Analiza rynku zbóż w Polsce przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej

WTŻ rok IV

Dorota Lipska

Katarzyna Matysiak

Karolina Witkowska

Jadwiga Wojniłowicz

Rynek surowcowy

• Zboża są podstawową grupą roślin uprawnych w Polsce, a uprawiane są średnio na powierzchni ok. 8,8 mln ha, co stanowi ok. 70% powierzchni wszystkich zasiewów.

• W 1990r. miał miejsce relatywnie wysoki poziom skupu zbóż, ponieważ stanowił on prawie 23% produkcji globalnej. Następne lata przyniosły spadek skupu ziarna zbożowego.

Zbiory zbóż w Polsce w okresie ostatnich piętnastu lat uległy bardzo istotnym wahaniom, bo od ok. 19 mln ton w 1992r. do ok. 29 mln ton w 2004r. Przy czym nie był to proces stałego- choć z wahaniami - wzrostu, lecz dużych zmian z roku na rok, o czym świadczą ok. 28 mln ton zbiory w 1991r. i ok. 19 mln ton w 1992 roku.

Rynek zbóż jest niezwykle złożony, ponieważ jest on rynkiem artykułów konsumpcyjnych (mąka, kasza, makaron, pieczywo) oraz rynkiem produkcyjnym (nasiona, pasze) i przemysłowym (surowce dla przemysłu).

Zbiory zbóż ogółem, plony i powierzchnia uprawy w latach 2001 - 2004

lata	Powierzchnia uprawy tys. ha	Plony w q/ha	Zbiór tys. ton
2001	8 820	30,6	26 960
2002	8 293	32,4	26 877
2003	8 163	28,7	23 391
2004	8 250	33,5	28 561

Zboża podstawowe z mieszankami zbożowymi

lata	Powierzchnia uprawy tys. ha	Plony w q/ha	Zbiór tys. ton
1996-2000	8 651	28,4	24 574
2001	8 541	29,9	25 539
2002	7 939	31,3	24 876
2003	7 770	27,6	21 463
2004	8 060	32,3	26 045

Zbiory zbóż według grup województw

Przedział wielkości produkcji w tyś. ton	Liczba województw	województwa
> 2000	5	Wielkopolskie, mazowieckie, lubelskie, kujawsko - pomorskie, dolnośląskie
2000 - 1000	6	Zachodniopomorskie, łódzkie, opolskie, warmińsko - mazurskie, pomorskie, podlaskie
< 1000	5	Świętokrzyskie, śląskie, lubuskie, małopolskie, podkarpackie

Kanały łączące rolnictwo z przetwórstwem

Interwencja Państwa

Interwencjonizm państwowy na rynku zbóż prowadzi Agencja Rynku Rolnego. Podstawową formą interwencji jest skup zbóż z dopłatami ARR udzielanymi bezpośrednio producentom.

W 2000 roku w/w systemem skupu objętych było 3,3 mln ton pszenicy konsumpcyjnej oraz 0,7 mln ton żyta konsumpcyjnego. Poziom dopłat dla producentów zbóż w 2000r. ilustrują dane tabeli podanej dalej.

Dopłaty ARR do skupu zbóż w 2000r.

Produkt	Poziom dopłat w miesiącach [zł/t]
		lipiec/sierpień	wrzesień	październik
Pszenica	70,0	80,0	100,0
Żyto	45,0	50,0	80,0

Skup zbóż w systemie z dopłatą ARR prowadzony jest sezonowo w okresie od lipca do października. Dopłaty udzielane są producentom zbóż, którzy dokonują sprzedaży przedsiębiorcom posiadającym zawarte umowy na skup z Agencją Rynku Rolnego.

Przedsiębiorcy skupujący zboża w ramach skupu interwencyjnego zobowiązani są do stosowania cen nie niższych niż minimalne określone w programie na dany rok, przy parametrach jakościowych określonych przez ARR.

Przy tym systemie obowiązuje też minimalna partia dostawy wynosząca jednorazowo nie mniej niż 3 tony. W przyszłości planuje się podnieść ten próg.

W celu niedopuszczenia do nadmiernego spiętrzenia dostaw zbóż w okresie zbiorów stosuje się wzrastający poziom dopłat bezpośrednich.

Inną formą interwencji na rynku zbóż prowadzoną przez Agencję Rynku Rolnego jest sprzedaż zbóż konsumpcyjnych z zapasów interwencyjnych w sytuacji małej podaży zbóż lub zbyt wysokich ich cen.

Plony zbóż w Polsce w latach 1990-1999

Produkcja zbóż stanowi dużą część produkcji rolniczej zarówno w Polsce, jak i w krajach UE. W latach 90-tychplony zbóż wykazywały znaczną zmienność. W badanym okresie w Polsce zaobserwowano wahania w poziomie plonów zbóż. Krytyczna sytuacja wystąpiła w latach suszy, tj. w 1992 i 1994. Plony zbóż w tych latach w stosunku do 1990 roku obniżyły się o ponad 20%. W następnych latach mimo, iż nastąpił ich wzrost, nie osiągnięto jednak poziomu z 1990.

Plony zbóż w krajach UE kształtowały się średnio na prawie dwukrotnie wyższym poziomie niż w Polsce.

Spadek plonów w Polsce w początkowym okresie lat 90-tych spowodował obniżkę zbiorów z około 28mln ton zbóż do 19,9 i 21,7mln ton, odpowiednio w latach 1992 i 1994. Ekstensyfikacja spowodowała, że produkcja zbóż stała się w większym stopniu zależna od warunków pogodowych. W latach 1995-1998, mimo pewnego wzrostu plonów, zbiory nadal były niższe niż na początku badanego okresu, a w 1999 roku zanotowano znów spadek produkcji.

Wzrost zbiorów wystąpił w następujących gatunkach zbóż

Pszenica ogółem w latach 1992-1998 30% różnicy,

Jęczmień ogółem w latach 1994-1997 43,9% różnicy.

Spadek zbiorów wystąpił w następujących gatunkach zbóż

Żyto ogółem w latach 2003-1995 90% różnicy,

Owies ogółem w latach 2000-1997 52,3% różnicy.

Struktura zużycia zbóż w Polsce

Niska towarowość zbóż oznaczała, że podstawowa ich część została wykorzystana w gospodarstwach, które je wytworzyły. Przeznaczenie zbóż na zużycie obejmuje siew, spasanie, spożycie przetworów zbożowych oraz przetwórstwo przemysłowe. Dodatkowo dolicza się do tego straty i ubytki poniesione podczas produkcji, przechowalnictwa i przetwórstwa. Wśród wymienionych kierunków wykorzystania na szczególną uwagę zasługuje spożycie przetworów zbożowych przez ludność i zużycie na potrzeby paszowe. Inne pozycje w zużyciu zbóż, a więc siew oraz ubytki i straty mają znacznie mniejsze znaczenie w bilansie zbożowym.

W analizowanym okresie nie wystąpiły istotne zmiany w strukturze zużycia zbóż. Na cele paszowe przeznaczone od 59-66%, podczas gdy spożycie bezpośrednie stanowiło od 20-25%.

Struktura gruntów ornych w Polsce w latach 1990 - 1998

Powierzchnia gruntów ornych nie zawsze jest całkowicie zagospodarowana, pojawiają się odłogi. W Polsce w latach 90-tych nasiliło się zjawisko odłogowania gruntów, głównie ze względów ekonomicznych oraz przemian własnościowych w sektorze przedsiębiorstw państwowych. Analiza powierzchni zasiewów w Polsce wskazuje na znaczny spadek, bowiem obszar zagospodarowany zmniejszył się aż prawie o 14% w 1996 roku wobec stanu z 1990. W następnych latach odnotowano nieznaczne zwiększenie powierzchni zasiewów.

Struktura gruntów ornych w UE w latach 1990-1998.

Zmiana w powierzchni gruntów ornych w UE w latach 1990-1998 znacznie zmniejszyła się. w krajach UE prowadzony jest program celowego ugorowania i odłogowania gruntów.

Czynniki decydujące o cenach zbóż

O cenie zbóż na rynku decydują w największym stopniu następujące czynniki:

1. Zapasy początkowe.

2. Produkcja i podaż zbóż.
   Produkcja zależy w głównej mierze od wysokości uzyskanych plonów w danym roku, a podaż od wysokości produkcji oraz od sezonu. W III kwartale każdego roku występuje sezonowe nasilenie dostaw zbóż do skupu, a ceny w tym okresie kształtują się pod wpływem przewagi podaży nad popytem. Z kolei lepsze ceny uzyskują producenci, którzy przechowali swoje zboże przez zimę i sprzedali w I lub II kwartale roku następnego.

3. Handel zagraniczny.
   Wielkość obrotów w handlu zagranicznym zależy od faktycznego poziomu zbiorów krajowych, ochrony celnej granic i wysokości cen zbóż na rynkach światowych. W określonych sytuacjach, np. przy gwałtownych wzrostach cen zbóż rząd może ustanowić bezcłowy kontyngent na import zbóż.

4. Zużycie krajowe.
   Zużycie krajowe determinowane jest głównie poprzez sytuacje w pogłowiu zwierząt i - wiążące się z tym - zapotrzebowanie na zboża paszowe. Popyt na zboża konsumpcyjne i na cele przemysłowe nie ulega dużym wahaniom.

5. Działania interwencyjne państwa.
   Na rynku zbóż stosowane są działania mające na celu likwidację nadwyżki podaży zbóż w okresie żniw poprzez skup z dopłatami bezpośrednimi ARR dla producentów oraz ewentualnie skup bezpośredni za środki ARR w przypadku dłuższego utrzymywania się wysokiej podaży. Przy małej podaży zbóż na rynku, Agencja wystawia do sprzedaży swoje zboże i łagodzi w ten sposób wahania cenowe.
   Prognozowaniem cen rynkowych podstawowych produktów rolniczych zajmuje się zespół niezależnych ekspertów, powołany przez Prezesa Agencji Rynku Rolnego.

Konsumpcja (spożycie) tradycyjnych produktów zbożowych

Rynek tradycyjnych produktów zbożowych, tj. mąki, ryżu i kasz cechuje względna stabilizacja popytu wynikająca z przyzwyczajeń i preferencji polskiego konsumenta.

Niewielkim zmianom w wielkości spożycia towarzyszy zwiększający się udział produktów w wygodnych opakowaniach.

Preferencje konsumentów się zmieniają stopniowo i bardzo powoli odchodzą od tradycyjnych produktów zbożowych. Dużą rolę tutaj odgrywa moda na przygotowywanie określonych posiłków i zwiększający się wolno udział żywienia poza domem w strukturze żywienia rodziny, zwłaszcza w dużych miastach i wśród młodych konsumentów.

Analiza spożycia poszczególnych rodzajów przetworów zbożowych wskazała, że w przypadku mąki oraz kasz powolny wzrost spożycia występował w rodzinach u osób w wieku 40-50 lat, następnie spożycie spadało aż do osiągnięcia poziomów najniższych w gospodarstwach domowych, gdzie osoba podejmująca decyzję zakupów była w wieku powyżej 71 lat

Stosunkowo niski poziom spożycia tych produktów występował również w gospodarstwach domowych osób w wieku do 30 lat, czemu towarzyszyło duże spożycie ryżu. Analizując spożycie w zależności od wykształcenia, zauważa się spadek spożycia przetworów zbożowych wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia osoby podejmującej w gospodarstwie domowym decyzje zakupu.

Oprócz zmian w ogólnym poziomie spożycia wystąpiły nieznaczne różnice w odniesieniu do poszczególnych przetworów zbożowych. Wraz ze wzrostem wykształcenia spadało spożycie mąki, ryżu i kasz, przy czym największy spadek nastąpił w odniesieniu do kasz i ryżu w tradycyjnych opakowaniach. Wraz ze wzrostem miesięcznego dochodu na osobę w gospodarstwie domowym następuje tendencja spadkowa w poziomie spożycia większości produktów zbożowych

Przemysł zbożowo-młynarski

Głównymi podmiotami przemysłu zbożowo-młynarskiego są młyny. Po urynkowieniu polskiej gospodarki gwałtownie spadł przemiał i udział w rynku młynów przemysłowych, a wzrósł przemiał młynów prywatnych: małych i średnich, nastawionych do czasu urynkowienia na przemiały usługowe i rynki lokalne.

Po urynkowieniu młyny prywatne (łącznie ok. 2000 firm), rozpoczęły na szeroką skalę przemiały na cele handlowe, stwarzając silną konkurencję, szczególnie dla młynów dużych o rodowodzie PZZ. Duże rozdrobnienie i słaba siła ekonomiczna polskich młynów powodują ograniczenia rozwojowe, co przejawia się ich zapóźnieniem technicznym i technologicznym w stosunku do młynarstwa UE.

Kanały dystrybucji:

Największa ilość zbóż sprzedawania jest w skupie realizowanym przez młyny, zakłady paszowe, słodownie, gorzelnie oraz hurtowników, w tym ARR. Drugim znaczącym kanałem dystrybucji zbóż jest sprzedaż targowiskowa, a trzecim giełdy towarowe.

System dystrybucji zbóż w Polsce:

W ramach pięciu podstawowych ogniw systemu dystrybucji na rynku zbóż można wyróżnić:

• Ogniwo producenta zbóż, które składa się z gospodarstw skarbowych i indywidualnych.

• Ogniwo hurtu pierwotnego

• Ogniwo przetwórstwa zbóż.

• Ogniwo hurtu wtórnego

• Ogniwo detalu

Mocne i słabe strony systemu dystrybucji zbóż w Polsce w latach 90.

OGNIWO PRODUKCJI:

Mocne strony:

Największy udział obszarów uprawnych i produkcji pszenicy (33,2%).

Oddziaływanie ODR na działalność rolniczą.

Słabe strony:

Niski poziom komercjalizacji produkcji rolnej zbóż (jedynie 23%).

Duży udział sektora publicznego w produkcji towarowej zbóż.

Niski stopień zaangażowania producentów rolnych w funkcje dystrybucyjne i przetwórcze.

Składowanie ziarna w gospodarstwach rolnych odbywa się w złych warunkach.

Słaba pozycja przetargowa producenta rolnego w relacji do innych podmiotów.

Słaba jakość genetyczna ziarna i brak na szerszą skalę działań związanych z nasiennictwem i oceną odmianową.

Duże zróżnicowanie jakości zbóż, co pociąga za sobą problemy z jakością produktów wytwarzanych ze zbóż.

Niski poziom wiedzy ekonomicznej, zwłaszcza u producentów rolnych.

OGNIWO HURTU PIERWOTNEGO:

Mocne strony:

Rosnąca liczba prywatnych agentów i handlowców (w hurcie pierwotnym).

Powstanie alternatywnych kanałów dystrybucji.

Funkcjonowanie Giełdy Poznańskiej.

Słabe strony:

Podstawowymi podmiotami kontrolującymi hurt pierwotny są PZZ (około 100 jednostek) i ARR.

Duża rola targowisk w hurcie pierwotnym.

Słabe wyposażenie jednostek handlowych w infrastrukturę techniczną.

Brak infrastruktury instytucjonalnej (głównie na targowiskach).

Przypadkowość i anonimowość zawieranych transakcji (targowiska).

Podstawowymi podmiotami kontrolującymi hurt pierwotny zbóż paszowych są państwowe mieszalnie pasz- Bacutilu.

Giełdy i rynki hurtowe pełnią w obrocie hurtu pierwotnego minimalną rolę.

ARR obok funkcji regulacyjnych pełni na rynku zbożowym funkcje komercyjne - co przyczynia się do zwiększenia stopnia koncentracji na różnych szczeblach obrotu.

OGNIWO PRZETWÓRSTWA:

Mocne strony:

Wysoka intensywność konkurowania w ogniwie produkcji makaronu (związana z walką o pozycje lidera rynkowego - Malmy i PZZ Lublin). Poprawa jakości na niektórych rynkach produktów finalnych związanych z przetwórstwem zbóż (np. makarony).

Niski stopień koncentracji i wysoka intensywność konkurowania na rynku piekarni.

Piekarnie w dominującej większości należą do sektora prywatnego.

Pozytywny wpływ CIS.

Słabe strony:

Wysoki stopień koncentracji w ogniwie młyny (65% zdolności produkcyjnych należy do PZZ). Niewielki stopień wykorzystania zdolności produkcyjnych przez PZZ (około 50%), co powoduje wysokie koszty funkcjonowania.

Brak standardów jakościowych (handlowych) dla produktów przetworzonych.

OGNIWO HURTU WTÓRNEGO:

Mocne strony:

Dominują bezpośrednie dostawy do punktów sprzedaży detalicznej.

Słabe strony:

Dominują bezpośrednie dostawy do punktów sprzedaży detalicznej.

OGNIWO DETALU:

Mocne strony:

Znaczny udział w sprzedaży pieczywa sklepów specjalistycznych (piekarniczych - ok. 70%).

Wysoki stopień integracji piekarni z detalem(wiele piekarni dysponuje albo własnymi, albo firmowymi sklepami). Wysoki udział sektora prywatnego.

Pojawienie się i rozwój nowoczesnych sieci sprzedaży, przyczyniających się do wzrostu wymogów jakościowych dotyczących produktu i opakowania

Słabe strony:

Niewielki udział produktów markowych.Niewielki udział produktów o wydłużonej trwałości.

Znaczenie zbóż dla polskiego agrobiznesu:

Produkcja zbóż stanowi wiodącą część produkcji rolniczej w Polsce, zwłaszcza w przypadku produkcji globalnej, ponieważ w okresie 7 lat (1990-1996) miała ona następujący udział (obszar zmienności):

• w produkcji globalnej 14,5- 22,4%

• w produkcji towarowej 5,4- 9,9%

Struktura produkcji ( W 1996 r.) była następująca: pszenica - 8,6 mln ton (33,2%), żyto - 6,3 mln ton (24,3%), jęczmień - 3,3 mln ton (12,7%), owies i mieszanki - 5,3 mln ton (20,5%), pszenżyto - 2,1 mln ton (8,1 %), pozostałe ­0,3 mln ton (1,2%).

Gospodarstwo

rolne

Zakład przetwórstwa

zbożowego

Gospodarstwo

rolne

Punkt skupu

(Elewatory zespołu spichlerzy

I młynów PZZ)

Zakład

przetwórstwa

zbożowego

---