowienia, umowy, uznania prawa zwyczajowego lub też precedensu. Konstytucja RP posługuje się pojęciem źródła prawa w znaczeniu drugim, a zatem w znaczeniu źródeł tworzenia prawa.
Nasz krajowy system źródeł, stworzony z mocy Konstytucji, to zamknięty katalog. Polski ustawodawca zdecydował się, w procesie tworzenia ustawy zasadniczej, wyczerpująco wyliczyć wszystkie formy, które stworzą taki system prawa. Podobnie enumeratywnie wskazał podmioty kompetentne do wydania konkretnego aktu prawa. Jego zabiegi nie zakończyły się na tym, bo równie jasno określono zakres spraw, które mogą zostać uregulowane poszczególnymi rodzajami aktów prawotwórczych i ostatecznie ustalono stosunki między poszczególnymi aktami prawa.
Konstruując rozdział III ustawy zasadniczej, noszący tytuł: źródła prawa, ustrojodawca oparł się na dobrze utrwalonym w doktrynie prawa rozróżnieniu aktów na powszechnie obowiązujące i o wewnętrznym charakterze. Z ustępu 1 artykułu 87 możemy odczytać, że źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczpospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Są to więc źródła takiego prawa, które wiąże wszystkich, czyli tak samo podmioty państwowe (organy, instytucje, funkcjonariuszy, itp.), jak i obywateli, a także inne osoby i podmioty prawne, znajdujące się pod jurysdykcją RP. Ustęp drugi dodaje, że również powszechnie obowiązują akty prawa miejscowego, ale ich terytorialny zasięg jest ograniczony . Zatem cały krąg aktów uznanych za powszechnie obowiązujące nie jest specjalnie szeroki. Zamknięcie katalogu źródeł prawa ma charakter tak przedmiotowy, jak i podmiotowy. Zamknięcie katalogu źródeł prawa pod względem przedmiotowym oznacza, że w konstytucji zostały wyczerpująco wymienione wszystkie rodzaje aktów stanowienia prawa. Zamknięcie źródeł prawa pod względem podmiotowym oznacza, że Konstytucja wyczerpująco wymienia organy władzy publicznej, które są upoważnione do stanowienia prawa, a zatem do przyjmowania tych wymienionych aktów. Organami tymi są m.in. Sejm, Senat, Prezydent, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, Ministrowie, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Organy kompetentne do stanowienia naszych aktów prawa powszechnie obowiązującego są głównie organami przedstawicielskimi.
Nasz prawodawca zdecydował, że koniecznym wymogiem dla wejścia w życie każdego aktu powszechnie obowiązującego, jest opublikowanie go. Określił on od razu, że zarówno zasady, jak i tryb ogłaszania ureguluje odrębna ustawa.
Źródła prawa powszechnie obowiązującego mają określony porządek hierarchiczny, i tak ostatecznie piramida powszechnie obowiązującego prawa przedstawia się następująco:
• Konstytucja
• Umowy międzynarodowe ratyfikowane za zgodą wyrażoną w ustawie
• Ustawy
• Ratyfikowane umowy międzynarodowe
• Rozporządzenia
• Akty prawa miejscowego
Ten właśnie szyk ustalił, artykułem 91, ustawodawca, który przewidział, że jeżeli umowy międzynarodowej ratyfikowanej w drodze uprzedniej zgody ustawowej nie będzie można pogodzić z ustawą, to umowa taka zyskuje pierwszeństwo przed nie dającą się pogodzić ustawą. Konstrukcja piramidy prawa ma ułatwić budowanie spójnego i wydajnego systemu tego prawa.
KONSTYTUCJA
Konstytucja może być albo aktem w postaci tylko jednego dokumentu, jak to ma postać w wypadku naszej ustawy zasadniczej, albo też aktem w postaci rozproszonej, jak np. konstytucja USA.
Konstytucja jest źródłem prawa ustalającym podstawowe zasady i wyznaczającym reguły systemu stanowienia prawa, które stoi na czele całego naszego systemu prawnego. O jej nadrzędności, nad pozostałymi normami prawa powszechnie obowiązującego, rozstrzygnął artykuł 8, ust.1 obowiązującej Konstytucji RP. To z niego dowiemy się, że Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczpospolitej Polskiej. Konsekwencję tego stanu stanowi konieczność uznania, że obowiązuje ona we wszystkich rodzajach stosunków prawnych i jest bezpośrednio stosowana przez wszystkie rodzaje organów państwowych, natomiast jednostka może się powołać wprost na jej normy , podobnie jak i na normy innych źródeł prawa powszechnie obowiązującego. To ujęcie charakteru prawnego konstytucji jest związane z kontrolą konstytucyjności, jako swoistą sankcją norm konstytucji.
Konstytucja jest szczególną ustawą, także dlatego, że stanowi zbiór praw kardynalnych, stanowiących fundament politycznego i społecznego ładu, a zarazem wyznacza pole działania władzy oraz gwarantuje prawa i wolności jednostki. Formułuje ona również pewne zasady, które są pomocne przy rozstrzyganiu wątpliwości gdy jakieś normy są niewystarczająco zrozumiałe. Zakres przedmiotowy tej regulacji nie wyczerpuje się tylko na tych materiach, bo sięga też w kwestie związane np. z: samorządem terytorialnym, działalnością organów wymiaru sprawiedliwości, działalnością organów kontroli państwowej i ochrony państwa, finansami publicznymi, stanami nadzwyczajnymi, itp.
USTAWA
To akt najściślej związany z funkcją tworzenia prawa. Jest ona właściwa do stanowienia norm o charakterze generalnym ( kierowanych do określonej klasy adresatów, którą wyróżnia się z uwagi na pewną cechę wspólną) i abstrakcyjnym ( czyli ustanawiających pewne wzorce zachowań). Tej formy prawotwórstwa nie można natomiast wykorzystywać do stanowienia norm indywidualnych i konkretnych.
Ustawa, z punktu widzenia przedmiotu regulacji, to akt nieograniczony. Nasza Konstytucja nie ustanawia granic ani dla szerokości ustawodawstwa, ani też dla jego szczegółowości ( głębokości). Dlatego też w tej formie mogą, a nawet powinny być, regulowane wszelkie dziedziny stosunków społecznych. Z ustawy zasadniczej można jednakże wywnioskować, że wolą ustrojodawcy jest taka szczegółowość i kompleksowość ustaw, która rozporządzenia sprowadzi do rangi tylko materialnych aktów wykonawczych.
Nieograniczony materialny zakres ustawy nie jest równoznaczny z pełną dowolnością ustawodawcy przy stanowieniu ustaw i określaniu ich materialnej treści. Ustawy są bowiem podporządkowane hierarchicznie Konstytucji. Zatem konsekwencją niezgodności ich z ustawą zasadniczą będzie usunięcie z obiegu prawnego, z mocy orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego.
Normy ustawowe można zmienić, uchylić lub zawiesić tylko poprzez inną normę ustawową. Ustawy natomiast mogą zmienić, uchylić czy zawiesić każdą inną, niższą rangą normę prawną.
Do uchwalania ustaw kompetencje posiada w zasadzie tylko parlament . Przyjęcie nowej ustawy następuje w specjalnej procedurze, którą nazywa się trybem ustawodawczym.
Od tej zasady przewidziano jeden możliwy wyjątek. Chodzi tu o sytuację, kiedy w czasie stanu wyjątkowego Sejm nie może zebrać się na posiedzeniu. Wówczas to Prezydent, na stosowny wniosek Rady Ministrów, ma uprawnienie stanowienia rozporządzeń z mocą ustawy . Przedmiotowy zakres tych aktów został oznaczony w art. 228, ust. 3-5. Rozporządzenia z mocą ustawy mogą dotyczyć: zasad działania organów władzy publicznej oraz zakresu praw i wolności człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego, a także zakresu i trybu wyrównywania strat majątkowych wynikających z wprowadzonych ograniczeń. Takie podjęte działania muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia, a także winno się zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.
UMOWY MIĘDZYNARODOWE
Ratyfikowane umowy międzynarodowe także znalazły swoje miejsce w systemie prawa Rzeczpospolitej Polskiej. Konstytucja przyznaje im przymiot powszechnego obowiązywania. Artykuł 91, ust. 1 Konstytucji to norma, z mocy której dokonuje się transformacja ratyfikowanej umowy międzynarodowej do naszego krajowego porządku prawnego. Niezbędny warunek jej stanowi opublikowanie treści w „Dzienniku Ustaw”.
Ten rodzaj aktów prawnych w piramidzie prawa może odnaleźć jedno, spośród dwóch właściwych, miejsc. Bowiem Konstytucja rozróżnia dwie kategorie ratyfikowanych umów, chodzi tu o „zwykłe” ratyfikowane umowy i umowy ratyfikowane w specjalnej procedurze. Jest to procedura uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. Od rodzaju procedury ratyfikowania zależy też skuteczność umów międzynarodowych względem pozostałych aktów. Umowy ratyfikowane z udziałem parlamentu mają moc prawną równą mocy ustawy. Jednakże jeżeli dojdzie do sytuacji takiej, że umowy nie da się pogodzić z obowiązującą ustawą, ta pierwsza ma prymat nad ustawą. Organem rozstrzygającym ostatecznie o tym fakcie jest Trybunał Konstytucyjny. Konstytucja wylicza w art. 89, które z umów należy zawrzeć dopiero po zaakceptowaniu ich zawarcia przez parlament.
Przewidując rychły proces integracji naszego kraju z Unią Europejską do Konstytucji wprowadzono przepisy deklarujące gotowość do stosowania w Polsce prawa stanowionego przez organizacje międzynarodowe. Zadeklarowano, że jeżeli wynika to z umowy konstytuującej taką organizację, prawo stanowione przez jej upoważnione organy ma pierwszeństwo przed naszymi ustawami, gdy aktów takich nie można zgodzić .
ROZPORZĄDZENIE
Jest jedynym aktem organów władzy wykonawczej uznawanym za źródło powszechnie obowiązującego prawa. Konstytucja konstruuje je jako akt ściśle związany z ustawą. Dodatkowo enumeratywnie wylicza organy kompetentne do takiej czynności wydania. Podstawę czynności wydawania rozporządzenia, przez każdy z upoważnionych organów, stanowi szczegółowe ustawowe upoważnienie. Powinno ono zawierać: określenie organu właściwego do wydania danego rozporządzenia i katalog spraw do uregulowania, a także wytyczne co do treści samego aktu wykonawczego.
Prawo do wydawania rozporządzeń z mocy ustawy zasadniczej posiadają następujące organy:
• Prezydent RP ( na podstawie art. 142, ust.1),
• Rada Ministrów (na podstawie art. 146, ust. 1, p. 2),
• Prezes Rady Ministrów (na podstawie art. 148, p. 3),
• Ministrowie kierujący działami administracji rządowej (na podstawie art. 149, ust. 20),
• Przewodniczący określonych w ustawie komitetów powołanych w skład Rady Ministrów (na podstawie art. 149, ust. 3),
• Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (na podstawie art. 213, ust. 2).
Z racji tego, że rozporządzenie to akt wykonawczy do ustawy, „wkracza” ono, siłą rzeczy, w materie zastrzeżone dla regulacji ustawowej. Ma ono jednakże regulować tylko niezbędne, dla zrealizowania ustawy, sprawy nie wyczerpane w tej pierwszej.
Dlatego też Konstytucja wskazuje wymogi, jakim powinno uczynić zadość upoważnienie ustawowe dla wydania prawidłowego rozporządzenia. Po pierwsze dla jego wydania wymagana jest odrębna i wyraźna delegacja dla konkretnego organu. Ustawa musi wskazać też jakie sprawy ma on uregulować. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji innemu organowi, bo na podstawie art. 92, ust. 2 Konstytucji, istnieje tzw. zakaz subdelegacji. Nie może on również zaniechać wydania tzw. rozporządzeń obligatoryjnych.
AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO
Źródłem powszechnie obowiązującego prawa są także akty prawa miejscowego, lecz w ich przypadku dodatkowo wchodzi w grę ograniczenie terytorialne zasięgu. One bowiem obowiązują tylko na obszarze działania organów, które je ustanowiły.
Konstytucja nie stawia im wymogu wykonania ustawy, zatem lokalny prawodawca ma znacznie poszerzony zakres swobody. Ustrojodawca określił , że akty te mają być wydane jedynie „na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie” . Nie posunął się on też do ograniczenia kręgu podmiotów kompetentnych do stanowienia aktów prawa miejscowego, a stwierdził tylko, że czynności te należą do organów samorządu terytorialnego oraz terenowych organów administracji rządowej. Odnośnie zasad i trybu wydawania aktów prawa miejscowego dokonał odesłania do odrębnej ustawy.
Z treści artykułu 184, dotyczącego kompetencji NSA do kontroli legalności prawa miejscowego, można wysunąć wniosek, że jedyną formę właściwą dla stanowienia prawa miejscowego stanowi uchwała. Mimo to wojewoda wydaje akty prawa miejscowego w formie rozporządzeń.
Obok omówionych w niniejszej pracy źródeł powszechnie obowiązującego prawa mamy jeszcze tzw. źródła prawa wewnętrznego. Przeciętny nasz rodak mógłby wskazać ich całą masę, ale one nie odgrywają tak znaczącej roli dla ogółu jak kategoria źródeł prawa powszechnie obowiązującego. To ono bowiem ma wpływ i na ludzi, i na organy, i na instytucje, czyli wprost oddziałuje na funkcjonowanie pewnego wielkiego mechanizmu, jakim jest każde państwo. Życzeniem każdego, kto pozostaje pod działaniem określonego systemu prawa jest, by funkcjonował on z jak najlepiej i z największą korzyścią dla każdej ze stron. Nie od dziś bowiem wiadomo, że nawet idealne założenia, realizowane w życiu, potrafią dać wprost opłakane skutki, więc pozostaje życzyć nam jak najlepszego i najsprawniejszego funkcjonowania naszego systemu. Co będzie przynosiło wymierne owoce w życiu naszego narodu.
BIBLIOGRAFIA:
1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z wprowadzeniem, Warszawa 2006
2. Górecki D.( red.), Polskie prawo konstytucyjne, Kraków 2007
3. Kallas M., Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Wydawnictwo Prawnicze 2001
4. Pol K., Nasz przewodnik obywatelski, Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza 2002
5. Skrzydło W., Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Komentarz, Zakamycze 2007
6. Skrzydło W., Polskie prawo konstytucyjne, Marpol 1998
7. Skrzydło W., Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2006
8. Winczorek P., Prawo konstytucyjne Rzeczpospolitej Polskiej. Podręcznik dla studentów studiów nieprawniczych, Warszawa 2003