STEKOWCE
Do tego rzędu należą trzy żyjące gatunki: dziobak {Ornithorhynhus anatinus), prakolczatka (Zaglossus bruijni), kolczatka {Tachyglossus aculeatus). Dziobak zamieszkuje tylko wschodnie stany Australii i jest tak rzadko spotykanym zwierzęciem, że kiedy pierwszy okaz został wysłany do Anglii w 1798 roku, uważano, że jest to falsyfikat zrobiony z głowy kaczki i ciała ssaka. Dwa rodzaje kolczatkowatych (kolczatka i prakolczatka) spotyka się obecnie w Nowej Gwinei, podczas gdy w Australii występuje tylko kolczatka. Pochodzenie tej małej grupy ssaków jest mało znane, ponieważ nie znaleziono tych zwierząt ani ich szczątków kopalnych w innych rejonach świata.
SSAKI SKŁADAJĄCE JAJA
Z wykopalisk wiadomo, że stekowce żyły w Australii od co najmniej 15 milionów lat, a prawdopodobnie nawet od okresu kredowego (100 milionów lat temu). Chociaż nie spotyka się w Australii długodziobej prakolczatki, szczątki kopalne zwierząt zaliczone do rodzaju Zaglossus wskazują, że kilka gatunków występowało na terenie Australii i na Tasmanii do późnego plejstocenu (100—12 tysięcy lat temu). Nazwa rzędu Monotremata znaczy , jedna dziura" i wynika z faktu, że jelito i zatoka moczowo-płciowa mają wspólne ujście do kloaki (steku). Ta cecha nie jest jednak charakterystyczna tylko dla stekowców. Podobnie wspólne ujście tych trzech układów spotyka się u torbaczy. Jakkolwiek wszystkie gatunki stekowców wykazują znaczne podobieństwo w budowie anatomicznej do gadów, na przykład mają żebra szyjne i dodatkowe kości w obrębie klatki piersiowej i pasa barkowego, ich budowa anatomiczna i fizjologia upodabnia je bardziej do gromady ssaków. Najbardziej wyróżniającą cechą tej grupy jest składanie jaj, a nie rodzenie żywego potomstwa, jak ma to miejsce u innych gatunków. Jaja są otoczone miękkij skorupką, mają około 15 do 17 milimetrów średnicy, okres inkubacji wynosi około 10 dni, po którym młode karmione są mlekiem. Odżywianie się młodych mlekiem matki, obecność sierści, pojedyncza kość w obrębie żuchwy, przepona mięśniowa wspomagająca oddychanie pozwalają zaliczyć stekowce do gromady ssaków.
DZIOBAK
To małe ziemno-wodne zwierzę, z giętkim, kaczkowatym dziobem, gęstym krótkim włosem, płetwistymi przednimi kończynami jest, być może. najbardziej niezwykłym współcześnie żyjącym zwierzęciem. Gatunek ten jest często spotykany w naturalnych dla siebie środowiskach: rzekach, strumieniach i jeziorach wschodniej Australii, gdzie można go zobaczyć w czasie nurkowania po małe larwy owadów i inne bezkręgowce, stanowiące pożywienie. Między kolejnymi zanurzeniami pod wodę zwierzęta spędzają kilka minut na lądzie, żując jedzenie zgromadzone w torbach policzkowych przy pomocy rogowych krawędzi szczęk. Właściwe zęby występują tylko u młodych dziobaków. Nurkowanie trwa około dwóch minut. W czasie jego trwania oczy i uszy są zamknięte, a zwierzę lokalizuje zdobycz przy pomocy dzioba. Znajdują się na nim czułe receptory dotyku umożliwiające zlokalizowanie zdobyczy, odnalezienie drogi w nocy lub w mętne) wodzie. Chociaż dziobaki często spotyka się wczesnym rankiem i o zachodzie słońca, to aktywne są przez całą noc, a zimą również w ciągu dnia. Dawniej sądzono, że dziobaki są prymitywnymi ssakami, uważano bowiem, że regulacja temperatury ciała jest niedostateczna. Jednakże okazuje się, że regulacja temperatury ciała jest sprawna i utrzymuje się na poziomie około 32°C, nawet w czasie pływania w lodowatej wodzie. W niskiej temperaturze otoczenia metabolizm nasila się, podwyższając temperaturę ciała. Proces ten odbywa się sprawnie dzięki dobrej izolacji, którą stanowi gęste futro zatrzymujące powietrze jako warstwę izolacyjną w czasie pobytu w wodzie. Futro dziobaka było wysoko cenione i dlatego został prawie czałkowicie wytępiony; od początku naszego stulecia jest pod ochroną. Na lądzie dziobak przebywa w norach wykopanych na brzegach rzek unikając w ten sposób dużych różnic temperatury, które mogą wahać się od około — 15°C zimą do 40JC latem. Przypuszcza się, że dziobak może zapadać w sen zimowy, chociaż nie jest to do końca udokumentowane. Nie wszystkie samice dziobaka wydają potomstwo co roku, najczęściej rozmnażają się co drugi sezon lęgowy. Samica składa od jednego do trzech jaj, najczęściej dwa. Jaja inkubowane są między ogonem a ciałem samicy, która chowa się wtedy w tzw. norach lęgowych. Niektóre z nich mają długość około *0 metrów. Kiedy młode wyklują się z jaj. pozostają w norze przez tr/y lub cztery miesiące, karmione mlekiem matki. Mleko wysiąka na futro z dwóch przypominających sutki pól skóry, znajdujących się na brzusznej stronie ciała matki. Przypuszcza się, że młode zlizują mleko bezpośrednio z futra. Okres lęgowy trwa od lipca do października. Po okresie ciąży, trwającym około trzech tygodni, wylęganiu —- trwającym około 10 dni i długim okresie karmienia w norze lęgowej młode wychodzą na zewnątrz między styczniem i marcem. W niewoli dziobaki żyją do 20 lat, natomiast na wolności najdłużej do 12 lat. Niewiele wiadomo na temat śmiertelności dziobaków żyjących na wolności, chociaż odnotowano, że polują na nie lisy i ptaki drapieżne. Młode dziobaki dość szybko usamodzielniają się, co może być przyczyną ich dużej śmiertelności, szczególnie w latach suchych, kiedy warunki środowiskowe nie sprzyjają prawidłowemu dorastaniu. Dziobak jest nosicielem licznych pasożytów, łącznie ze swoistym dla siebie gatunkiem kleszczy. Nie wiadomo jednak, czy ich obecność wpływa na śmiertelność zwierząt. Dziobaki trudno znoszą życie w niewoli i dlatego tylko raz udało się je rozmnożyć w takich warunkach.
KOLCZATKOWATE
Prakolczatki i kolczatki mają pysk w kształcie długiego, rurkowatego ryjka. Nie posiadają zębów, mają ruchliwy, długi język, a oprócz typowych włosów na bokach i grzbiecie ciała występują włosy specjalne tworzące ostre kolce. Prakolczatki osiągają 45 do 90 centymetrów długości, ważą od 5 do 10 kilogramów i są znacznie większe niż kolczatki, których długość dochodzi tylko od 30 do 45 centymetrów, a masa ciała od 2,5 do 8 kilogramów. Samce prakolczatek są znacznie większe od samic. U obu gatunków samce zachowały ostrogę przy kostce każdej tylnej nogi. Niewiele wiadomo o życiu i obyczajach prakolczatek, ponieważ tereny które zamieszkują, są mało zbadane. Dobrze natomiast znane są obyczaje kolczatek, które powszechnie występują w Australii i na Tasmanii oraz na terenach nizinnych Papui Nowej Gwineii. Oba gatunki stanowią łup dla tubylców, którzy polują na nie dla mięsa. W odróżnieniu od dziobaka, uszy i oczy kolczatkowatych nie są usytuowane w tej samej szparze; otwór uszny (z niewielkim, widocznym uchem zewnętrznym) znajduje się w oddaleniu od oka. Kolczatka odżywia się głównie termitami, mrówkami i larwami owadów. Zdobywa je przez rozkopywanie mrowisk i gniazd tych owadów za pomocą przednich kończyn uzbrojonych w pazury. Do rozgrzebanego mrowiska lub termitiery wsuwa wąski dziób, a potem wysuwa lepki język, do którego przyklejają się owady. Nazwa Tachyglossus oznacza „szybki język". Prakolczatka żywi się głównie dżdżownicami. Kolce usytuowane w szczelinach języka są pomocne przy wsuwaniu pokarmu do otworu gębowego. U obu gatunków język jest lepki dzięki śluzowatej wydzielinie. Pokarm rozdrabniany jest pomiędzy kolcami usytuowanymi u nasady języka a podniebieniem. Mało wiadomo na temat aktywności kolczatkowatych w Nowej Gwinei, natomiast kolczatka australijska aktywna jest przez cały dzień. Aktywność zmniejsza się, kiedy zwierzęta przebywają zagrzebane w ziemi, w kryjówkach pod skałami oraz w okresie bardzo wysokich lub niskich temperatur. Mniej ruchliwe są również w czasie deszczowej pogody. Podobnie jak dziobaki, nie tolerują one wysokich temperatur i giną, gdy nie znajdą cienia. Zdolność kolczatek do kopania nor jest wręcz legendarna, niektóre osobniki są w stanie wykopać pionową norę w celu ukrycia się w czasie nie przekraczającym jednej minuty. Kolczatkowate są zwierzątami endotermicznymi, ale podobnie jak dziobak mogą utrzymywać temperaturę ciała wyższą od temperatury otoczenia poprzez wzmożenie metabolizmu, a w przypadku kolczatki — dzięki izolacji w postaci futra i tłuszczu. U wszystkich trzech gatunków stekowców temperatura ciała jest niższa niż u innych gatunków ssaków, zazwyczaj waha się w granicach 32°C, gdy zwierzę jest aktywne. Kolczatki zamieszkujące Alpy Australijskie czasami zapadają w trwające dwa lub trzy tygodnie sen zimowy, wtedy temperatura ich ciała spada do 4 9 C. Mato wiadomo na temat cyklu rozrodczego prakolczatek. W okresie lęgowym samicy rozwija się torba lęgowa, do której składane jest jedno jajo. Po dziesięciu dniach wylęga się młode. Karmione jest mlekiem wydzielanym przez gruczoły mleczne, których ujścia zlokalizowane są w obrębie torby lęgowej. Zlizywanie mleka przez młode jest bodźcem stymulującym jego tworzenie się. Laktacja trwa do 6 miesięcy, lecz kiedy młode zaczyna pokrywać się kolcami (około 9 tygodni po wykluciu) matka zostawia je w norze i wraca, by nakarmić. Tak jak u dziobaka, okres lęgowy jest wydłużony i trwa od lipca do sierpnia. Długość ciąży przed złożeniem jaja nie jest znana, ale przypuszcza się, że trwa około 3 tygodni. Podobnie jak samice dziobaka, nie wszystkie dorosłe samice kolczatki wydają młode co roku. Przyczyna tego zjawiska jest nie wyjaśniona. Oba gatunki kolczatkowatych są długowieczne. Kolczatka w ogrodzie zoologicznym w Filadelfii żyła 49 lat. Prakolczalka przebywająca w ogrodzie zoologicznym w Berlinie żyła około 31-36 lat. Nic natomiast nie wiadomo o długości życia tych zwierząt na wolności; znaleziono osobnika, który w naturalnych warunkach żył 16 lat. Pomimo zdolności do szybkiego ukrywania się w norach oraz pokrycia jadowitymi kolcami, kolczatki stają się zdobyczą psów Dingo. Lisy, dzikie koty wybierają młode z nor w czasie okresu karmienia, ale największym zagrożeniem dla tych zwierząt są samochody. Śmiertelność z powodu chorób wywoływanych przez pasożyty nie jest znana. Kolczatkowate dobrze znoszą warunki ogrodów zoologicznych, ale rzadko się tam rozmnażają.
TORBACZE
(RONALDSTRAHAN) Chociaż ewolucja torbaczy (Metatheria) i ssaków łożyskowych (Eutheria) od około 100 milionów lat przebiega odmiennym torem, wymienić można tylko niewielkie różnice pomiędzy nimi. Zalicza się je do podgromady Theńs (w przeciwieństwie do Prototheria, których jedynymi żyjącymi przedstawicielami są stekowce). Chociaż można wykazać różnice w budowie anatomicznej między torbaczami a ssakami łożyskowymi, grupy te różnią się szczególnie stopniem dojrzałości noworodków.
CO WYRÓŻNIA TORBACZE?
Moihia wymienić szereg innych cech wyróżniających torbacze. Mają większą liczbę siekaczy (pięć par w górnej szczęce, cztery pary w żuchwie) niż łożyskowce (nigdy więcej niż trzy pary). U większości torbaczy pierwszy palec tylnej stopy jest przeciwstawny do pozostałych czterech tak jak u naczelnych, nie ma pazura. li wielu torbaczy lądowych palec ten nie występuje. W większości mają one mniejszy mózg niż odpowiadające im wielkością ssaki łożyskowe. Temperatura ciała i przemiana materii są niższe niż u łożyskowców. Można by je było uznać pod tym względem za ,,niższe" ewolucyjnie w porównaniu z łożyskowcami. Jeśli tak, to należałoby przyjąć, że łożyskowce są „niższe" w rozwoju w porównaniu z ptakami. Klasyfikacja torbaczy jest ciągle zagadnieniem spornym. Ostatnio wyróżnia się dwie grupy: torbacze amerykańskie, żyjące w Ameryce Północnej i Południowej oraz torbacze australijskie, zamieszkujące Australię, Nową Gwineę i pobliskie wyspy.
TORBACZE AMERYKAŃSKIE
Wyróżnia się około 75 gatunków żyjących współcześnie torbaczy amerykańskich. Należą one do trzech rodzin: Didelphidae (dydelfy amerykańskie), Caenolestidae (zbójniki) i Microbiotheriidae (Dromiciops australis). Oposy amerykańskie. Wymiary tych „prawdziwych" oposów są zróżnicowane: od zbliżonych do wymiaru kota Didelphis ńrginiana, do wielkości myszy, tak jak przedstawiciele rodzaju Marmosa. Większość z nich jest wszystkożerna, potrafią wspinać się po drzewach, lecz więcej czasu spędzają na ziemi, ogony gatunków naziemnych są krótsze i mniej chwytne. Krótko ogoniaste oposy mięsożerne z rodzaju Monodelphis prowadzą głównie naziemny tryb życia, podczas gdy wełniste oposy z rodzaju Caluromys głównie nadrzewny, żywią się owocami i nektarem. Oposy z rodzaju Lutreolina crasicaudata są drapieżnikami, potrafią pływać w wodzie szukając zdobyczy. Japok Chironectes minimus nurkuje szukając zdobyczy na dnie.
Zbójniki. Ocalało siedem gatunków zbójników z dobrze znanej z wykopalisk rodziny sprzed 35 milionów lat. Teraz zamieszkują tylko zimne lasy Andów.Te torbacze wielkości myszy lub szczura charakteryzuje para długich ostrych siekaczy górnej szczęki, służąca do chwytania dużych owadów i małych kręgowców.
Dromiciops australis zwany też monito del monte, zamieszkujący chłodne, wilgotne lasy południowego Chile jest jedynym zachowanym przedstawicielem tej rodziny. To zwierzę wielkości małego szczura żywi się głównie larwami owadów i poczwarkami. Większość badaczy zajmujących się ewolucją torbaczy uważa, że spokrewniony jest z oposem amerykańskim, jednak przybywa dowodów przemawiających za bliższym pokrewieństwem z oposem australijskim. Jeśli tak, to gatunek ten stanowi ważne ogniwo ewolucyjne pomiędzy torbaczami dwóch kontynentów.
TORBACZE AUSTRALIJSKIE
200 żyjących gatunków torbaczy australijskich wykazuje większe zróżnicowanie niż współczesne torbacze amerykańskie. 16 rodzin dzieli się na cztery grupy: przedstawicielem rodziny Peramclidae jest jamraj zwyczajny (Perameles nasuta) długonosy, z krótkim szorstkim włosem, posiadający małe uszy, krótki, mało owłosiony, niechwytny ogon. Nogi ma mocno umięśnione i raczej krótkie. Jamraje poruszają się galopem lub skokami.
Bilba. Jamraj królikowaty (Macrotis lagotis) jest jedynym żyjącym przedstawicielem rodziny Thylacomyidae. W odróżnieniu od prawdziwych jamrai posiada długie jedwabiste futro, bardzo długie uszy, dość długie nogi oraz długi, owłosiony ogon. Żyje na pustyni, w ciągu dnia przebywa w głębokich norach.
torbacze mięsożerne, krety workowate, jamraje i dużą grupę zwaną torbaczami skąposiekaczowyrni (Diproiodoiuia), do której zalicza się koala, wombaty, oposy i kangury.
TORBACZE MIĘSOŻERNE
Grupę tę stanowią trzy rodziny: Dasyuridae (niełazy) Thylacinidae (workowce drapieżne), Myrmecobiidae (mrówkożery). Posiadają trzy lub cztery pary wąskich siekaczy w górnej szczęce i trzy pary o podobnym kształcie w żuchwie. Tylne stopy mają cztery lub pięć palców, żaden z nich nie jest połączony.
Niełazy. Rozmiary ich są bardzo różne: od malutkiego płaskogłowego przedstawiciela rodzaju Planigale, ważącego około 4 gramy i mierzącego 6 centymetrów do diabła tasmańskiego (Sarcophilus harrisii) wielkości psa teriera. Większość prowadzi naziemny tryb życia. Chociaż ogony ich nie są chwytne, wiele gatunków potrafi wspinać się po drzewach, a kilka, szczególnie myszowóry z rodzaju Phascogale, prowadzą głównie nadrzewny tryb życia. Zwierzęta te prawie nie różnią się kształtem. Mrówko/ery. Jedynym przedstawicielem rodziny Myrnwcobiidae jest mrówkożer w orkowa ty (M'yrmccobius fasciatus) prowadzący dzienny tryb życia (jako jedyny przedstawiciel torbaczy). Odżywia się termitami, które wydobywa za pomocą długiego lepkiego języka. Zęby ma słabo wykształcone, ale liczne.
Kret workowały (Motoryctes typhlops) żyje w piaskach pustyni, odżywiając się owadami i gadami zagrzebanymi w norach. Jest jedynym żyjącym przedstawicielem rodziny Motoryctidae. Niewiele wiadomo na temat jego zachowania, a pokrewieństwo z innymi torbaczami pozostaje tajemnicą.
Jamraje Licząca około 12 gatunków rodzina wszystkich torbaczy pochodzi z Australii i Nowej Gwinei. Jej przedstawiciele posiadają układ zębów podobny do układu zębów torbaczy mięsożernych, choć różnią się od nich innymi cechami, na przykład drugi i trzeci palec tylnej stopy zaopatrzone są w pazury.
Grupa dzieli się na rodzinę Perumclidac zwaną „prawdziwymi" jamrajanii i Ihykuomyidac z jedynym żyjącym gatunkiem Macrotis lagotis. Ostatnio uważa się, że podział powinien przebiegać pomiędzy kolczastymi jamrajami 7 Nowej Gwinei Peroryctes i Echymipcra, a pozostałymi gatunkami. Wszystkie są zwierzętami wszystkożernymi wykopującymi mocnymi pazurami przednich łap owady i ich larwy, a także korzenie roślin.
„Prawdziwe" jamraje. Typowym Torbacze skąposiekaczowe Ponad połowa torbaczy australijskich należy do zróżnicowanej grupy, charakteryzującej się występowaniem jednej pary dobrze rozwiniętych siekaczy w żuchwie oraz zrośnięciem drugiego i trzeciego palca kończyn tylnych. Większość jest roślinożerna, ale wiele z nich odżywia się owadami, niektóre wydzielinami roślin. Wombaty (Niedźwiedzie workowate) W rodzinie Vombatidae wyróżnia się trzy gatunki wombatów. Są to roślinożerne torbacze o krótkich ogonach, wyglądem przypominające niedźwiedzie. Chodzą na łapach o krótkich palcach zakończonych mocnymi pazurami. Wygrzebują długie nory, w których śpią w dzień. Koala {Phascolarctos cinereus) jest jedynym żyjącym przedstawicielem rodziny Phascolarctidae. Prowadzi nadrzewny tryb życia, żywi się prawie wyłącznie liśćmi eukaliptusów. Posiada długie kończyny i szczątkowy ogon. Spokrewniony jest z wombatami. Kuskusy i pałanki kuzu. Rodzina Phalangeridae obejumuje kuskusy z rodzaju Phalanger i inne, przypominające wyglądem lemury o łuskowatych ogonach z gatunku Wyulda sąuamicaudata oraz przedstawicieli rodzaju Trichosorus (lis workowaty Tmlpecula) (przyp. tłum) wyróżniających się szczotkowatym ogonem. Z wyjątkiem tych ostatnich wszystkie posiadają silny, chwytny ogon, na końcu pozbawiony owłosienia. Są zwierzętami nadrzewnymi, żywiącymi się głównie liśćmi, pączkami roślin, owocami i pędami. Pałanki i wielki workowiec latający (Petauroides volans). Wszystkie z wyjątkiem jednego przedstawiciela rodziny Pseudocheiridae wyróżnia długi, wiotki, pokryty krótkim włosem chwytny ogon. Pseudocheirus dahli jest jedynym przedstawicielem rodziny, który buduje gniazda na ziemi. Ma ogon krótszy niż u pozostałych gatunków. Wielki workowiec latający (Petauroides volans). Największego przedstawiciela rodziny charakteryzuje fałd skóry ciągnący się od łokcia kończyny przedniej do kostki kończyny tylnej, umożliwiający mu szybowanie i długi, owłosiony, słabo chwytny ogon. Wszyscy przedstawiciele rodziny żywią się głównie liśćmi, a Petaureides wlans wyłącznie liśćmi eukaliptusów. Lotopałanki i Dactylopsila. Rodzina Petauridae obejmuje cztery szybujące gatunki, należące do rodzaju Petaurus. Różnią się one od Petauroidas volans tym, że fałd skórny rozciąga się od nadgarstka (a nie łokcia) do kostki. Gysnobalideus leadbeateri przypomina Petaurus breviceps, lecz nie posiada fałdu skórnego. Żywi się wydzielinami roślin i owadami. Znane są cztery gatunki z rodzaju Dactylopsila, charakteryzujące się podobnym do skunksa ubarwieniem futra w czarno-białe pasy i długim, wiotkim czwartym palcem. Żywią się one owadami pasożytującymi na drzewach. Oposy karłowate (Burramyidae). W rodzinie Buramyidae wyróżnia się pięć gatunków, cztery z nich są zwierzątami prowadzącymi nadrzewny tryb życia, należącymi do rodzaju Cercartetus, ważącymi od 7 do 30 gramów. Posiadają one długie, wiotkie, chwytne ogony, pomocne przy poruszaniu się po drzewach i krzewach w poszukiwaniu nektaru, pyłku i owadów. Piąty gatunek Eurramys parvus, mieszkaniec gór ważący 40 gramów jest największym przedstawicielem rodziny i prowadzi głównie naziemny tryb życia. Żywi się owadami, roślinami i nasionami. Jest jedynym australijskim torbaczem żyjącym powyżej granicy śniegu. Pierzastoogonowe. Dwa gatunki z tej rodziny charakteryzują się wąskimi, długimi, sztywnymi włosami wyrastającymi pionowo wokół ogona. U karłowatej myszy latającej (Acrobates pygmaeus) ważącej około 12 gramów włosy te są tak ściśle ułożone, że przypominają lotki u ptaków. Ogon, podobnie jak fałdy skórne pomiędzy kończynami, służy do szybowania. U większego przedstawiciela Distoechurus pennatus nie występuje fałd skórny, a włosy na ogonie nie są tak ściśle ułożone. Ostronogi. Ostronóg Tarsipas rostraus jest jedynym przedstawicielem rodziny Tarsipedidae. Jest małym torbaczem: samce ważą tylko 9 gramów, samice 12 gramów. Długi, szczeciniasty język służy do wydobywania nektaru. Kanguroszczury. Przedstawiciele rodziny Potoroidae zachowały pewne prymitywne cechy, które zanikły u „prawdziwych" kangurów z rodziny Macropodidae. Większość „prymitywnych" w rodzinie należy do gatunku Hypsiprymnodon moschatu.s (torebnik piżmowy). Długość ich ciała wynosi 23 centymetry, posiadają pięć palców w kończynie tylnej (inne gatunki z tej rodziny oraz „prawdziwe" kangury mają cztery), poruszają się skokami odbijając się z jednej nogi. Innych przedstawicieli tej rodziny zalicza się do rodzaju Potorous (poturu) i Bettongia (kanguroszczur). Większość z nich żywi się podziemnymi częściami roślin, ziarnem, grzybami, czasami zjadają zielone części roślin. Ogon pomaga im w utrzymaniu równowagi wczasie skoków, jest słabo chwytny i używany do noszenia budulca na gniazdo.
Kangury i walabie. Prawdopodobnie najpóźniej wyodrębniona grupa torbaczy Macropodidae, obejmująca 11 rodzajów i ponad 50 gatunków, takich jak: walabie, kangury, kangury drzewne. Wszystkie z wyjątkiem kangurów drzewnych z rodzaju Dendrolagus. mają podobny kształt ciała, krótkie przednie łapy i duże silne kończyny tylne, długie stopy z wydłużonym czwartym palcem. Poruszają się skokami przy pomocy kończyn tylnych, a długi, sztywny ogon służy do utrzymywania równowagi w czasie skoku. Kangury skalne z rodzaju Petrogale posiadają krótsze stopy niż pozostałe.
Kangury drzewne, potomkowie naziemnych przedstawicieli Macropodidae, mają długie, silne kończyny przednie i skrócone, szerokie kończyny tylne. Mogą poruszać się po pionowych i poziomych gałęziach dzięki silnym pazurom. Wszyscy przedstawiciele tej rodziny są zwierzętami roślinożernymi.
SKAKANIE, SZYBOWANIE I PŁYWANIE
Znany sposób poruszania się kangurów, polegający na wykonywaniu skoków z obunożnego odbicia, rozwinął się z bardziej prymitywnego sposobu poruszania.
Kończyny tylne stały się znacznie większe niż przednie, ich stopy wydłużyły się, dając większe płaszczyzny odbicia. Kangury, przy tej samej prędkości poruszania się, zużywają mniej energii w porównaniu z psem czy koniem. Taka specjalizacja w poruszaniu się ma jednak pewne konsekwencje — kangury nie mogą chodzić. Kiedy poruszają się wolno, opierają zad na tylnych łapach i ogonie, następnie — kołysząc się — przesuwają się do przodu. Kangury naziemne nie mogą poruszać tylnymi kończynami niezależnie, chociaż w czasie pływania wykonują naprzemienne ruchy raz jedną, raz drugą kończyną. Kangury drzewne mogą poruszać kończynami tylnymi naprzemiennie w czasie wspinania się po drzewach.
U typowych kangurów ogon nie jest ruchliwy. porusza się tylko w płaszczyźnie pionowej, co ułatwia utrzymanie równowagi w czasie skoków. Służy również jako piąta kończyna, kiedy zwierzę porusza się wolno. U bardziej prymitywnych kanguroszczurów ogon jest częściowo chwytny (w płaszyczyźnie pionowej) i służy do przenoszenia budulca na gniazdo. Zdolność do szybowania rozwinęła się niezależnie u trzech rodzin torbaczy: Pseudocheiridae, Petauridae i Acrobatidae. Występuje u nich fałd skórny, łączący kończyny przednie z tylnymi, który umożliwia szybowanie. Skacząc z wysokiego drzewa zwierzę jest w stanie wykonywać długie loty. Steruje, zmieniając napięcie fałdów skórnych, utrzymuje równowagę wyprostowanym ogonem, ląduje na czterech łapach. Wytraca przy tym prędkość ustawiając ciało pionowo w stosunku do ziemi. W odróżnieniu od innych latających ssaków tylko przedstawiciele gatunków z rodziny Acrobatidae posiadają ogony, których owłosienie tworzy struktury przypominające chorągiewkę ptaków. Chociaż wydaje się, że większość torbaczy potrafi pływać w razie potrzeby, tylko japok uważany jest za zwierzę wodne. Poruszając naprzemiennie tylnymi kończynami, zaopatrzonymi w błony międzypalczaste, ten amerykański gatunek torbaczy nurkuje w strumieniach i stawach w poszukiwaniu zdobyczy. Nurkując ma zamknięte oczy, zdobycz chwyta przednimi, szpachlowatymi palcami i trzymając w pysku wypływa na brzeg, gdzie ją zjada. Rzadko otwierana torba samicy japoka zamykana jest silnym zwieraczem, a w czasie pływania dodatkowo uszczelniona wodoodporną wydzieliną. Najbardziej wyspecjalizowany sposób poruszania się torbaczy obserwuje się u małego kreta workowatego. Jest ślepy, nie ma ucha zewnętrznego, natomiast rogowa tarcza nad ryjkiem osłania nozdrza. Kończyny są krótkie, mocno umięśnione. Przednie zakończone są łopatkowego kształtu łapami z trójkątnymi pazurami na trzecim i czwartym palcu i mniejszymi na pozostałych. Dzięki nim zwierzę może wykopywać ziemię przed sobą i przesuwać się do przodu. Stopy tylne mają cztery krótkie pazury, a większy pazur pierwszego palca służy do przekopywania piasku za siebie. Kret workowaty nie buduje tuneli, ale „pływa" w piasku, zazwyczaj na głębokości 10 do 20 centymetrów. Czasami schodzi na głębokość dwóch lub więcej metrów.
Pierzastoogonowe, ostronogi i oposy karłowate z rodzaju Carcartetus są małymi torbaczami, które wspinają się za pomocą palców dłoni i stóp. Pazury są małe, przypominają paznokcie z wyjątkiem połączonego drugiego i trzeciego palca stóp, wyrastają ponad końcówkami palców. Opuszki palców dłoni i stóp
u pierzastoogonowych mają mikroskopijne wyżłobienia, podobnie jak u gekona, co umożliwia im poruszanie się po gładkich powierzchniach, na przykład po szklanych pionowych płaszczyznach.
ODŻYWIANIE
Pierwsze torbacze prawdopodobnie odżywiały się głównie owadami lub innymi małymi bezkręgowcami, tak jak czynią to najmniej wyspecjalizowane oposy i niełazy.Stosunkowo prostym etapem w ewolucji niełazów i Thylacinide było przystosowanie się do odżywiania się kręgowcami. Największe przystosowanie do odżywiania owadami obserwuje się u pasiastych oposów, które przy użyciu ostrych, guzkowatych siekaczy dolnej szczęki robią otwory w gałęziach, następnie długim, cienkim pazurem czwartego palca wydobywają z nich larwy owadów. Palczak, przedstawiciel naczelnych zamieszkujący Madagaskar, odżywia się podobnie. Nie wszystkie torbacze odżywiają się wyłącznie owocami, wiele oposów i nawet niektóre niełazy są zwierzętami wszystkożernymi. Latające torbacze z rodzaju Petaurus odżywiają się głównie owadami, ale również pożywieniem ich jest żywica i sok z drzew eukaliptusa nowych, które wydobywają nacinając pień siekaczami żuchwy (taką metodę odżywiania obserwuje się u marmozet). Jamraje i Mucrolis lagotis kopią ziemię w poszukiwaniu larw owadów, mięsistych korzeni, bulw i kłączy. Podobnie kanguroszczur rozgrzebuje ziemię w poszukiwaniu grzybów. Niektóre odżywiają się również owadami i częściami roślin zielonych. szczególnie pędami. Wiele spośród torbaczy skąposiekaezowyeh odżywia się liśćmi. Kuskusy i kangury drzewne odżywiają się głównie miękkimi, dużymi liśćmi drzew, owocami, a kuskusy również dużymi owadami, jajami i małymi ptakami. Szc/otkoogoniaste i krętoogoniaste oposy spożywają głównie twarde liście eukaliptusów, które są wyłącznym pożywieniem koali i l'eiauroides vo!ans. Nie mają one dużej wartości odżywczej, a ponadto zawierają substancje toksyczne. Wiele walabii zjada liście krzewów i małych drzew, chociaż są też gatunki trawożerne. Przedstawicielami torbaczy wyłącznie trawożernytni są wombaty, niektóre gatunki walabii i kangury z rodzaju Macnipus. Ponieważ ssaki nic mają enzymów rozkładających celulozę na cukry proste, trawienie roślin może odbywać się tylko przy współudziale mikroorganizmów. Wymaga to czasu i odpowiedniego miejsca. U większości torbaczy trawienie odbywa się w początkowym odcinku jelita grubego, kątnicy, która ukształtowana jest w formie uchyłka, gdzie pokarm zalega przez jakiś czas i podlega procesowi fermentacji. Następnie przemieszczany jest do dalszych części jelita. Wombaty żują pokarm bardzo dokładnie, pasaż przez przewód pokarmowy jest wydłużony, szczególnie przez długie jelito grube. Uważa się. że koala ma proporcjonalnie do reszty ciała największą kątnicę i najbardziej wydłużone jelito grube. Pałanki mają dużą kątnicę, ale nie jest to wystarczające do całkowitego strawienia pokarmu. Dlatego raz dziennie wydalają zawartość kątnicy (tzw. miękki stolec), która jest zjadana i ponownie trawiona. Nieprzyswajalne resztki są w postaci twardych kulek. U kangurów trawienie odbywa się inaczej. Dokładnie żuty pokarm zanim zostanie przemieszczony do dalszych części jelita poddawany jest procesowi fermenta"cji w specjalnie przystosowanym do tego żołądku. Proces ten jest podobny do znanego u przeżuwaczy, jednakże szczegóły budowy anatomicznej przewodu pokarmowego i jego funkcje są różne. Między innymi przeżuwanie nie jest zasadniczą częścią procesu trawienia.
przebywanie: w zimnym klimacie W zimnym klimacie większość energii wytwarzanej przez małe ssaki w procesie przemian metabolicznych zużywana jest na utrzymanie stałej temperatury ciała. Zimą, kiedy temperatury są niskie, a pożywienia mało, zwierzęta mają duże trudności z przetrwaniem. Jedynym rozwiązaniem jest sen zimowy, w czasie którego temperatura ciała obniża się do temperatury otoczenia, a zużycie energii spada w związku z brakiem ruchu. Tym samym zmniejsza się stopień utraty ciepła i potrzeba odżywiania się.
NARODZINY I WIĘŹ RODZICIELSKA
Podobnie jak u innych ssaków nie zapłodnione jaja z lewego i prawego jajnika przedostają się odpowiednio do lewego 1 prawego jajowodu. Jednakże na tym podobieństwo kończy się. U torbaczy każdy jajowód łączy się z oddzielną macicą, która przechodzi w oddzielną pochwę. Pochwy połączone są w końcowym odcinku i razem z ujściem pęcherza otwierają się do zatoki moczowo-płciowej, która wraz z odbytem otwiera się do kloaki. Stekowce zazwyczaj definiowane są jako ssaki posiadające kloakę, ale to nie odróżnia ich od samic torbaczy, u których fekalia, mocz i młode przechodzą przez jeden otwór kloaczny.
Układ rozrodczy jest prostszy i bardziej prymitywny niż u ssaków łożyskowych, u których jajowody kończą się w pojedynczej macicy (czasami podwójnej przy wierzchołku). Ta z kolei kończy się pojedynczą pochwą otwierającą się na zewnątrz. Unikalną cechą budowy układu rozrodczego u torbaczy jest obecność trzeciej pochwy, która łączy obydwie macice z zatoką moczowo-płciową i przez nią rodzi się młode. U większości torbaczy struktura ta tworzy się tylko w okresie ciąży i zanika po porodzie, u kangurów i ostronoga występuje na stałe. Samce torbaczy różnią się od samców ze szczepu łożyskowców tym, że moszna umiejscowiona jesl przed prąciem. U wielu gatunków prącie jest rozwidlone, prawdopodobnie po to, by nasienie dostało się do każdej pochwy samicy. Sprema przedostaje się do jajowodów, gdzie zapładniane jest jedno lub więcej jaj. Kiedy zapłodnione jajo przechodzi do dolnej części jajowodu otaczane jest bardzo cienką błoną, pozostałością po błonach pergaminowych, która w czasie ciąży przekształca się umożliwiając przyczepienie się płodu do ścianek macicy. Płód w okresie, w którym otoczony jest błonką, odżywia się płynami wydzielanymi do jamy macicy z gruczołów zlokalizowanych w jej ściankach. Płody gatunków, które są luźno związane ze ścianą macicy odżywiane są tylko jej wydzielinami. Te, u których wytwarza się struktura podobna do łożyska, dodatkowo odżywiane są substancjami przechodzącymi z krwi matki. Ciąża jest krótka, trwa od około 9 dni, jak u kuny workowatej Dasyurus viverrinus, do 38 dni jak u szarego kangura Macropus gigantem. Noworodki torbaczy są bardzo małe. Samica Tarsipes rostratus waży 12 gramów, a rodzi młode o masie ciała 5 miligramów, samica kangura rudego Macropus rujus waży 27 kilogramów, a jej noworodek 800 miligramów (co stanowi 0,003 procenta masy ciała samicy, podczas gdy u człowieka masa noworodka stanowi 5 procent masy ciała matki). Wszystkie noworodki torbaczy są do siebie podobne: ich skóra jest nieowłosiona, cienka, przekrwiona (najprawdopodobniej stanowi powierzchnię oddechową); oczy i uszy są w zalążku i nie spełniają swoich funkcji (chociaż ucho może być wrażliwe na przyciąganie ziemskie); kończyny tylne są krótkie, z zalążkami 5 palców; nozdrza ukształtowane, zmysł zapachu dobrze rozwinięty; otwór gębowy jest duży z dużym językiem; płuca i przewód pokarmowy podejmują swoją funkcję; kończyny przednie są nieproporcjonalnie duże i silne, zaopatrzone w cienkie ostre pazury. Poród jest szybki. Noworodek natychmiast pozbywa się błon płodowych. Wykonując naprzemienne ruchy kończynami pełznie w kierunku sutka, który następnie mocno chwyta w usta. Sutek całkowicie wypełnia jamę gębową. Wszystko to trwa kilka minut. Duża nagłośnia znajdująca się w tylnej części otworu gębowego noworodka oddziela sutek od dróg oddechowych, co umożliwia jednoczesne ssanie i oddychanie bez możliwości zachłyśnięcia. Mocno związany z sutkiem noworodek przechodzi okres pasywnego rozwoju, który trwa dłużej niż okres ciąży. W tym czasie noworodek nazywany jest „embrionem torbowym".Poród i przyczepienie się do sutka najlepiej zbadane jest u kangurów, które posiadają głęboką otwieraną do przodu torbę. Noworodek zatem musi wspiąć się po brzegu torby, następnie wpełznąć do jej środka, aby odnaleźć sutek. Kangury jednak nie są typowymi torbaczami, ponieważ w odróżnieniu od oposów ich torba otwiera się do przodu. U innych torbaczy torba otwiera się albo do tyłu, albo składa się z większej ilości bocznych fałdów wokół sutków; u niektórych małych przedstawicieli torba może nie występować. Torba otwierana do tyłu będąca wyrazem niższego stopnia rozwoju ewolucyjnego jest wygodniejsza dla noworodka Kangury, chociaż posiadają 4 sutki, zazwyczaj rodzą tylko jedno młode. Wśród oposów, miot składający się z 6 lub więcej młodych jest częstym zjawiskiem, na przykład Marmosa robinsoni z rodziny dydelfowatych dźwiga czasami 14 młodych przyczepionych do 14 sutków. Niełazy zazwyczaj rodzą się od sześciu do dziesięciu młodych, jamraje trzy lub cztery, a Crecartetus od czterech do sześciu. Niektóre torbacze rodzą więcej młodych niż mają sutek. Didelphis virginiana na przykład rodzi przynajmniej o dziewięć więcej, kuna workowata o trzy więcej. Niewiele wiadomo o rozmiarach tej nadprodukcji, bowiem większość młodych jest zjadana lub gubiona i prawdopobieństwo zauważenia tego jest małe. U różnych ssaków łożyskowych, łącznie z niektórymi fokami i nietoperzami, zapłodnione jajo rozwija się do stadium blastuli, kulistego tworu zbudowanego z jednej warstwy komórek. W tym stadium dalszy rozwój jest na pewien czas zahamowany. Ten schemat rozwoju obserwuje się u większości kangurów, u niektórych Cercartetus i Tarsipes rostratus. U większości kangurów i walabi embrion z pierwszego , zapłodnienia rozwija się normalnie, rodzi się i przyczepia do sutka. Po jednym lub dwóch dniach dochodzi do ponownego zapłodnienia, ale rozwój embrionu zostaje zahamowany w stadium blastuli. Dalszy rozwój jest niemożliwy, dopiero wtedy, gdy poprzednie młode będzie zdolne do oderwania się od sutka. W okresie porodu młodszego potomstwa następuje ponowne zapłodnienie i proces powtarza się. W okresie zdolności do reprodukcji samica nosi blastulę, jedno rozwijające się młode w torbie i jedno młode, które jeszcze odżywia się mlekiem matki, ale jest zdolne do przebywania poza trobą. Gruczoł mleczny, do którego na stałe przyczepiony jest noworodek, produkuje mleko 0 zupełnie innym składzie niż ten, którego ssie starszy brat lub siostra.Samice torbaczy w czasie porodu 1 przyczepiania się noworodka do sutka są bierne. Opieka nad noworodkiem przebywającym w torbie ogranicza się do czyszczenia torby lub okolic sutek. Gatunki, które rodzą liczne potomstwo, zazwyczaj nie mają wystarczająco dużej torby. Młode pozostają w gnieździe w ciągu nocy, kiedy samica wychodzi na żer. W ciągu dnia samica śpi z nimi, karmi je i pielęgnuje. Młode, które oddalają się od gniazda, nawet na niewielką odległość, są zawracane przez głośne krzyki samicy, ale to zachowanie nie jest powszechne. Kiedy młode zdolne są do samodzielnego poruszania się, towarzyszą samicy w czasie żerowania, najczęściej czepiając się jej futra ostrymi pazurami lub zębami. Większe torbacze mają z reguły obszerne torby i mniejszą ilość (zazwyczaj jedno) młodych. U tych gatunków regułą jest, że młode przebywają w torbie aż do zaprzestania karmienia mlekiem matki. W tym czasie torba służy jako miejsce do spania i środek transportu, co jest charakterystyczne przede wszystkim dla kangurów, jamrai i wombatów. W przypadku koali i dużych gatunków oposów młode, częściowo odstawione od ssania, noszone są na grzbiecie matki i pozostawiane w przypadku, gdy matka udaje się na długie żerowanie. Opieka matki nad potomstwem kończy się w momencie zaprzestania karmienia mlekiem. Samce nigdy nie biorą udziału w opiece nad potomstwem. Torbacze różnią się od łożyskowców głównie tym, że ich noworodki są bardzo małe, a zaangażowanie matki w opiekę nad nimi jest znikome. Jakkolwiek w okresie, gdy młode odstawiane jest od karmienia przez matkę, proporcja pomiędzy masą ciała samicy a młodego jest podobna jak u łożyskowców, zasadnicza różnica polega na czasie rozwoju płodu w macicy. Nie ma danych, ażeby uważać, że rozmnażanie torbaczy jest na niższym etapie rozwoju.
WSPÓLNE CECHY SSAKÓW
Ssaki są zwierzętami stałocieplnymi. Ich ciało pokryte jest włosami lub futrem, szczęki wyposażone są w zęby osadzone w zębodołach. Mają ucho zewnętrzne, karmią młode mlekiem. Cechy te, wspólne dla wszystkich, odróżniają je od innych żyjących kręgowców. Z naukowego punktu widzenia cechą definiującą ssaki jest stawowe połączenie żuchwy z czaszką.
Ssaki rozwinęły się z gadów. Większość prymitywnych ssaków była mięsożernymi niewielkimi zwierzętami, które w toku ewolucji rozprzestrzeniły się i zaadaptowały w różnych środowiskach. Ssakami są i małe, latające stwory, żywiące się owadami, i wielkie, lądowe, trawożerne i mięsożerne, ryjące i odżywiające się planktonem wieloryby.
CZASZKA, ŻUCHWA, ZĘBY
Zwierzęta gadopodobne, od których wywodzą się dzisiejsze ssaki, nazywane są terapsydami. W toku ewolucji dokonało się wiele zmian w obrębie czaszki, ale najważniejsze dotyczyły szczęk. Górna szczęka mocno zrosła się z resztą czaszki i utraciła ruchliwość, tak dobrze widoczną na przykład u węży.
Później nastąpiły istotne zmiany w budowie żuchwy: kości utrzymujące zęby znacznie się powiększyły, a inne zlały się w jedną całość. U pierwszych ssaków kości żuchwy stykały się z łuskowatymi kośćmi czaszki.
Jedną z najważniejszych zmian w procesie ewolucji było ograniczenie liczby kości czaszki i ich wzmocnienie. Kości wokół oka stały się delikatniejsze, natomiast kości mózgoczaszki powiększały się wraz z rozrastającym się centralnym układem nerwowym.
W związku ze zmianą sposobu zdobywania pokarmu przez ssaki dużym zmianom uległy zęby osadzone w zębodołach. Zróżnicowały się ich kształty w różnych częściach żuchwy. Wymiana zębów, jeśli w ogóle występuje, odbywa się tylko raz, a nie jak u ryb czy gadów — kilkakrotnie.
SKÓRA I FUTRO
Skóra ssaków wykazuje wiele charakterystycznych cech, które nie występują u innych kręgowców. Do nich należą: ciągły wzrost, wymiana naskórka, trójwarstwowa budowa, owłosienie oraz nowe gruczoły skórne. Naskórek wytwarza włosy i gruczoły skórne. Druga warstwa, skóra właściwa, zawiera włókna kolagenowe, naczynia krwionośne oraz zakończenia nerwowe i włókna mięśniowe powodujące stroszenie włosów. Do wewnętrznej warstwy skóry właściwej przylega podskórna warstwa tłuszczu, pełniąca rolę izolacyjną.
Włosy, które różnią się między sobą kształtem i wielkością, wyrastają z mieszka włosowego. Wiele ssaków posiada dwa rodzaje włosów: długie ochronne i krótkie, stanowiące poszycie. Kombinacja tych dwóch typów włosów, zatrzymując warstwę powietrza blisko skóry, stwarza skuteczną izolację termiczną. U niektórych dużych ssaków włosy występują rzadko lub wcale i u tych gatunków głównie skóra stanowi warstwę izolacyjną. Każdy włos ma określony czas życia. Wymiana włosów (linienie) może występować bez przerwy lub — jak to ma miejsce w zimnym klimacie — w określonych porach roku. Niektóre gatunki, np. gronostaj, mają owłosienie letnie i zimowe.
Specjalistyczne włosy czuciowe występują w różnych częściach ciała, najczęściej na głowie lub przednich łapach i stopach. Włosy dotykowe posiadają specyficzne komórki czuciowe u nasady.
Najważniejszymi spośród wielu rodzajów gruczołów występujących w skórze ssaków są gruczoły mleczne. Wydzielają one mleko, którym karmione są młode. Gruczoły mleczne występować mogą zarówno u samic, jak i u samców ssaków łożyskowych, ale funkcjonują tylko u samic. Samice wszystkich ssaków posiadają gruczoły mleczne, lecz brodawki lub sutki występują tylko u torbaczy i łożyskowców. Stekowce nie mają sutek, mleko wydostaje się na włosy, skąd młode zlizują je.
Gruczoły łojowe występują prawie u wszystkich ssaków w okolicy mieszka włosowego. Produkują one łojową wydzielinę, która natłuszcza i chroni włosy. Wiele ssaków posiada gruczoły potowe, których rola polega na utrzymaniu termoregulacji oraz eliminacji szkodliwych substancji metabolicznych.
Gruczoły potowe mogą występować na całym ciele, jak u człowieka, lub tylko w pewnych okolicach ciała.
Niektóre ssaki mogą być ich zupełnie pozbawione. Gruczoły zapachowe są wysoce wyspecjalizowanymi strukturami, które wytwarzają lotne substancje zapachowe. Wydzieliny te służą do przekazywania informacji, a u niektórych gatunków do samoobrony.
KRĘGOSŁUP I ŻEBRA
Większość żyjących ssaków posiada siedem kręgów szyjnych. Jedynie u syren i niektórych leniwców jest ich sześć, a u innych leniwców może być ich osiem, lub dziewięć. Krąg pierwszy — atlas — na przedniej powierzchni posiada dwa zagłębienia, w które wchodzą dwa kłykcie potyliczne czaszki. U większości ssaków żebra łączą się tylko z kręgami piersiowymi; wyjątek stanowią stekowce, które mają żebra szyjne.
Kończyny ssaków zachowały pierwotną dla kręgowców pięciopalczastą budowę z pewnymi modyfikacjami. Na przykład u nietoperzy kończyny górne przekształciły się w skrzydła, u wielorybów upodobniły się do płetw, u ssaków kopytnych nastąpiła redukcja palców do dwóch lub nawet jednego. Wzrost kości kończyn u ssaków różni się znacznie od wzrostu kości kończyn u gadów i jest ograniczony do dwóch stref wzrostowych w dystalnych częściach kości.
Stekowce, podobnie jak wiele grup wczesnych ssaków, zachowały prymitywną budowę pasa barkowego złożonego z pojedynczych kości. U większości ssaków pas barkowy składa się z łopatki i obojczyka. Obojczyk często zanika u ssaków kopytnych, u których wzrost ruchomości kończyn powoduje zwiększenie szybkości poruszania się, natomiast ulega wzmocnieniu u naczelnych wykorzystujących kończyny górne do wspinania się.
JAK SŁYSZĄ SSAKI?
Ucho środkowe u ssaków składa się z wielu błon i kości, które przenoszą i nasilają dźwięk płynący z zewnątrz do komórek słuchowych w uchu środkowym. Fale dźwiękowe wprawiają w drgania błonę bębenkową, ta zaś przenosi je przez kosteczki słuchowe — młoteczek, kowadełko i strzemiączko — do owalnego okienka ucha wewnętrznego. Tutaj wzmocnione są serią sprężonych fal w płynie ucha wewnętrznego pobudzających komórki czuciowe nabłonka słuchowego. Interesującym zjawiskiem ewolucyjnym jest zmiana funkcji dwóch kości słuchowych (młoteczka i kowadełka), z funkcji kontrolującej ruch żuchwy do czynności związanych ze słyszeniem. Pas miednicowy ssaków składa się z trzech
zrośniętych ze sobą kości, podobnie jak u większości gadów, chociaż u stekowców i torbaczy występuje dodatkowa kość, do której przyczepione są mięśnie podtrzymujące worek
brzuszny.
MÓZG I NARZĄDY ZMYSŁU
Mózg u ssaków w stosunku do reszty ciała jest większy niż u innych kręgowców. Związane jest to z rozwojem półkul mózgowych, pokrywających leżące pod nim międzymóżdże, a często też śród-i zamóżdże. U wszystkich ssaków półkule pokryte są korą mózgową; u łożyskowców dodatkowo łączy je ze sobą skomplikowany układ spoideł, zwany spoidłem wielkim mózgu.
Ośrodek węchu u większości ssaków jest wysoko rozwinięty. Mniejszą rolę odgrywa u naczelnych, gdzie jest znacznie zredukowany, a u waleni nie występuje. Narządy smaku są słabo rozwinięte. Receptory dotyku znajdują się na całym ciele, ale szczególnie ważne występują w połączeniu z wyspecjalizowanymi włosami, zwanymi wibrysami.
Oczy ssaków są dobrze rozwinięte; budową przypominają oczy gadów. Widzenie barwne wytworzyło się niezależnie u części ssaków, między innymi u naczelnych i niektórych gryzoni. Widzenie obuoczne, pozwalające ocenić odległość, szczególnie dobrze rozwinięte jest u naczelnych. Wiele ssaków nocnych posiada warstwę odbijającą w tylnej części oka, która zwiększa ostrość widzenia poprzez odbicie zwrotne słabej wiązki świetlnej padającej na siatkówkę.
Słuch jest ważnym zmysłem dla większości ssaków. W toku ewolucji nastąpiła wysoka specjalizacja ucha środkowego. Większość ssaków posiada ucho zewnętrzne, które odbiera dźwięki i przenosi je do ucha środkowego. Wiele ssaków słyszy dźwięki wysokiej częstotliwości. Nietoperz wysyła serię ultradźwięków, które odbijając się od napotykanych przedmiotów powracają jako echo informujące zwierzę o przedmiotach położonych przed nim.
ROZMNAŻANIE SSAKÓW
Charakterystyczną cechą rozmnażania się ssaków jest zapłodnienie wewnętrzne. Układ rozrodczy żeński składa się z parzystych jajników i jajowodów. Pod wpływem hormonów produkowanych przez przysadkę dojrzałe jajo uwalniane jest do jajowodu. Owulacja może być uzależniona od warunków środowiskowych lub indukowana przez kopulację, jak to ma miejsce u kotów. Samce wytwarzają spermę w jądrach, które znajdują się w jamie ciała lub na zewnątrz, w mosznie. Wtedy sperma tworzy się w temperaturze niższej niż temperatura ciała. Po kopulacji i ejakulacji sperma przemieszcza się gwałtownie do górnej części jajowodu, gdzie dochodzi do zapłodnienia jaja.
U stekowców zapłodnione jajo otoczone jest w macicy skorupką, a po dwóch tygodniach znoszone i wysiadywane. U torbaczy nie wytwarza się skorupka. Ssaki łożyskowe nit wytwarzają błon skorupkowych.
Młode torbacze rodzą się w stanie słabo rozwiniętym po krótkotrwałej ciąży. Rozwijają się one dalej w torbie na brzuchu matki, gdzie przysysają się do sutków gruczołów mlecznych. U łożyskowców ciąża jest dłuższa, a młode tuż po urodzeniu są lepiej rozwinięte, chociaż — u niektórych gatunków
— zupełnie nieporadne i nie pokryte sierścią. Główną tendencją w ewolucji łożyskowców było wydłużanie się okresu ciąży, a tym samym osiągnięcie przez płód większej dojrzałości. Wiąże się to z mniejszą liczbą młodych
w miocie.
INNE NARZĄDY
U ssaków występuje przepona, która oddziela jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Skurcz przepony wraz ze skurczem mięśni międzyżebrowych powoduje napływ powietrza do płuc. Górna część układu oddechowego składa się z tchawicy, rozdzielającej się na oskrzela prowadząc do płuc. W górnej części tchawicy znajduje się krtań, będąca narządem głosu.
Cechą znamienną układu krążenia jest __ czterokomorowe serce, różniące się budową od czterokomorowego serca krokodyli i ptaków. U dorosłych ssaków następuje oddzielenie obiegu płucnego i systemowego krwi. Krwinki czerwone wiążą i przenoszą tlen i dwutlenek węgla. Różnorodność krwinek białych zapewnia odporność organizmu. Wszystkie ssaki utrzymują temperaturę wyższą od otoczenia, a wiele spośród nich zdolnych jest do jej obniżania w ciągu dnia albo w dłuższym okresie, na przykład podczas snu zimowego.
W przeciwieństwie do innych kręgowców nerki ssaków mają wygląd zwartych ciał o kształcie fasoli. Podobnie jak ryby i płazy ssaki wydalają związki azotowe głównie w postaci mocznika, a nie kwasu moczowego, jak ptaki i większość gadów.
Układ pokarmowy u ssaków wykazuje liczne przystosowania, szczególnie wśród tych grup, u których zachodzi fermentacja roślinna w żołądku o specjalnej budowie, lub w kątnicy
— początkowej części jelita grubego.
Na ziemi występuje kilkanaście milionów różnych gatunków roślin i zwierząt. Systematyka grupuje organizmy na podstawie podobieństwa i pokrewieństwa w jednostki systematyczne, nadaje im nazwy i opisuje.
NAZEWNICWO POTOCZNE
Wiele roślin i zwierząt obok nazw naukowych ma nazwy potoczne, których nie stosuje się w systematyce z uwagi na różnice znaczeniowe i brzmieniowe w zależności od kraju i języka.
NAZEWNICTWO NAUKOWE
Nazwy naukowe podawane są w języku łacińskim nie tylko dlatego, że językiem tym posługiwali się pierwsi badacze, ale dlatego, że jest to język powszechnie akceptowany przez naukowców w celu uniknięcia dwuznaczności wynikających z tłumaczenia. Nazwa naukowa każdego gatunku roślin czy zwierząt składa się z dwóch członów: pierwszy wskazuje na przynależność do rodzaju, drugi — na przynależność gatunkową. Trzeci człon może być użyty w celu określenia drobnych różnic w obrębie jednego gatunku. Określa on podgatunek (przyp. tłum.) Nazwy naukowe mają charakter opisowy, zwracają uwagę na pewne charakterystyczne cechy danego osobnika lub wskazują miejsce pochodzenia.
GATUNKI
Gatunki stanowią podstawową kategorię w systematyce. Gromada ssaków obejmuje około 4250 gatunków współczesnych ssaków. Niektóre z nich z łatwością mogą być sklasyfikowane na podstawie budowy zewnętrznej, na przykład panda, lew, tygrys. U większości jednak trzeba brać pod uwagę między innymi takie cechy, jak: różnice w budowie czaszki, zębów, a także liczbę, układ i budowę chromosomów. Interpretacja podobieństw i różnic jest często subiektywna. Z tego powodu ogólna liczba gatunków ssaków różni się nieznacznie u poszczególnych autorów. Zdarza się również, nawet obecnie, że odkrywane i opisywane są nowe gatunki.
RODZAJE
Gatunki o wspólnych cechach zgrupowane są w rodzaje, chociaż czasami gatunek o bardzo silnym zróżnicowaniu może być jedynym przedstawicielem danego rodzaju. Tak na przykład rodzaj Vulpes obejmuje lisa rudego i zwykłego Yulpes vulpes, natomiast lis arktyczny z uwagi na swoją specyfikę sklasyfikowany jest w rodzaju Alopex (Alopex lagopus). Rodzaj jest szerszym pojęciem niż gatunek. Czasami dzieli się na podrodzaje w celu podkreślenia cech poszczególnych gatunków lub grup gatunków. Liczba rodzajów ssaków wynosi obecnie około 1050.
RODZINY
W ten sam sposób jak rodzaje łączą grupy gatunków, rodziny grupują rodzaje wykazujące wspólne cechy lub podobieństwa. Rodzina może obejmować tylko jeden bardzo charakterystyczny rodzaj, czasem nawet tylko jeden gatunek. Rodzina może dzielić się na dwie lub więcej podrodzin, jeśli składające się na nią rodzaje znacznie się między sobą różnią. Rodzina nietoperzy liścionosych obejmuje wiele klas, które tworzą odrębne grupy — podrodziny. Systematycy rozróżniają 132 rodziny współczesnych ssaków.
RZĘDY
Rodziny o wspólnych głównych cechach łączy się w rzędy. Różnią się one między sobą podstawowymi cechami. Na przykład dwa gatunki żyjących współcześnie słoni należą do charakterystycznego rzędu Proboscidea (trąbowce). Nie zawsze różnice są tak oczywiste. Niektóre australijskie ssaki należące do rzędu Marsupialia (torbacze) zewnętrznie przypominają przedstawicieli różnych rzędów ssaków łożyskowych.
Większość rzędów obejmuje kilka lub kilkanaście współczesnych rodzin, lecz istnieją rzędy obejmujące tylko jedną rodzinę z dwoma gatunkami (na przykład rząd Proboscidea) lub jedną rodzinę, jeden rodzaj i jeden gatunek (na przykład rząd Tubulidentata) — mrówniki. Rzędy mogą dzielić się na podrzędy dla podkreślenia różnic pomiędzy wchodzącymi w ich skład rodzinami. Istnieje 20 rzędów ssaków.
KLASYFIKACJA WYŻSZA
Gromadę ssaków dzieli się na dwie podgromady: Prototheria (prassaki) obejmującą rząd stekowców (Monotremata) z prakolczatkami z Australii i Nowej Gwinei i australijskim dziobakiem, które w odróżnieniu od pozostałych ssaków rozmnażają się składając jaja oraz Theria (ssaki właściwe), obejmującą wszystkie współczesne ssaki, którą dzieli się na dwa szczepy: Metatheria i Eutheria Metatheria (ssaki niższe) obejmują tylko jeden rząd — torbaczy występujący w centralnej i południowej Ameryce i Australii. Młode rodzą się niedojrzałe i rozwijają się w torbie lub fałdzie skórnym na brzuchu matki. Drugi szczep stanowią Eutheria (łożyskowce), których młode rodzą się lepiej rozwinięte, gdyż dłużej przebywają w łonie matki. Podział ten nie jest powszechnie akceptowany.
SSAKI KOPALNE
Współczesne ssaki stanowią niewielką część wszystkich żyjących ssaków, które pojawiły się około 200 milionów lat temu. Ostatnie ssaki kopalne mogą reprezentować rodzaje lub nawet gatunki znane dzisiaj i wiele z nich należy do tych samych rzędów i rodzin, podobnie jak ich potomkowie. Jednak wiele zwierząt kopalnych reprezentuje inne gatunki, które na przestrzeni lat zmieniały się, rozwijały i wymierały, zanim pojawiły się współczesne ssaki.
ZMIANY W KLASYFIKACJI
Nowe metody badania podobieństw i różnic pomiędzy ssakami oraz wzrastająca liczba cech, które brane są pod uwagę, mogą prowadzić do zmian w klasyfikacji, szczególnie pomiędzy gatunkami i rodzajami. Inerpretacja cech może różnić poszczególnych autorów. Z tych powodów nie ma jednolitej systematyki i chociaż istnieje zgodność co do podziału na rodziny i rzędy, to poglądy dotyczące ich wzajemnych współzależności są nadal niejednoznaczne.
Historia powstania pierwszych ssaków zaczęła się około 195 milionów lat temu. Pojawiły się wtedy pierwsze ssaki kopalne — małe owadożerne zwierzęta, które wyglądem przypominały ryjówki. Przez wiele tysięcy lat ssaki były niepozornymi, prawdopodobnie aktywnymi tylko w nocy zwierzętami. W okresie jurajskim i kredowym zamieszkiwały ziemię razem z dinozaurami. Pod koniec okresu kredowego, kiedy wymarły dinozaury, ssaki zaczęły gwałtownie się rozwijać. Od tego momentu przez następne 65 milionów lat, aż do chwili obecnej, powstało, rozwinęło się i zniknęło wiele gatunków ssaków dużych i małych, mięsożernych i roślinożernych, lądowych i wodnych.
POCHODZENIE SSAKÓW
Historia rozwoju ssaków w porównaniu z innymi grupami organizmów jest najlepiej poznana. Szkielety ssaków kopalnych, dzięki mocnej budowie, przetrwały w dobrym stanie. Szczególnie dobrze zachowały się zęby i szczęki. Poznanie struktury zębów poszczególnych ssaków wniosło wiele informacji dotyczących biologii i ewolucji tych zwierząt. 300 milionów lat temu ziemię zamieszkiwały prymitywne płazy i gady żyjące w pobliżu mokrych, tropikalnych bagien. Do dzisiejszych czasów zachowało się kilka dużych form gadów kopalnych, które były większe od innych i posiadały dwa otwory w kości skroniowej, zlokalizowane w tylnej części czaszki. Podobne otwory można odnaleźć u pierwotnych przodków ssaków (Synapsida), co wskazuje, że zwierzęta te były pierwszymi gadami wykazującymi niektóre cechy ssaków. Grupa ta jest niezwykle istotna, bowiem właśnie ich potomkowie utworzą gromadę ssaków. Mało jednak przypominały one ssaki; miały proste zęby osadzone na słabej szczęce, nieporadne kończyny i z pewnością nie były stałocieplne. Dobrze znanym przedstawicielem Synapsida jest Dimetrodon posiadający fałd skóry rozpięty na wyrostkach ościstych kręgów, tworzący „płetwę grzbietową", który zamieszkiwał tereny dzisiejszej Ameryki Północnej. Potomkami Synapsida były bardziej rozwinięte gadoksztahne ssaki, zwane Therapsida. Miały one lepiej rozwinięte mięśnie żwacze, duże kły, pozostałe części żuchwy i górnej szczęki pokryte były pancerzem rogowym. Charakteryzowały się dużymi kończynami, pozwalającymi na szybkie poruszanie się w celu zdobycia pożywienia lub ucieczki przed drapieżnikami. Therapsida były prawdopodobnie stałocieplne, miały większy mózg, chociaż trudno to z całą pewnością stwierdzić na podstawie wykopalisk. Bardziej rozwinięta grupa Therapsida, zwana Cynodontia, posiadała kilka innych cech charakterystycznych dla ssaków. Ich zęby przypominały zęby ssaków, obecność kilku kłów i dobrze rozwiniętych mięśni żuchwy pozwalała na cięcie, rozrywanie i rozdrabnianie pokarmu. Towarzyszył temu rozwój kości zębowej utrzymującej zęby i tworzącej jednocześnie miejsce dla przyczepu żwaczy. Pozostałe kości żuchwy, których liczba zmniejszyła się, przejęły nową funkcję. Wraz z kością stawową przenosiły one fale głosowe z zalążka bębenka usznego znajdującego się w okolicy stawu żuchwowego do ośrodka słuchu mózgu zwierzęcia. W ten sposób żuchwę utworzyła tylko kość zębowa, bezpośrednio połączona stawem z kością łuskowatą czaszki. Pozostałe kości szczęki dolnej i kość kwadratowa przekształciły się w kosteczki słuchowe w uchu środkowym.
Kręgosłup Cynodontia przypominał kręgosłup saków, bardziej wydłużone kończyny podciągnięte pod tułów ułatwiały im poruszanie się. Przypuszcza się również, że zwierzęta te były stałocieplne. Nie ma pewności co do tego, czy pokryte były futrem. Pierwsze zwierząta kopalne, u których stwierdzono staw pomiędzy kością zębową a czaszką, pochodzą z końca okresu triasowego, około 195 milionów lat temu. Uważa się je powszechnie za przodków ssaków i z całą pewnością wywodzą się one od Cynodontia. Chociaż występuje u nich zmiana w budowie kości żuchwy, są one nadal na niskim poziomie rozwoju ewolucyjnego.. Zwierzęta te były bardzo małe: czaszka miała 2 do 3 centymetrów długości, a całe ciało około 12 centymetrów. Miały ostre, wieloguzkowe zęby, odżywiały się owadami i innymi lądowymi bezkręgowcami. W związku z obecnością rozwiniętego narządu wacarn przypuszcza się. że Morganucodontis były " żerującymi w nocy.
SSAKI MEZOZOICZNE
Morganucodontis był przodkiem kilku grup ssaków występujących w erze mezozoicznej. Były to bez wyjątku małe zwierzęta, nawet te największe nie przekraczały wielkości kota domowego, a większość z nich była znacznie mniejsza. Z wyjątkiem jednej grupy wszystkożernych były to zwierzęta owadożerne, przypominające dzisiejsze gryzonie.
Najważniejszym etapem ewolucyjnym w czasie ery mezozoicznej było wykształcenie się i zróżnicowanie zębów trzonowych. Zęby te, umieszczone na górnej szczęce i żuchwie miały kształt stożkowaty o trzyguzkowej powierzchni. Około 80 milionów lat temu, w okresie późnej kredy pojawiły się dwie główne grupy ssaków posiadających trzyguzkowe zęby trzonowe. Były to głównie torbacze i ssaki łożyskowe, które wkrótce stały się dominującymi ssakami na Ziemi.Dlaczego ssaki ery mezozoicznej były małymi zwierzętami? Być może nie potrafiły współzawodniczyć z dinozaurami w środowisku właściwym dla zwierząt lądowych i dlatego musiały ograniczyć się do nocnego trybu życia częstego u małych zwierząt. Przyczyną mogło być także to, że zmieniający się klimat nie sprzyjał rozwojowi dużych zwierząt. Nadal nie ma zgodności co do przyczyn wyginięcia dinozaurów i wielu grup innych zwierząt, a także gorszego rozwoju roślinności. Pewne jest natomiast, że ssaki nie tylko przetrwały do dziś, ale znalazły znakomite waruki do dalszego, ekspansywnego rozwoju.
ROZWÓJ SSAKÓW W OKRESIE TRZECIORZĘDU
Historia ewolucji ssaków przez ostatnie 65 milionów lat, czyli w okresie trzeciorzędu, zaczęła się od kilku grup małych zwierząt owadożernych, które przetrwały okres zagłady świata zwierzęcego i roślinnego z końca okresu kredowego. Historia jest bardziej skomplikowana, bo poza zagładą dinozaurów pod koniec okresu kredowego rozpoczął się proces rozsuwania się mas Ziemi, co w efekcie doprowadziło do powstania kontynentów. Przez krótki czas Australia i Ameryka Południowa były połączone ze sobą Antarktydą. Na każdym z tych kontynentów pojawiły się zupełnie różne grupy ssaków. Ameryka Północna, Europa i Azja pozostawały nadal połączone. Innym czynnikiem wpływającym na dalszy przebieg ewolucji ssaków mogły być kolejno po sobie następujące zmiany klimatu, powodujące wyginięcie jednych, a rozwój innych, lepiej przystosowanych grup zwierząt. W ten sposób dokonywał się ciągły proces zastępowania starych gatunków i rodzin przez nowe. Na przestrzeni około 5 milionów lat pojawiło się kilka ważnych, nowych rodzajów ssaków. W Ameryce Północnej i Euroazji wczesne ssaki stały z małych prymitywnych owadożernych. Aowców, w skład których zaliczane są (pradrapieżne), pierwsze ssaki. Były one podobne do dzisiejszych mięsożernych z wyspecjalizowanymi zębami trzonowymi i mocnymi czynami, zakończonymi pazurami. Powstały i grupy dużych zwierząt roślinożernych różnicowanych płaskich zębach trzonowych, nych kończynach z małymi kopytkami jącymi ich zdolność biegania (łopytne). Niektóre z nich wyglądały dość jak np. Uintatherium z Północnej. W kolejnych latach powstawały nowe grupy Około 40 milionów lat temu nastąpiła zmiana klimatu, powodująca wyginięcie około 1/3 istniejących rodzin ssaków. Pierwszymi, które wyginęły, były te o prymitywnej budowie; w konsekwencji fauna stawała się coraz bardziej zbliżona do znanej współcześnie. W okresie miocenu warunki klimatyczne były bardzo korzystne dla rozwoju ssaków. Wpłynęły one na ogromne ich zróżnicowanie, niespotykane w innych okresach. Jedną z najbardziej znaczących cech miocenu było powstanie ogromnych połaci łąk, na których znajdowały pożywienie zwierzęta trawożerne. Konie, a także jeleniowate, antylopy, czy inne parzystokopytne miały dogodne warunki do dalszego rozwoju. Chociaż większość ssaków swoim wyglądem przypominała obecnie żyjące, to występowały także zwierzęta o dziwacznych kształtach, na przykład nieparzystokopytny Chalicoteron, o kończynach przednich krótszych niż tylne, czy Indricotherium, największy ssak lądowy mierzący około 5 metrów wysokości, czy też duże koty o zębach w kształcie szabli.
W okresie miocenu pojawiły się pierwsze małpy, które powstały w drodze ewolucji z prymitywnych naczelnych. Nieco później, około 4 milionów lat temu wyodrębnił się pierwszy przedstawiciel Australopithecus, bezpośredni przodek człowieka, który pojawił się za około 2 miliony lat.
SSAKI POŁUDNIOWOAMERYKAŃSKIE
W okresie czwartorzędu Ameryka Południowa była wyizolowanym kontynentem i w konsekwencji historia rozwoju ssaków różni się tam od reszty świata. Powstało kilka niepowtarzalnych rzędów ssaków trawożernych, takich jak Litopterna, wyglądem przypominających konie, a także innych, podobnych do nosorożca czy hipopotama. Ważną grupą ssaków były szczerbaki, z tak dziwnymi okazami jak olbrzymi pancernik Glyptodon czy gigantyczny naziemny leniwiec Megatherium. Przedstawiciele tego rzędu żyją też współcześnie: pancerniki i południowoamerykańskie mrówkojady. Najbardziej zaskakującą w ewolucji ssaków. Ameryki Południowej jest grupa mięsożernych, składająca się głównie z torbaczy niespotykanych w okresie czwartorzędu w Ameryce Północnej, Europie czy Azji. Były to małe ssaki, podobne do współcześnie żyjących oposów. Zdarzały się także i duże drapieżniki, jak podobny do lwa Borhyena, który pełnił taką samą rolę, jak inne ssaki mięsożerne w pozostałych częściach świata i można by go porównać z tygrysem szablozębym Thylacosmilus. Jedynymi ssakami łożyskowymi (z wyjątkiem nietoperzy), którym udało się rozprzestrzenić w Ameryce Południowej w okresie czwartorzędu, były gryzonie i naczelne. Najprawdopodobniej dotarły one do Ameryki Południowej przez Wyspy Karaibskie. Uformowały się ostatecznie w charakterystyczne dla Ameryki Południowej rodziny jeżozwierzokształtnych i małpy Nowego Świata (płaksowate). Około 3 miliony lat temu w wyniku zmian tektonicznych kontynent południowoamerykański przemieścił się w kierunku północnym, łącząc się z Ameryką Północną. Zmiany klimatyczne spowodowały znaczące przeobrażenia w faunie Ameryki Południowej, często nazywane „Wielką Amerykańską Wymianą". Zniknęły południowoamerykańskie ssaki trawożerne, które zostały wyparte przez napływające z północy gatunki, reprezentujące takie współczesne rodziny, jak: koniowate, tapirowate, wielbłądowate (lamy), jeleniowate. Podobnie wyginęły olbrzymie mięsożerne torbacze, które zastąpiły psy, koty, niedźwiedzie. Wiele grup zwierząt przetrwało, między innymi: szczerbaki, małe torbacze, gryzonie i małpy. Niektóre z nich, jak oposy czy jeżozwierze zawędrowały do Ameryki Północnej.
Występująca obecnie fauna Ameryki Południowej jest wynikiem procesów ewolucyjnych, biogeograficznych i klimatycznych.
SSAKI AUSTRALIJSKIE
Historia ssaków australijskich jest słabo poznana, ponieważ na tym terenie nie odkryto, praktycznie, skamielin ssaków wcześniejszych niż pochodzące z późnego czwartorzędu. Nie ma więc dowodów, iż w Australii rozwijały się ssaki łożyskowe inne niż te, których szczęki określono jako pochodzące z późnego czwartorzędu. A były to nieliczne gatunki gryzoni i nietoperzy, które przywędrowały z Azji. Inne gatunki ssaków łożyskowych, jak dingo czy króliki zostały przywiezione przez człowieka. Stekowce, ssaki składające jaja, wyodrębniły się z Therapsida wcześniej niż torbacze i łożyskowce. Skamieliny zębów pierwotnych stekowców z okresu kredowego odkryto w Australii, ale grupa ta nie odgrywała nigdy istotnej roli. Z niewielkimi wyjątkami australijskie ssaki należą do torbaczy. Rozprzestrzeniły się one tak jak ssaki łożyskowe w innych częściach świata: od dużych mięsożernych Thalacinidae przez pasące się stadnie Macropodidae do owadożernych Didelphidae.
ZAGŁADA PLEISTOCEŃSKA
Ostatni dramat w historii rozwoju ssaków rozegrał się dziesięć tysięcy lat temu w okresie późnego pleistocenu. Wyginęło wtedy wiele gatunków ssaków, a przede wszystkim największe z nich. Duże ssaki występowały na wszystkich kontynentach. Powszechnie znane są mamuty, łosie irlandzkie czy tygrysy szablozębe. Mniej znane, lecz również warte przypomnienia są olbrzymie małpy afrykańskie, gigantyczne lemury z Madagaskaru, a także południowoamerykańskie tapiry olbrzymie, naziemne leniwce, australijskie olbrzymie kangury, wombaty i dziobaki. Wszystkie one wyginęły w jednym czasie.
Nie jest pewne, czy przyczyną tej katastrofy była zmiana klimatu utrudniająca życie dużych osobników, czy też było to spowodowania szybkim rozprzestrzenianiem się człowieka. Prawdopodobnie było to pierwsze, lecz nie ostatnie zgubne oddziaływanie człowieka na ssaki.
Dokonujące się w toku ewolucji zmiany przystosowawcze umożliwiły ssakom zamieszkanie prawie wszystkich środowisk na kuli ziemskiej. Tylko środkowa część Antarktydy pozostaje nie zamieszkała przez ssaki. Stało się to możliwe dzięki temu, iż dostosowały się one pod względem lokomotorycznym i żywieniowym do życia i wydawania potomstwa w środowiskach tak różnych, jak dżungla tropikalna, sawanna, tundra czy pustynia.
SSAKI LEŚNE
Drzewa są głównym elementem środowiska ssaków zamieszkujących lasy, szczególnie zaś źródłem pożywienia, miejscem poruszania się i ucieczki. Ma to wpływ na cechy ich budowy. Na przykład u takich gatunków jak myszy czy szczury, długi ogon pełni rolę przeciwwagi w czasie wspinania się po drzewach. Inne posiadają „piątą" łapę — chwytny ogon. Ogony te rozwinęły się niezależnie u kilku grup leśnych zwierząt, między innymi u oposów i małp Nowego Świata, oposów australijskich i kuskusów, mrówkojadów południowoamerykańskich, łuskowców i łuskowatych mrówkojadów Afryki i Azji, północnoamerykańskich jeżozwierzy i niektórych tropikalnych szczurów. Przeciwstawny duży paluch, służący do chwytania gałęzi można zaobserwować u niektórych grup naczelnych, oposów Nowego Świata, oposów i kuskusów australijskich, koali, a także u ostronogów. Zdolność szybowania jako doskonalszy niż skok sposób poruszania się wśród gałęzi wykształciła się niezależnie u południowoamerykańskich i euroazjatyckich latających wiewiórek, afrykańskich wiewiórolotek, kolugo (lotokotów) z dżungli południowo-wschodniej Azji, a także u niektórych australijskich szybujących torbaczy. Prawdopodobnie najlepiej wyspecjalizowanymi w nadrzewnym trybie życia są leniwce, spędzające całe życie na drzewach i schodzące na ziemię jedynie w celu defekacji raz na siedem dni. Chociaż nieporadnie poruszają się po ziemi, znakomicie pływają, co ułatwia im pokonywanie strumieni i rzek. Mała aktywność życiowa leniwców jest rezultatem odżywiania się liśćmi roślin zawierających dużo składników toksycznych, wytwarzanych w obronie przed zwierzętami roślinożernymi. Duża zawartość włóknika i celulozy obniża ich wartość odżywczą. Niska aktywność i wolna przemiana materii oraz gęste, jak na zwierzę tropikalne, futro sprawiają, że leniwcom wystarcza niewielka ilość pożywienia, dzięki czemu zjadają małą ilość substancji toksycznych. Ponadto gromadzą energię w czasie wygrzewania się na słońcu. Koalę, którego dieta zawiera również substancje toksyczne, wykazuje wiele takich samych przystosowań.
SSAKI STEPOWE
Ssaki żyjące na sawannach mają długie kończyny, które pozwalają im nie tylko na szybką ucieczkę przed drapieżnikiem, ale umożliwiają też przebywanie dużych odległości w poszukiwaniu pokarmu i wody. Jednym z najbardziej zadziwiających ssaków stepowych jest wilk grzywiasty Chysocyon brachyurus, południowoamerykański długonogi drapieżnik, doskonale poruszający się w wysokich trawach pampasów.
Otwarte przestrzenie łąk spowodowały zmianę zachowań społecznych u wielu gatunków tam żyjących, takich jak duże kopytne, kangury, walabi, wiewiórki ziemne, psy stepowe, pawiany, mangusty. Korzyścią wynikającą z życia w stadzie jest to, że łatwiej i szybciej niż pojedynczy osobnik odkrywa ono zagrożenie. Zachowania stadne zwierząt kopytnych wzmacniane są zachowaniem się drapieżników, które upatrują swoje ofiary w osobnikach odłączających się od stada. Charakterystycznymi mieszkańcami stepów są rówież zwierzęta drapieżne, na przykład lwy czy gepardy. Wiele mniejszych ssaków stepowych to zwierzęta ryjące. W swoich norach chronią się przed drapieżnikami, a latem również przed wysoką temperaturą. Wielu przedstawicieli rodziny wiewiórek, na przykład wiewiórki Północnej Ameryki czy pieski preriowe są zwierzętami na wpół ryjącymi. Ich nory pełnią rolę schronienia i gniazd, natomiast pożywienia, którym są rośliny zielne i ziarno, szukają na powierzchni ziemi. Kilka grup gryzoni: susły kieszonkowe z Nowego Świata, tukotki południowoamerykańskie, czy afrykańskie kretoszczury zamieszkuje pod ziemią żywiąc się korzeniami, cebulkami i korzeniami bulwiastymi. Susły kieszonkowe i tukotki wykorzystują do rycia silne kończyny przednie, zaś afrykańskie kretoszczury używają dużych siekaczy. Te ryjące gryzonie charakteryzują się krótkim włosem, małymi uszami i oczami oraz krótkim ogonem.
SSAKI TUNDRY
Ssaki tundry podbiegunowej wykazują liczne przystosowania umożliwiające im przeżycie na terenach o ostrych warunkach klimatycznych przy skąpym pożywieniu. Ogromne, grube futro wołów piżmowych stanowi dla nich doskonałe zabezpieczenie przed silnymi mrozami. Jednym z najlepiej znanych przystosowań zwierząt polarnych jest zdolność niektórych gatunków do zmiany barwy futra na białą w miesiącach zimowych. Zimowe futro zajęcy i lisów polarnych oraz lemingów śnieżnych jest doskonałą warstwą izolacyjną, a białe ubarwienie skuteczną ochroną. Przemieszczanie się zwierząt w czasie zim polarnych jest utrudnione, dlatego też kolejnym przystosowaniem się ssaków zamieszkujących tundrę jest specjalna budowa łap. Powierzchnia stóp zająca polarnego jest znacznie powiększona przez gęsto owłosione podeszwy. Niezwykle szerokie kopyta renifera pomagają mu w poruszaniu się zarówno zimą po śniegu, jak i latem po terenach bagiennych. U leminga śnieżnego trzeci i czwarty palec kończyny przedniej mają w okresie zimy ogromne pazury przekształcone w rodzaj kopytek, ułatwiających kopanie w śniegu i zamarzniętej ziemi. Renifery są unikalnymi zwierzętami wśród jeleniowatych, bowiem zarówno samice jak samce mają poroże; u samic jest ono nieco mniejsze niż u samców. Zimą służy im do wygrzebywania pokarmu spod warstwy śniegu czy lodu. Wół piżmowy i renifer są zwierzętami stadnymi, co ułatwia im obronę przed drapieżnikami. Sposób obrony stada wołów piżmowych określa się jako „obronę w kole". Innym przystosowaniem reniferów jest synchronizacja urodzeń: 80 do 90 procent młodych rodzi się w jednym czasie, na przełomie maja i czerwca każdego roku. Krótki, dziesięciodniowy okres wydawania potomstwa pozwala wielu przeżyć niebezpieczny okres zagrożenia ze strony drapieżników. Nowo narodzone renifery wkrótce po urodzeniu są w stanie dołączyć do stada, które zapewnia im bezpieczeństwo. Chociaż jedność w czasie urodzin młodych reniferów może być spowodowana krótkim sezonem letnim w rejonie koła podbiegunowego, synchronizacja taka występuje również u antylopy gnu zamieszkującej Afrykę, gdzie najkorzystniejszy okres rozwoju młodych nie jest aż tak krótki.
SSAKI PUSTYNI
Ssaki pustyni musiały zaadaptować się do bardzo surowych warunków życia, spowodowanych niedoborami wody oraz dużymi różnicami temperatur w ciągu doby. Większość gatunków pustynnych ma wiele cech przystosowawczych: prowadzi życie nocne, dzień spędza w wygrzebanych kryjówkach, gdzie temperatura jest niższa, a wilgotność wyższa niż na powierzchni. Owady i nasiona, którymi żywią się ssaki pustynne, są dla nich nie tylko pożywieniem, ale również źródłem wody. Zapotrzebowanie na wodę u gryzoni żywiących się nasionami zaspokajane jest częściowo lub całkowicie wodą pochodzącą z przemiany węglowodanów zawartych w nasionach, nazywaną wodą metaboliczną.
Wszystkie zwierzęta reagują na specyficzne bodźce środowiskowe, ale zachowania ssaków są szczególne. Wynika to z faktu, że poza dwoma wyjątkami ssaki rodzą żywe potomstwo. W dodatku młode wszystkich gatunków .są uzależnione od matek, bowiem odżywiają się ich mlekiem wytwarzanym w gruczołach mlecznych. Uzależnienie to jest specyficznym rodzajem zachowań społecznych, które łączy matkę z potomstwem.
WZAJEMNE UZALEŻNIENIE
U wielu ssaków potomstwo uzależnione jest od matki przez wiele tygodni, miesięcy, a nawet lat, jak ma to miejsce u naczelnych (nie wyłączając człowieka), waleni czy słoni. Inne ssaki, np. gryzonie uniezależniają się od matki w ciągu około trzech tygodni. Bez względu na długość uzależnienia jest to przykład zachowań społecznych, które mogą być zdefiniowane jako współzależność pomiędzy dwoma osobnikami tego samego gatunku. Nawet tak zwane gatunki samotnicze, takie jak australijski jamraj czy orangutan, które jako dorosłe nie przejawiają innych więzi społecznych poza łączeniem się w pary, we wczesnym okresie życia są ściśle związane z matką. Pozostałe zachowania ssaków związane z funkcjonowaniem organizmu: odżywianie, moczenie, defekacja, pielęgnacja ciała są określane jako różne od zachowań społecznych.
ZACHOWANIA OSOBNICZE
Trudno całkowicie oddzielić zachowania związane z fizjologią organizmu od zachowań społecznych, albowiem często są one połączone. Oddawanie moczu jest biologiczną koniecznością związaną z fizjologicznym procesem usuwania z organizmu związków azotowych. Krowy, foki, walenie, samice psów i myszy oddają mocz w momencie szczytowego napięcia pęcherza moczowego, kiedy ośrodek zawiadujący oddawaniem moczu, znajdujący się w mózgu, jest stymulowany. Po oddaniu moczu receptory w obkurczonej ścianie pęcherza nie wysyłają bodźców do mózgu i zwierzę nie odczuwa potrzeby oddania moczu. U dorosłych samców psów, myszy i wielu innych ssaków oddawanie moczu ma także inne znaczenie. U tych zwierząt obecność hormonu płciowego, testosteronu, powoduje oddawanie moczu w określonych miejscach w celu zaznaczenia swojego terytorium. Tak więc zachowania zawiązane z fizjologią organizmu łączą się z zachowaniami społecznymi. Ważną funkcje społeczną u naczelnych pełnią zachowania związane z pielęgnacją ciała. Jakkolwiek napędem do tego typu zachowań jest zachowanie jednostki, to jednak aspekt społeczny wydaje się mieć większe znaczenie.
ZACHOWANIA SPOŁECZNE
Z wyjątkiem relatywnie krótkiego okresu zależności między matką a potomstwem zachowanie społeczne można podzielić na cztery kategorie: zabawa, uzyskanie dominacji w grupie, dominacja terytorialna, zachowanie gatunku. Ostatecznym celem tych zachowań jest umożliwienie przedłużenia gatunku najlepiej przystosowanym osobnikom i przekazanie potomstwu swoich cech genetycznych. Pojęcie równości w naturze nie istnieje. Zabawa
Zabawa jest formą zachowań społecznych dotyczącą młodych, szczególnie widoczną u takich ssaków, jak: naczelne, psy, koty, mangusty, kuny. Tego typu zachowań nie obserwuje się u potomstwa dużych ssaków rośtmożernych. jakkolwiek pewne cechy zabawy odnaleźć można w zachowaniu się jagniąt, cieląt czy źrebiąt. Zabawa służy wykształceniu pewnych zachowań i umiejętności niezbędnych do dalszego funkcjonowania w środowisku. Młode zwierzęta mięsożerne bawiąc się, imitują walkę, w czasie której ćwiczą się w atakowaniu. Wystarczy popatrzyć na dwa szamoczące się szczeniaki: wykonują one szybkie ataki na okolicę szyi i karku, gdzie uderzenie śmiertelne jest najbardziej skuteczne. Zachowania społeczne są najbardziej rozwinięte u naczelnych; zabawa uczy młode tworzenia społecznych relacji w odnoszeniu się do innych osobników. Uczy także reakcji na sygnały przesyłane przez inne osobniki, które określają ich nastrój i zamiary. Zdobywanie dominacji społecznej Wiele ssaków często zmienia miejsce swojego pobytu. Często manifestują one swoją hierarchię społeczną, w której jeden lub kilka osobników dominuje nad resztą. Na przykład w grupie pawianów dominujący samiec w czasie wędrówki przebywa w środku stada, podczas gdy młode samce pełnią straż tylną i przednią. Dominujące samce łatwo jest rozpoznać dzięki dużym rozmiarom ciała i bujnej grzywie. Przedstawiciel grupy zwierząt może nad nią dominować dzięki posiadaniu szczególnie wyróżniających cech: wizualnych jak u pawiana, czy garny, u których jedynie dominujący samiec jest koloru czarnego.
PRZETRWANIE GATUNKÓW
Zachowanie ssaków podlega adaptacji i służy prawu zachowania gatunku. Badania ssaków zamieszkujących różnorodne środowiska ujawniły, że ostatecznym czynnikiem, decydującym o przetrwaniu określonego typu zachowań, jest środowisko. W ten sposób dziwne zachowanie małp szerokonosych, u których samica zawsze rodzi bliźnięta, chociaż jest zdolna do noszenia tylko jednego dziecka, może być wytłumaczone warunkami panującymi w ich naturalnym środowisku. Potomstwo może być odpowiednio chronione tylko przez obydwoje rodziców. Samica samodzielnie nie jest w stanie opiekować się rodziną i jednocześnie chronić terytorium. Samiec musi pomagać samicy w wychowywaniu potomstwa i obronie terytorium, bowiem bez jego pomocy w wyniku naturalnej selekcji jego materiał genetyczny nie będzie przekazywany następnym pokoleniom. Ten jawny akt genetycznego ..szantażu" jest niczym więcej, jest odziaływaniem środowiska na biologię gatunków, co w rezultacie zwiększa szanse praeżycia._
Od momentu pojawienia się pierwszych form życia na Ziemi ponad 3,5 miliona lat temu, gatunki zwierząt wymierają. Na przestrzeni tych lat, według szacunkowych obliczeń, egzystowało 250 do 500 milionów form życia, z czego 98 procent stopniowo wymierało i było zastępowane nowymi. Średni światowy współczynnik wymieralności wszystkich gatunków w ciągu tego czasu wynosi minimalnie jeden gatunek na tysiąc lat, a maksymalnie — jeden gatunek rocznie. Zagłada gatunków nasila się. Obecnie giną szybciej niż kiedykolwiek ptaki, ryby. rośliny, ssaki, bezkręgowce czy gady.
„ZAGŁADA"
Obecnie istnieje od 3 do 10 milionów gatunków zwierząt i roślin, z czego połowa to mieszkańcy tropikalnych lasów. Nie wiadomo dokładnie ile ich jest, ponieważ prawdopodobnie miliony — głównie owady i niższe rośliny — nie zostały jeszcze odkryte i nazwane. Zoologowie są jednak pewni, że istnieje obecnie tylko około 4300 gatunków ssaków. Naukowcy szacują, że w latach 1600—1900 zostało wytępionych około 75 gatunków, głównie ssaków i ptaków. Następne 75 gatunków zginęło w latach 1900—1960. Wskaźnik ten narasta gwałtownie. Z danych CITES (Convention on International Trade in Endangered Species) wynika, że 500 gatunków i podgatunków ssaków jest zagrożonych, łącznie z dużymi kotami, naczelnymi (oprócz człowieka) i wszystkimi waleniami. Dr Norman Myers, brytyjski ekolog, ostrzega, że w ciągu następnych 25 lat możemy spodziewać się zagłady co najmniej tysiąca gatunków roślin i zwierząt rocznie, a nawet około stu gatunków dziennie. Jeżeli tendencja ta będzie trwała nadal, to do 2015 roku będziemy świadkami wyginięcia, być może, miliona osobników. Tak gwałtowna i szybka zagłada fauny i flory nie miała miejsca w długiej historii Ziemi. Zjawisko to określa się „krzykiem ginącej przyrody".
WPŁYW CZŁOWIEKA
Co powoduje kryzys i jaka jest jego geneza? Eksplozja populacji człowieka jest prawdopodobnie najważniejszym czynnikiem. Ludzie są wyzyskiwaczami, zawsze nimi byli i pozostaną. Jesteśmy najmądrzejszymi i najbardziej uzdolnionymi ssakami. Nie zabrało nam dużo czasu zapanowanie nad innymi gatunkami. Od kiedy staliśmy się inteligentnymi myśliwymi i potrafimy gromadzić żywność, z rozwagą wykorzystujemy inne ssaki jako źródło pokarmu, ubioru, broni i narzędzi. Przez ostatnie kilka tysięcy lat dotarliśmy do każdego zakątka i kryjówki na Ziemi. Dzięki organizacji społeczeństwa, coraz lepszym rodzajom transportu, obrony i komunikacji coraz bardziej ekspansywnemu rolnictwu i gospodarce wodnej opanowaliśmy planetę .Wdnocześnie liczba ludzi gwałtownie wzrasta. Jesteśmy obecnie głównym zagrożeniem dla' innych form życia i główną przyczyną wyniszczenia biotopu. Sposób poruszania się człowieka ulegał podobnym zmianom: od poruszania się pieszo, jazdy na zwierzętach, pływania łodziami żaglowymi do jazdy pociągami, samochodami, okrętami, samolotami. Wstrząs, jaki wywołały te udoskonalenia w naturze, można zilustrować przykładami. Archeolodzy, śledząc starożytne kości z późnego pleistocenu (100 do 10 tysięcy lat temu), znaleźli dowody na to, że prehistoryczni ludzie, pomimo swoich małych rozmiarów i niedoskonałej broni, łącząc się w grupy byli w stanie zabijać olbrzymie ssaki i innych przedstawicieli megafauny. W odnalezionych szkieletach prehistorycznych zwierząt wykryto końce strzał i włóczni. Za każdym razem, kiedy człowiek opanowywał nowe terytoria, powodował narastanie wymierania innych gatunków zwierząt. Wkrótce po dotarciu przez człowieka do Ameryki Północnej, około 10 do 15 tysięcy lat temu. pod koniec okresu lodowcowego, stwierdzono szybkie wyginięcie olbrzymich bobrów, słoni szablozębnych i wielkich bizonów. Przynajmniej 50 typów przedstawicieli megafauny wyginęło. Dziwnym zbiegiem okoliczności podobna zagłada zwierząt miała miejsce w Europie, Afryce, Ameryce Łacińskiej i Australii.
Madagaskar jest miejscem, które dopiero w ostatnim okresie zostało opanowane przez człowieka. Indonezyjczycy przybyli około 20 roku, co spowodowało wyginięcie olbrzymich lemurów i karłowatych hipopotamów. Rozpoczęto nadmierne zabijanie zwierząt. Nie obserwowano zmian klimatu lub innych czynników biologicznych, które mogłyby tłumaczyć zagładę tych zwierząt. Okres lodowcowy, a nawet zagłada na Madagaskarze są niczym w porównaniu z masowym wybijaniem zwierząt przez myśliwych. Kiedy biali ludzie przybyli do Ameryki, rozpoczęły się masowe polowania na bizony i inne duże ssaki.
Przynajmniej 50 typów przedstawicieli megafauny wyginęło. Dziwnym zbiegiem okoliczności podobna zagłada zwierząt miała miejsce w Europie, Afryce, Ameryce Łacińskiej i Australii. Madagaskar jest miejscem, które dopiero w ostatnim okresie zostało opanowane przez człowieka. Indonezyjczycy przybyli około 20 roku, co spowodowało wyginięcie olbrzymich lemurów i karłowatych hipopotamów. Rozpoczęto nadmierne zabijanie zwierząt. Nie obserwowano zmian klimatu lub innych czynników biologicznych, które mogłyby tłumaczyć zagładę tych zwierząt. Okres lodowcowy, a nawet zagłada na Madagaskarze są niczym w porównaniu z masowym wybijaniem zwierząt przez myśliwych.
POWSZECHNA ZAGŁADA ŚRODOWISKA
Głównym jednak zagrożeniem dla życia ssaków jest — spowodowana przez człowieka — degradacja środowisk^naturalnego: tundry polarnej, prerii, czy lasów tropikalnych. Każdy ekosystem na Ziemi jest naruszany przez sztuczne jeziora na rzekach, drenowanie terenów podmokłych, wycinki drzew, budowę rurociągów, autostrad, miast. Ssaki tracą swoje domy, pożywienie, wodę i przestrzeń życiową. Urbanizacja lasów Amazonii jest najbardziej przerażającym przykładem. Współczynnik wyginięcia zwierząt będzie tam wyższy niż gdziekolwiek indziej na Ziemi, ponieważ w ekosystemie tym żyje połowa istniejących współcześnie gatunków. Dorzecze Amazonki jest tak wielkie (6 min km2), tak płodne, tak zielone, że sprawia wrażenie nie naruszonego raju. Kilka krajów Ameryki Łacińskiej, do których ono należy, podejmuje próby zagospodarowania tych terenów. Brazylia jest krajem przodującym w tej dziedzinie. Rząd tego kraju wybudował długą Autostradę Transamazońską oraz wiele dróg bocznych w celu przesiedlenia na te obszary tysięcy chłopów. Każdy z nich wykarczował część dziewiczej puszczy pod uprawę ryżu, pieprzu, bananów i kakao. Spowodowało to zmniejszenie i rozczłonkowanie środowiska naturalnego jaguarów, małp, papug i innych zwierząt tam zamieszkujący. Większa część dorzecza Amazonki nie jest wcale rajem dla kolonistów. Gleba jest nieurodzajna, zawiera toksyczne aluminium, a opady są zbyt obfite. Kiedy zielony parasol wysokich drzew ulegnie zniszczeniu, gleba pod wpływem silnego słońca i ulewnych deszczy staje się twarda, jałowa, nieprzydatna pod uprawę. Obecnie rząd brazylijski promuje tworzenie wielkich farm hodowlanych, uprawę lasów do celów gospodarczych. Większość z nich jest w posiadaniu wielkich korporacji i obejmuje tysiące hektarów. Obszary po wyciętych lasach tropikalnych wypala się przez wiele tygodni. Największy pożar (rejestrowany przez satelitę) spowodowany był przez jedną z takich korporacji w celu utworzenia pastwisk. Szacuje się, że co minutę wypala się łub karczuje średnio około 20 hektarów lasu. Rocznie daje to obszar odpowiadający powierzchni Wielkiej Brytanii. Do chwili obecnej 37 procent powierzchni lasów tropikalnych w Ameryce Łacińskiej, 38 procent w południowo-wschodniej Azji i 52 procent w Afryce zamieniono na mniej urodzajne ekosystemy. Ta zadziwiająca zamiana kompleksowego, zrównoważonego, zdrowego, długotrwałego ekosystemu na nietrwałe pola uprawne z palmami, krzakami pieprzu, pastwiskami jest jedną z najgroźniejszych z punktu widzenia ekologicznego i ekonomicznego. Jeśli te destrukcyjne procesy Inna forma zagłady środowiska występuje w północnej i zachodniej Afryce. W regionie tym, zwanym Sahel, obserwuje się piorunujące jałowienie gleby. Głównie z powodu wypasu bydła domowego, małych opadów deszczu i przeludnienia pustynia Sahara przenika na obszary sawanny. Szacuje się, że około 250 milionów ludzi żyje na obszarach dotkniętych suszą, a dzikie zwierzęta, takie jak gazele, antylopy, gepardy i adaksy giną z powodu braku wody.
ZAGROŻENIE ZE WSZYSTKICH STRON
Degradacja środowiska spowodowana zanieczyszczeniem powietrza, kwaśnymi deszczami, skażeniem słonej i słodkiej wody, wyjałowieniem gleby bezpośrednio oddziałuje na zwierzęta. Nie wiemy, ile zwierząt choruje i ginie z powodu picia brudnej wody, jedzenia roślin rosnących na skażonej glebie lub przebywania w wodzie morskiej skażonej toksynami i odpadami nuklearnymi. Badania prowadzone na sarnach zamieszkujących w pobliżu ośrodków przemysłowych wykazały deformacje poroży i spadek częstości urodzeń. Naukowcy przypuszczają, że sarny odżywiają się roślinami skażonymi kwaśnymi deszczami, zawierającymi ślady toksycznych metali z hut. Renifery w Laponii stały się radioaktywne, bowiem odżywiały się porostami skażonymi cząstkami radioaktywnymi po tragedii w Czarnobylu. Nowym zagrożeniem dla środowiska jest ocieplanie się. Im więcej dwutlenku węgla i metanu dostanie się do atmosfery w wyniku pożarów lasów tropikalnych, spalania węgla, ropy naftowej, tym wyższa będzie temperatura na Ziemi. Puszka Pandory zmian klimatycznych napełnia się: wyższa temperatura, intensywniejsze burze, podnoszenie się poziomu mórz, silniejsze deszcze w strefach geograficznych, w których do tej pory tego typu zjawiska nie występowały. Niektóre zwierzęta będą w stanie przystosować się, inne — może przeniosą się na nowe tereny. Część z nich nie będzie w stanie zaadaptować się i wyginie. Ocieplenie może spowodować największy szok ekologiczny, jaki do tej pory miał miejsce. Kolejnym zagrożeniem dla dzikich zwierząt jest wprowadzenie przez człowieka nowych gatunków zwierząt do ekosystemów, w których dotychczas nie występowały. Nowe gatunki mogą być nie tylko przyczyną rozprzestrzeniania się nowych chorób, pasożytów, ale jest prawdopodobne, że okażą się bardziej żywotne, co w konsekwencji doprowadzi do nadmiernego przyrostu populacji. Nastąpi niepohamowane współzawodnictwo, mogące spowodować zagładę lokalnej fumy. Wszystkie rodzaje działalności człowieka, łącznie z badaniami naukowymi i testowaniem różnych kosmetyków i leków, prowadzą do zagłady środowiska. Agresja człowieka w czasie wojen zabija niezliczoną liczbę ssaków, podobnie jak upodobania do ubiorów ze zwierzęcych futer.
HISTORIA PIĘCIU GATUNKÓW
W celu zilustrowania zagrożeń, na jakie narażone są ssaki przedstawiamy przykłady pięciu zagrożonych gatunków ssaków lądowych, wodnych i latających. Wszystkie wymienione są w Czerwonej Księdze Międzynarodowej Unii do Spraw Ochrony Przyrody. Wilk grzywiasty (Chysocyon brachyurus) Na suchych trawiastych pampasach Argentyny i Brazylii zamieszkuje wilk grzywiasty. Wygląda jak długonogi, czerwony pies z 18-centymetrowymi uszami, czarnymi skarpetami i czarną grzywą nad ramionami. Waży około 20 kilogramów, jest wielkości wilka, a w rzeczywistości jest lisem. Na swoich długich nogach jest w stanie przebyć nocą do 30 kilometrów, poluje głównie na paki, gryzonie, króliki i ptaki. Wilki grzywiaste są obiektem polowań dla ogrodów zoologicznych, a dla tubylców z powodu guseł. Ludzie w Brazylii wierzą, że niektóre części ich ciała mają oddziaływanie lecznicze, a lewe oko wyjęte z żywego zwierzęcia przynosi szczęście. Z tych powodów, a także w wyniku chorób pasożytniczych i innych żyje już tylko około 2 tysiące przedstawicieli tego gatunku. Bizon amerykański {Bison bisori) Bizon amerykański i jego bliski krewny bizon europejski w ubiegłym stuleciu zostały wytępione w podobny sposób. Szacunkowo oceniano, że na preriach Ameryki żyło 50 do 60 milionów przedstawicieli tego gatunku. Przemieszczanie się bizonów uważano za największy spektakl, jaki człowiek kiedykolwiek mógł oglądać. Plemiona indiańskie były bardzo uzależnione od bizonów lub ..buffalo", jak je nazywano. Dopiero najazd Europejczyków spowodował prawie całkowitą zagładę kosmatych, ważących blisko tonę bestii. Profesjonalni myśliwi masowo mordowali zwierzęta. Często wycinano im języki, które uważano za przysmak, a resztę mięsa pozostawiano. Buffalo Bill jednego roku zabił 4280 zwierząt. Do zagłady bizonów przyczyniła się również kolej. Pasażerowie w czasie podróży strzelali do nich, by uprzyjemnić sobie podróż. W 1881 roku bizony praktycznie zniknęły z prerii Stanów Zjednoczonych. Podjęta w ostatniej ~ chwili decyzja o ochronie tych ssaków uratowała kilku przedstawicieli gatunku. Jest ich teraz kilka tysięcy w parku Yellowstone, Wood Buffalo National Parks i kilku innych. Z powodu izolacji zwierząt nie ma swobodnej wymiany materiału genetycznego. Powoduje to osłabienie gatunku. Waleń humbak (Megeptera novaeanglime) Los walenia humbaka jest znamiennym przykładem wykorzystywania zwierząt przez człowieka. Dziewiętnastometrowej długości gatunek waleni z grupy fiszbinowców, liczący kiedyś około 100 tysięcy sztuk, w 1960 roku miał już tylko 6 tysięcy. Ludzie polowali na walenie od wieków. Norwescy rybacy czynili to już 4 tysiące lat temu. Eskimosi żywią się tymi zwierzętami od co najmniej 3500 lat. Polowano na walenie w celach handlowych już od X—XII wieku: dla mięsa, oleju i kości. Humbaki były najłatwiejsze do schwytania. Kiedy myśliwi używali małych łodzi i zabijali zwierzęta ręcznie, miały one szansę przeżycia. Od kiedy zaczęto używać statków, helikopterów, harpunowej broni wybuchowej, los waleni został przesądzony. W 1946 roku powołano międzynarodową komisję do spraw waleni w celu uregulowania przepisów dotyczących polowań na te ssaki. Niektóre kraje nie wykazały zainteresowania tą sprawą. W 1973 roku amerykański akt dotyczący ssaków morskich zakazywał połowu tych zwierząt. W tym samym czasie Konferencja Narodów Zjednoczonych na temat środowiska człowieka uchwaliła dziesięcioletnie ogólnoświatowe moratorium dotyczące waleni. Międzynarodowa komisja podtrzymała ważność tego aktu. W rezultacie dzięki zainteresowaniu widu narodów i zwykłych ludzi, w 1986 roku wydano zakaz połowu waleni dla celów komercyjnych. Towarzystwa ochrony przyrody. takie jak Greenpeace i ich kampania pod hasłem „Ocalić wieloryby", pomogły zrozumieć ludziom znaczenie tych zwierząt. Współczesna technika pozwoliła ludziom usłyszeć głosy, jakie wydają samce humbaków w czasie sezonu lęgowego: dziwne ćwierkania, jęki, płacze. Samice słyszą te podwodne dźwięki na odległość do 160 kilometrów. Po raz pierwszy zdarzyło się w historii ludzkości, że walenie zostały ochronione. Mimo to Japonia, Islandia, Norwegia nadal polują pod pretekstem badań naukowych. Do chwili obecnej wyginęło 75 procent waleni. Latające psy Nietoperze stanowią około % wszystkich gatunków ssaków. Najbardziej fascynujące wśród nich są latające psy z rodziny rudawkowatych, która obejmuje 173 gatunki. Największym z nich i jednocześnie największym nietoperzem na ziemi jest kalong (Pteropus vampyrus), którego skrzydła osiągają rozpiętość około 2 metrów. W związku z tym, że żywią się one kwiatami, owocami, nektarem i pyłkiem kwiatowym wykorzystują w celu zdobycia pokarmu raczej swoje oczy i nosy, niż uszy izdomoari echołokacyjne. Te tajemnicze stworzenia o dużych, świecących oczach, z pyskiem psa, łapane są w Malezji i Indonezji, gdzie mięso ich uważane jest za wielki przysmak. Ponadto sądzi się, że leczy ono astmę. Myśliwy dysponujący nowoczesną bronią jest w stanie wybić kolonię latających psów w krótkim czasie. Ranne i osierocone młode uciekają, lecz nie mają szans na przeżycie.
Wiele roślin tropikalnych rozmnaża się dzięki nietoperzom, które rozrzucają nasiona i zapylają kwiaty. Rośliny, których rozmnażanie zależy od nietoperzy, dają człowiekowi ponad 450 użytecznych produktów, takich jak czarny barwnik, smaczne owoce, włókna kapoku, węgiel drzewny, lekarstwa. W zachodniej Afryce latające psy rozrzucają nasiona drzew, będących podstawą przemysłu drzewnego, którego roczna produkcja ma wartość 100 milionów dolarów. Liczba tych nietoperzy stale się zmniejsza, a w niektórych rejonach, na przykład wyspa Guam, Mariany, Samoa, Seszele całkowicie wyginęły. Największym zagrożeniem dla tych gatunków jest zniszczenie środowiska przez nowoczesne rolnictwo. Goryle Każdy, kto przeczytał w National Geografie artykuł o gorylach lub książkę Gorillas in the Mist Dian Fossey, czy też widział film pod tym samym tytułem, poznał prawdę o tych najciekawszych żyjących przedstawicielach naczelnych. Są to naprawdę delikatne olbrzymy. Dr Fossey w ciągu prawie 20 lat spędzonych w Afryce poznała te zwierzęta i nawiązała bliższy kontakt z kilkoma grupami goryli górskich. Pomimo jej pracy i wyłomu w myśleniu, jakiego dokonała, ludzie nadal traktują goryle jak najgorszych wrogów. Mimo że afrykańskie prawo zabrania zabijania tych zwierząt, nie jest ono przestrzegane. Kłusownicy ciągle jeszcze sprzedają łapy i głowy goryli jako pamiątki. Goryli lądowych pozostało około 5 do 13 tysięcy sztuk, goryli górskich od 350 do 500 sztuk. Nawet w parku narodowym Yirunga Yolcanoes National Park goryle nie są bezpieczne. Ostatnio dość pokaźna część parku została przeznaczona pod uprawę maruny (używanej do produkcji środków owadobójczych), a wycinki lasów ograniczają środowisko życia goryli.
Największą nadzieją na ocalenie gatunku jest turystyka. Już teraz specjalne grupy turystów odwiedzają Virungę, aby fotografować goryle. Mieszakańcy będą mogli bogacić się dzięki turystyce, a nie kłusownictwu.
ORGANIZACJA OCHRONY PRZYRODY
W wielu krajach podejmuje się próby ochrony dzikich zwierząt. Istnieją setki agencji rządowych i społecznych zajmujących się tym zagadnieniem. Niektóre z nich są szeroko znane, jak np. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych (ICUN), Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody (World Wide Fund for Naturę), Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO). W Stanach Zjednoczonych najbardziej znanymi są: National Audubon Society, Sierra Club, Naturę Conservancy oraz Planned Parenthood. Prawo chroni dzikie zwierzęta prawie na całym świecie, lecz problem sprowadza się do jego przestrzegania. Międzynarodowa współpraca w ochronie gatunków często uwieńczona jest sukcesem. Dla przykładu, liczba słoni, największych lądowych ssaków, zmniejszyła się z 1,3 miliona do 625 tysięcy sztuk. Kłusownicy nadal zabijają słomę dla ich zębów, za które uzyskują pieniądze. Ostatnio jednak kość słoniowa umieszczona została przez Convention on International Trade in Endangered Species (CITES) na liście artykułów zakazanych. Dzięki temu, że przynajmniej 75 narodów i setki organizacji popierają CITES przestrzegając zaleceń, słonie mają szanse przeżycia. Rozmnażanie zwierząt w warunkach ogrodów zoologicznych też może być pomocne w przetrwaniu niektórych gatunków. W ten sposób zachowano 19 procent żyjących obecnie gatunków ssaków, między innymi marmosetę lwią, pryksa arabskiego. Ostatnio wypuszczono na wolność pewną ilość marmoset w odpowiadające im środowiska, ale próby przystosowania ich do życia na wolności dopiero rozpoczęto. Głównym zadaniem ogrodów zoologicznych jest nadal prowadzenie działalności oświatowej na temat zagrożenia środowiska i ginących gatunków. Hodowla zwierząt na farmach jest innym sposobem podtrzymania rzadkich gatunków. Szczególnie hodowla elandów. gnu. dzikich świń, kapitan pak pizynosi dobre efekty. Wenezueli mięso kapibary może być spożywane w czasie posto. Księża katoliccy w XVI wieku uważali je za odpowiednik mięsa rybiego. Bez wątpienia ochrona środowiska poprzez tworzenia parków narodowych w drodze wykupu, dzierżawy, darowizn terenów jest kluczem do zachowania gatunków. Obecnie parki narodowe i rezerwaty zajmują około 1,6 min km2, co stanowi 1 procent powierzchni Ziemi. Jest to niewystarczające. Wyznaczenie dostatecznie dużych terenów pod rezerwaty w każdym ekosystemie jest niezwykle potrzebne, by ocalić żyjące tam gatunki. Wsparcie finansowe dla krajów realizujących ochronę środowiska, kompensujące poniesione nakłady, powoduje wzrost zainteresowania tymi problemami. Kraje zadłużone mogą uzyskać częściowe umorzenie spłat zaciągniętych kredytów z tytułu zakładania parków narodowych.
Ostatecznie postawa człowieka wobec przyrody musi być czymś więcej niż tylko zachowaniem utylitarnym. Wszystko, co żyje. powinno być wartością samą w sobie i mieć prano do życia.
LATAJĄCE LEMURY
Latające lemury, zwane też kolugo albo lotokotami należą do rzędu Dermoptera, który obejmuje jedną rodzinę Cynocephalidae z dwoma żyjącymi w południowej Azji gatunkami z rodzaju Cynocephalus i wymarłą rodzinę Plagiomenidae. Powszechnie używana nazwa latające lemury jest myląca, gdyż one nie latają, lecz szybują i nie są to lemury, lecz potomkowie zwierząt wywodzących się z pierwotnego pnia rozwojowego naczelnych.
SZYBUJĄCE SSAKI
Latające lemury są wielkości kota, z szarawym lub rudym grzbietem, zwykle centkowane lub upstrzone czarnymi i szarawobiałymi plamkami. Układ niezwykłych i wyróżniających je siekaczy jest podobny do tych, jakie obserwuje się u innych zwierząt roślinożernych: koni. jeleni. Górne siekacze usytuowane po bokach, pozostawiają przerwę z przodu i nie zachodzą bezpośrednio na siekacze żuchwy. Dolne siekacze są szerokie, opatrzone kilkunastoma (do dwudziestu) wyrostkami tworzącymi grzebyczek. Służą one do zeskrobywania, przecierania i rozdrabniania pożywienia, a lakże do pielęgnacji i czyszczenia futra. Stopy zakończone są mocnymi pazurami. Rząd Dermo/Hera, co oznacza skórzane skrzydło, trafnie oddaje najbardziej wyróżniającą cechę błonę skrzydłową rozciągającą się od szyi poprze/ koniuszki palców przednich łap, wzdłuż boków całego ciała do koniuszków palców stóp, pomiędzy nimi, a także między kończynami tylnymi i ogonem. Błona ta umożliwia zwierzętom szybowanie. Rekordowa odległość lotu wynosi 136 metrów. Filipiński lotokot Cynoceplwlits volans jest mniejszy od malajskiego Cynocephalus rariegatus, a futro na jego grzbiecie jest ciemniejsze i mniej centkowane. Latające lemury zamieszkują lasy tropikalne, plantacje drzew kauczukowych i kokosowych. Zdolność szybowania umożliwia im łatwe przemieszczanie się z jednego drzewa na drugie. Są zwierzętami nocnymi. Dzień spędzają w dziuplach lub wisząc pod gałęziami, a nocą przemierzają te same szlaki w poszukiwaniu pożywienia. Wspinają się nieporadnie: chwytając konary drzew lub gałęzie szeroko rozstawionymi kończynami tylnymi. Szybują z górnych partii jednego drzewa na dolne drugiego, wspinają się ponownie na szczyt, aby wykonać kolejny lot ślizgowy. Często kilka / zwierząt podąża jedno za drugim tymi samymi, wytyczonymi szlakami. Są roślinożerne, żywią się liśćmi, pędami, pąkami, kwiatami i owocami. Przyciągają gałązki przednimi łapami, liście obrywają przy pomocy siekaczy dolnych i długiego, silnego języka. Ich przewód pokarmowy z rozbudowanym żołądkiem i długim, jelitem przystosowany jest do diety roślinnej. Ciąża trwa 60 dni, zazwyczaj rodzi się jedno młode, czasami bliźnięta. Noworodki są niedojrzałe (podobnie jak u torbaczy) i przez cały okres karmienia mlekiem matki uczepione są jej brzucha. Matka może uformować z błony pomiędy ogonem i kończynami tylnymi wygodną, ciepłą torbę, w której przebywa noworodek.
NIETOPERZE
Nietoperze występują prawie na całym świecie, z wyjątkiem Antarktydy i zimnych rejonów na północ od koła podbiegunowego oraz pojedynczych wysp oceanicznych. Większość gatunków zdecydowanie woli klimat zwrotnikowy i podzwrotnikowy niż umiarkowany. Liczy 977 gatunków, niektóre z nich zostały niedawno rozpoznane. Nietoperze są jedynymi ssakami zdolnymi do aktywnego lotu, a wyróżniającą je cechą są skrzydła. Nawigację, unikanie przeszkód, zdobywanie pokarmu nocą umożliwia nietoperzom znakomicie wykształcony słuch oraz zdolność posługiwania się echolokacją.
LATAJĄCE SSAKI
Rząd Chiroptera, dzieli się na dwa podrzędy: Megachiroptera — nietoperze owocożerne Starego Świata (jedna rodzina z 41 rodzajami i 163 gatunkami) oraz Microchiroptera — głównie nietoperze owadożerne (17 rodzin, 146 rodzajów i 814 gatunków). O pochodzeniu nietoperzy wiemy mało. Najstarsze szczątki kopalne pochodzą z eocenu (55 milionów lat temu) z Niemiec Zachodnich i Ameryki Północnej. Okazy kopalnych nietoperzy są podobne do współczesnych i przypuszcza się, że nietoperze pochodzą z jeszcze wcześniejszego okresu, być może sprzed 70 milionów lat. Wywodzą się z małych czworonożnych, nadrzewnych, owadożernych zwierząt, które wytworzyły błony lotne i mogły być spokrewnione z przodkami naczelnych lub owadożernych. Skrzydła nietoperzy są najbardziej wyróżniającą je cechą. Są one zmodyfikowanymi dłońmi stąd grecka nazwa Chiroptera oznaczająca ,.dłonie skrzydła". Wydłużone palce, z wyjątkiem kciuka, oraz przedramię podtrzymują błonę lotną. Kciuk, który zazwyczaj nie ma połączenia z błoną, kończy się pazurem. U większości Megachiroptera drugi palec posiada również mały pazur, u Microchiroptera natomiast nie występują ani pazury, ani paznokcie. Stopy są stosunkowo małe, mają po pięć palców zakończonych silnymi pazurami. Błony lotne, które u wielu nietoperzy mogą również łączyć się z kończynami tylnymi i ogonem, są przedłużeniem powłoki ciała lub skóry, umięśnione i twarde, lecz bardzo elastyczne, z dużą liczbą naczyń krwionośnych. Na pierwszy rzut oka nieowłosione błony w rzeczywistości posiadają wiele krótkich, przezroczystych lub półprzeźroczystych włosów, czasami tworzących kępki lub frędzle, a futro może rozciągać się po wewnętrznej stronie błony. Nietoperze są jedynymi ssakami zdolnymi do aktywnego lotu. Na ziemi poruszają się nieporadnie, czasami dość szybko. Popularny wampir Desmodus roiundus potrafi chodzić, skakać, a nawet zwinnie biegać za pomocą kciuków, nadgarstków, łokci i stóp. podczas gdy niektóre wolnoogoniasle nietoperze z rodziny Molossidae i nowozelandzkie krotkoogoniaste Mysiacina tuberculata potrafią tylko pełzać i wspinać się. U nietoperzy ruch skrzydeł ku dołowi spowodowany jest pracą mięśni piersiowych i mięśniami położonymi pod górnym ramieniem. Ruch skrzydeł ku górze odbywa się dzięki mięśniom i grupom mięśniowym znajdującym się na grzbiecie, których drugi przyczep zlokalizowany jest na łopatce i górnej części ramienia.. Różnią się tym od ptaków, u których występuje mniejsza liczba silniejszych mięśni piersiowych poruszających skrzydłami zarówno ku górze jak i w dół. U nietoperzy pozostałe mięśnie leżące wzdłuż ramienia służą do rozciągania i zwijania skrzydła oraz ustawienia w czasie lotu. Kształt skrzydeł jest bardzo zróżnicowany. Nietoperze latające wolno wśródroślinności lub innych przeszkód, cechujące się dużą zwrotnoscią w czasie lotu, mają stosunkowo krótkie, szerokie skrzydła. Gatunki szybko latające, polujące na otwartych przestrzeniach, mają skrzydła dłuższe i węższe. Uszy nietoperzy różnią się wielkością i kształtami. Niektóre nietoperze mają wyjątkowo długie uszy, inne wyrostek skórny zwany koziołkiem małą, wystającą klapkę wewnątrz małżowiny usznej, która zakrywa otwór uszny. W przeciwieństwie do ogólnie przyjętej opinii nietoperze mają funkcjonujące oczy: u gatunków owocożernych są one duże i przystosowane do widzenia w słabym świetle, u większości innych gatunków są relatywnie mniejsze, a u kilku są prawie całkowicie zakryte sierścią. U niektórych rodzin nietoperzy dookoła nozdrzy rozwijają się naroślą utworzone z mięsistych struktur skóry. Niektóre nietoperze nie mają ogona, u innych występuje w postaci szczątkowej. Spotyka się leż gatunki, u których ogon swobodnie wystaje poza jej krawędź. Wiele nietoperzy ma piowobrązowe, szare ubarwienie, niektóre są kolorowe.
NIETOPERZE OWOCOŻERNE STAREGO ŚWIATA (MEGACHIROPTERA)
Nietoperze owocożerne Starego Świata, latające lisy i latające psy należą do rodziny Pteropodidae (rudawkowate), w której wyróżnia się 160 gatunków. Występują w klimacie zwrotnikowym i podzwrotnikowym Starego Świata (Europa, Azja, Australia, Afryka), są średnich i dużych rozmiarów, o długości głowy i tułowia od 50 do 400 milimetrów i długości przedramienia 40 do 230 milimetrów. Nie mają narośli skórnych » w okolicach nozdrzy, ucho nie zawiera koziołka, a jego zewnętrzny brzeg tworzy zamknięty krąg (w przeciwieństwie do Microchiroptera, u których brzeg ucha jest nie zamknięty). Ogon jest krótki, szczątkowy lub nie występuje, z wyjątkiem długoogoniastych owocożernych nietoperzy z rodzaju Notopleris, które mają 60-milimetrowy ogon wystający poza krawędź błony ogonowej. Wszystkie gatunki w tej rodzinie odżywiają się owocami, kwiatami, nektarem, pyłkiem. Tylko rodzaj Rousettus znany jest z posługiwania się echolokacją. Wiele gatunków ma brązowe, czarne, czasami nieco jaśniejsze ubarwienie z szarym lub srebrnym odcieniem; niektóre mają centkowane uszy i błony lotne i białe plamki lub paski na pysku (ubarwienie ochronne). Sypiają na drzewach lub w jaskiniach. Gatunki owocożerne posiadają zazwyczaj duże zęby trzonowe z tępymi guzkami i stosunkowo krótkie, silne szczęki. Gatunki odżywiające się nektarem i pyłkiem kwiatowym mają wydłużony pysk z drobnymi szczękami i zębami oraz długim rozciągliwym językiem pokrytym brodawkami.
NIETOPERZE OWADOŻERNE (M1CROCHIROPTERA)
Brodawkonosy należą do rodziny Rhinypomatidae, do której zalicza się jeden rodzaj z trzema gatunkami. Żyją w północnej Afryce i południowej Azji. Są to małe lub średniej wielkości nietoperze osiągające długość głowy i tułowia od 53 do 90 milimetrów, długość przedramienia od 45 do 75 milimetrów. Nie mają narośli skórnych wokół nozdrzy, ale na pysku znajduje się poprzeczny fałd skóry powyżej szczelinowatych otworów nosowych, przypominający brodawkę. Uszy są duże
0 połączonych u podstawy krawędziach, wyposażone w mały koziołek. Brodawkonosy mają długi, nitkowaty ogon, o podobnej długości jak kończyny przednie i wystający poza krawędź błony lotnej. Te szarobrązowe lub ciemnobrązowe nietoperze są zwierzętami owadożernymi zaadaptowanymi do życia na obszarach pustynnych i półpustynnych. Są zwierzętami stadnymi, żyją w koloniach, często sypiają w przedziwnych miejscach: jaskiniach, grobowcach, ruinach, studniach. Upiorowate. W rodzinie Emballonuridae wyróżnia się 49 gatunków. Występują one w klimacie zwrotnikowym i podzwrotnikowym. Są małymi
średniej wielkości zwierzętami i długości głowy i tułowia od 37 do 135 milimetrów, przedramienia — od 32 do 95 milimetrów. Nie mają narośli wokół nozdrzy. Kształt uszu w obrębie rodziny jest bardzo zróżnicowany, ale na ogóf"Uszy łączą się u podstawy, występuje mały lub średniej wielkości koziołek. Ogon w części nasadowej luźno otoczony błoną ogonową, w końcowej sterczy wolno. U niektórych gatunków na skrzydłach znajdują się skupiska gruczołów:
u jednych w okolicy łokcia, u innych w okolicy szyi. Większość gatunków ma ubarwienie brązowe lub szarawobrązowe, niektóre są prawie czarne, a nietoperze,,duchy" z rodzaju Diclidurus są białe lub szarobiale. Wszystkie gatunki są owadożerne. Ich kryjówkami są pnie drzew, jaskinie, a także listowie. Świnionosy Rodzina Craseonyctertdue. składa się z przedstawicieli jednego gatunku świnionosów, które zamieszkują poludniowo-zachodnią Tajlandię. Są małymi zwierzętami o długości głowy i tułowia od 29 do 33 milimetrów, przedramienia od 23 do 26 milimetrów. Ich pyszczki mają powyżej nozdrzy niski poprzeczny fałd skórny, nie mają narośli. Uszy są bardzo duże z uwydatnionym koziołkiem. Błona ogonowa szeroka, nie ma zewnętrznego ogona. Ubarwienie - od brązowego do rudawoszarego, powierzchnia brzuszna nieco jaśniejsza. Są zwierzętami owadożernymi, śpią w jaskiniach. Jedyny gatunek, Craseonycteris thonglongyai, został odkryty w 1973 roku. Jest to najmniejszy ze znanych nietoperzy i jeden z najmniejszych ssaków. Szczelinonosy W rodzinie Nycteridae wyróżnia się jeden rodzaj obejmujący 14 gatunków. Zamieszkują one Afrykę i południowo-zachodnią oraz południowo-wschodnią Azję. Długość głowy i tułowia wynosi od 43 do 75 milimetrów, przedramienia od 35 do 66 mm. Nietoperze szczelinonosy wokół nozdrzy mają rozbudowaną narośl, utworzoną przez fałdy i wyrostki skórne tworzące głęboką, podłużną bruzdę. Uszy są duże, złączone u podstawy, opatrzone małym koziołkiem, błona ogonowa szeroka, ogon, który nie wystaje poza błonę na jej krawędzi, ma chrząstkowe zakończenie w kształcie litery T. Szczelinonosy są zazwyczaj brązowe lub czerwono-brązowe. Odżywiają się dużymi stawonogami: pająkami, skorpionami, a duży gatunek z tej rodziny Nycteris grandis, żywi się również małymi kręgowcami. Schronieniem dla szczclinonosów są jaskinie, dziuple drzew oraz porzucone nory innych ssaków. Lironosy Fałszywe wampiry i żółtoskrzydłe nietoperze należą do rodziny Megadermatidue. Zamieszkują centralną Afrykę, południowo-wschodnią Azję i Australię. Rodzina ta obejmuje cztery rodzaje z pięcioma gatunkami. Są one średniej wielkości, o długości głowy i tułowia 65 do 140 milimetrów, długości przedramienia 50 do 115 milimetrów, mają wyraźnie długą, sterczącą ku górze narośl. Uszy duże, połączone u podstawy, ze sterczącym rozwidlonym koziołkiem. Chociaż błona ogonowa jest szeroka, ogon jest krótki lub nie występuje. Ubarwienie od niebiesko-szarego do szaro-brązowego. Błony lotne u australijskiego nietoperza Macroderma giga.i są różowo-białe, a żółtawe u afrykańskiego Laria Jrons. Odżywiają się dużymi owadami i małymi kręgowcami: żabami, ptakami, gryzoniami i innymi nietoperzami.Śpią w jaskiniach, szczelinach skalnych, pustyćrc dziuplach drzew lub listowiu. Podkowcowate W rodzinie Rhinolophidac występują 63 gatunki, które spotyka się w klimacie podzwrotnikowym i zwrotnikowym, a także umiarkowanym Starego Świata. Są średniej wielkości, o długości głowy i tułowia 35 do 110 milimetrów, przedramienia 30 do 75 milimetrów. Posiadają charakterystyczną narośl w kształcie podkowy z położoną centralnie powyżej nozdrzy płaską strukturą (siodełko) i wysoki, trójkątny, tępo zakończony lancet, który powoduje przesunięcie narośli nieco ku tyłowi. Uszy są stosunkowo duże, bez koziołka. Ogon znajduje się w błonie ogonowej. Większość gatunków jest brązowa lub rudobrązowa. Podkowcowate zamieszkujące tereny klimatu umiarkowanego zimą /.apadaią w sen zimowy. Odżywiają się owadami, śpią w jaskiniach, kopalniach, dziuplach i budynkach. Liscionosy Starego Świata Rodzina Hipposidcriduc, obejmująca 66 gatunków, zamieszkuje tereny klimatu zwrotnikowego i podzwrotnikowego. Należą tu gatunki o długości głowy i tułowia od 28 do 110 milimetrów. Narośl, podobna do tej u podkowcowatych, lecz bez siodełka i lancetu, jest zazwyczaj zaokrąglona; czasami ma złożoną budowę. Uszy średniej wielkości nie posiadają koziołka. Większość gatunków ma ubarwienie brązowe, błona ogonowa otacza ogon. Liscionosy Starego Świata odżywiają się różnymi owadami. Ich kryjówki stanowią jaskinie, w których czasami tworzą wielkie kolonie. Rybaki
Rybaki, zwane czasami mastifami lub buldogami, należą do rodziny Noctilionidue obejmującej jeden rodzaj z dwoma gatunkami. Długość głowy i tułowia wynosi od 57 do 132 milimetrów, przedramienia 54 do 92 milimetrów. Mają spiczasty pyszczek zakończony poduszeczką, uszy wąskie z małym koziołkiem, wargi i policzki tworzą torbę. Nie mają narośli nosowych. Błona ogonowa pokrywa ogon, którego koniec wystaje ponad jej górną powierzchnię. Rybak nocny Noctilio leporinus odżywia się małymi rybami o długości do 10 centymetrów, pływającymi tuż pod powierzchnią wody. Chwyt a je wielkimi stopami zakończonymi długimi, ostrymi pazurami. W dzień zamieszkuje jaskinie, szczeliny skalne, dziuple. Nietoperze nagogrzbietowe i wąsacze należą do rodziny Normoopidae. Zamieszkują obszary od północnych rejonów Stanów Zjednoczonych i Antyli po Brazylię. Rodzina obejmuje dwa rodzaje z ośmioma gatunkami. Osiągają one małe i średnie rozmiary; długość głowy i tułowia — od 40 do 77 milimetrów, przedramienia — od 35 do 65 milimetrów. Nie mają narośli nosowych, natomiast broda i wargi posiadają płaty i fałdy nosowe są blisko siebie tuż nad górną wargą, nie mają narośli. Uszy są duże w kształcie lejka, opatrzone różnie zakrzywionym i o różnej grubości koziołkiem. Szeroka błona ogonowa pokrywa ogon. Kończyny tylne są długie i szczupłe. Ubarwienie szare, żółtawe do czerwono-brunatnego, samce mają na czole dziwną bulwiastą „narośl" o nieznanej funkcji. Wszystkie gatunki są owadożęrne, zamieszkują jaskinie, tunele i nawisy skalne. Furipteridae. (Nietoperze dymne)
Nietoperze dymne lub nietoperze pozbawione kciuka należą do rodziny Furipteridae. Występują w Ameryce Środkowej i południowych i zachodnich rejonach Ameryki Południowej. Wyróżnia się dwa rodzaje i dwa gatunki. Długość głowy i tułowia tych zwierząt wynosi od 37 do 58 milimetrów, przedramienia — od 30 do 40 milimetrów. Posiadają duże, lejkowate uszy opatrzone małym koziołkiem, narośl na pyszczku nie występuje. Szczątkowy kciuk otoczony jest błoną lotną, która rozciąga się do nasady malutkiego pazura, ogon otoczony jest średniej wielkości błoną ogonową. Ubarwienie — szarawe lub brunatne. Są zwierzętami owadożernymi. Ich kryjówkami są jaskinie. Thyropteridae. (Nietoperze tarczoskrzydłe) Rodzina Thyropteridae obejmuje jeden rodzaj z dwoma gatunkami, które zamieszkują obszary od południowego Meksyku do Peru i Brazylii. Obydwa gatunki są małe: długość głowy i tułowia wynosi od 34 do 52 milimetrów, przedramienia — od 27 do 38 milimetrów. Długi, wąski pyszczek, nie posiada narośli. Uszy są duże w kształcie lejka, opatrzone dużym koziołkiem. Szeroka błona ogonowa pokrywa ogon, który nieznacznie wystaje poza jej brzeg. U podstawy kciuka i na boku stopy znajduje się duża, ssawkowatego kształtu, lepka tarcza. Mają ubarwienie od czerwonawo-brązowego do jasnobrązowego na grzbiecie, białawe lub brunatne od strony brzusznej. Przebywają w grupach rodzinnych w zwiniętych liściach lub paprociach w nietypowej pozycji z głową ku górze. Czepne tarcze umożliwiają chwytanie się liścia. Zmieniają kryjówkę, gdy liść się rozwinie. Myzopodidae (Nietoperze ssawkonogie Starego Świata) Pojedynczy gatunek tych nietoperzy (rodzina Myzopodidae) występuje wyłącznie na
Madagaskarze. Długość głowy i tułowia średniej wielkości nietoperza wynosi około 57 milimetrów, przedramienia — 46 milimetrów. Nie występuje narośl nosowa. Uszy są długie i wąskie, opatrzone małym, kwadratowym koziołkiem, częściowo zrośniętym z przednią krawędzią ucha oraz dziwnym — w kształcie grzyba - wyrostkiem. Składa się on z krótkiej nóżki na końcu płasko rozszerzonej. Wyrasta u podstawy tylnej krawędzi ucha, częściowo zasłaniając jego otwór. Szeroka błona ogonowa pokrywa ogon, który nieznacznie wystaje poza jej krawędź. U podstawy kciuka i z boku każdej stopy znajduje się tarcza w kształcie ssawki. Palce stóp połączone są płetwami, które rozciągają się prawie do nasady pazurów. Zwyczaje nietoperzy ssawkonogich są podobne do zwyczajów nietoperzy tarczoskrzydłych. Nietoperze mroczkowate Rodzina Vespertilionidae (mroczkowate) obejmuje 43 rodzaje z 350 gatunkami. Zamieszkują one prawie wszystkie obszary na Ziemi z wyjątkiem rejonów polarnych i niektórych wysp oceanicznych.
ODŻYWIANIE SIĘ
Około 70 procent gatunków nietoperzy odżywia się owadami i innymi małymi stawonogami: pająkami, skorpionami; w locie mogą schwytać zdobycz o rozmiarach komara czy dużej ćmy. Owady chwytane są pyszczkiem, błoną ogonową zwiniętą w kształcie szufelki, z której są potem wyjmowane lub naganiane w kierunku pyszczka przy użyciu skrzydeł. Niektóre nietoperze zbierają owady wśród liści, z ziemi, a nawet z powierzchni wody. Małe owady mogą być zjadane w locie, natomiast większe przenoszone są do kryjówki. Nietoperze, zjadając dużo owadów, odgrywają ważną rolę w naturalnej kontroli liczebności ich populacji. Kilka gatunków odżywia się żabami, jaszczurkami, gryzoniami i ptakami, a nawet innymi nietoperzami. Nie sianowi to ich wyłącznego pożywienia, są bowiem także owadożerne. Niewiele gatunków odżywia się rybami, chwytając je tuż pod powierzchnią wody mocnymi stopami o długich pazurach.
Trzy gatunki wampirów stanowią wyjątek, bowiem odżywiają się krwią. Ich zęby są wysoce wyspecjalizowane: górne siekacze i kły, wydłużone i niezwykle ostre, służą do nacinania skóry. Ze skaleczenia zlizują sączącą się krew.Wampiry zamieszkują tylko Amerykę Środkową i Południową, ich populacja znacznie się powiększyła z rozwojem hodowli bydła i koni. Owoce, kwiaty, nektar, pyłki kwiatowe stanowią podstawową dietę nietoperzy owocożernych Starego Świata. W Nowym Świecie, te zwyczaje żywieniowe przyjęły się wśród niektórych gatunków należących do podrzędu Microchiroptera. Zęby przedtrzonowe nietoperzy owocożernych są zazwyczaj niskie, z tępymi guzkami (w przeciwieństwie do ostro zakończonych zębów gatunków owadożernych). Czasami liczba i wielkość zębów są mniejsze, szczególnie u nietoperzy odżywiających się nektarem. Nietoperze owoco i nektarożerne zamieszkują strefy klimatu zwrotnikowego i podzwrotnikowego. Odgrywają ważną rolę w rozmnażaniu się licznych gatunków roślin (przenosząc pyłki, roznosząc nasiona), w tym także roślin wykorzystywanych przez człowieka. Wiele z tych roślin przystosowało się do zapylania przez nietoperze — ich kwiaty otwierają się nocą, często białe, kremowe lub zielonkawe o piżmowym lub kwaśnym zapachu, a ich kształt ułatwia nietoperzom lądowanie i wejście do wnętrza. Jest to przykład koewolucji między roślinami i nietoperzami. Kilka gatunków nietoperzy owocożernych Starego Świata odżywia się okresowo liśćmi, lecz ich przewód pokarmowy nie jest do tego przystosowany i dlatego nie jest to częstym zwyczajem. Samice wielu gatunków żyjących w klimacie umiarkowanym i niektórych gatunków klimatu zwrotnikowego tworzą kolonie, w których wspólnie wychowują potomstwo. Miejsce tworzenia takich kolonii może być stałe i wykorzystywane corocznie. Młode pozostają w miejscu stałego przebywania, chociaż u małych gatunków mogą wykonywać krótkie loty po trzech tygodniach od urodzenia. Opieka trwa od miesiąca do trzech, w czasie których młode uczy się latać, polować i jeść. Niemowlęta wydają głośne, swoiste dźwięki, pozwalające matce rozpoznać i opiekować się tylko swoim potomstwem. Podobne znaczenie ma w bezpośrednim zbliżeniu również zapach. U niektórych gatunków matka i miotle wydają w swoim kierunku sygnały i dziecko, dopasowując się do częstotliwości dźwięków wydawanych przez matkę, uczy się wydawania dźwięków używanych w echolokacji. Samice nietoperzy mają jedną parę sutek umieszczonych w klatce piersiowej. Niektóre mają także parę „fałszywych" sutek w okolicy pachwin; mogą one służyć jako dodatkowy uchwyt dla młodego. Potomstwo rośnie szybko i osiąga dojrzałość seksualną pod koniec pierwszego roku życia lub na początku drugiego.
HIBERNACJA
Wiele gatunków nietoperzy potrafi regulować temperaturę ciała. W ciągu dnia, kiedy zwierzę odpoczywa, temperatura ciała spada zmniejszając zużycie energii. Wielkie nietoperze owocożerne utrzymują ciepłotę na stałym poziomie. W klimacie umiarkowanym, zimą, nietoperze zapadają w sen zimowy; temperatura ciała i przemiana materii redukowane są do minimum, a przeżycie zależy od ilości tkanki tłuszczowej zgromadzonej w ciągu jesieni. Hibernacja nie musi trwać nieprzerwanie. Nietoperze mogą obudzić się i przenieść do innych części zimowiska albo nawet zmienić miejsce zimowania. Wiele gatunków nietoperzy klimatu umiarkowanego migruje sezonowo, ekstremalnych temperatur zimowych. Lun upoi-,ki borowiec wielki Nyclalus nociulu w czasie wędrówki przebywa około 1000 do 1600 a wyjątkowo do 2000 kilometrów. Niekion. nietoperze owocożerne również odbywaj;) wędrówki związane z kwitnieniem i owocowaniem ich ulubionych roślin. (Obserwuje się przypadkowe rozproszenie nietoperzy wynikające z silnych wiatrów lub przewożenia ich przez statki czy samoloty).
EKOLOGIA I ZACHOWANIE
Nietoperze spotyka się w różnorodnych miejscach. Wiele z nich zamieszkuje jaskinie, ale można je znaleźć również w kopalniach, przepustach wodnych, grobowcach, ruinach, pod nawisami skalnymi w szczelinach, gruzowiskach w budynkach. Inne mieszkają pod korą, w dziuplach drzew lub wiszą pośród listowia. Nietoperze Nowego Świata z rodzaju Urodcmui. Artibeus i Ectophylla budują prymitywne kryjówki. Podcinają żeberka liści palmowych w ten sposób, że opadając tworzą schronienie podobne do namiotu. Nietoperze rzadko są ofiarami innych drapieżników, mogą jednak być atakowane przez duże pająki, węże, nocne ptaki i ssaki, nawet inne nietoperze.
ZACHOWANIE GATUNKU
W mitologii i przypowieściach ludowych nietoperze są uosobieniem zła. Często obawa przed nimi jest nieuzasadniona, a wynika prawdopodobnie z ich nocnego i tajemniczego trybu życia lub z nieznajomości tych ciekawych i zupełnie nieszkodliwych zwierząt. Bezpodstawne obawy i przesądy wpływają na stosunek ludzi do nietoperzy i ich ochrony. Nietoperze owocożerne mogą c/asami spowodować straty w zbiorach, ale odgrywają one ważną rolę w zapylaniu roślin i roznoszeniu nasion. Powszechnie występujący w Ameryce Środkowej i Południowej wampir uważany jesi za szkodnika, może on także stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi. Nietoperze owadożerne czasami zakładają kolonie na poddaszach budynków, lecz nie wyrządzają szkód. Czesio są lo kolonie samic opiekujących się młodymi, które rozpraszają się po osiągnięciu przez nie samodzielności. Jeśli nietoperze mają być usunięte, jedynym sposobem jest dokładne zamykanie pomieszczeń. Tępienie nie przynosi efektu, gdyż do wolnych pomieszczeń przylatują nowe kolonie. W niektórych krajach, na przykład w Wielkiej Brytanii, tępienie nietoperzy bez zezwolenia jest nielegalne. W celu uniknięcia niepożądanego ich zasiedlania buduje się specjalne, umieszczane na drzewach skrzynki i inne kryjówki; jaskinie mogą być chronione przez zakładanie w otworach wejściowych specjalnych krat. Człowiek również wykorzystuje nietoperze.
Rząd naczelnych składa się z około 200 gatunków, prowadzących nadrzewny tryb życia, bystrookich, inteligentnych zwierząt: lemurów, małp, małp człekokształtnych i ich kuzynów. Jest to bardzo zróżnicowana grupa, co stwierdzono w czasie ostatnich trzydziestu lat, kiedy podjęto dokładne badania. Najbardziej zaskakujący jest fakt, że do tej pory odkrywa się nowe gatunki naczelnych.
RÓŻNORODNOŚĆ GATUNKÓW
Zadziwiające jest to, że najbardziej intensywnie badany rząd ssaków, którym są naczelne, jest trudny do zdefiniowania. Prawie wszystkie gatunki mają dłonie i stopy chwytne, płaskie paznokcie, a nie pazury —• przynajmniej na niektórych palcach, poprzecznie prążkowane poduszeczki na zakończeniach palców po przeciwnej stronie paznokcia, bogate unerwienie na opuszkach palców. Samce mają jądra w worku mosznowym, a prącie swobodnie zwisające od strony brzusznej. U naczelnych obserwuje się długo trwającą ciążę, powolny rozwój potomstwa, długie uzależnienie młodych od matki (w czasie tego okresu młode uczy się), długowieczność. Mają one duży mózg. Większość z tych cech charakteryzuje nie tylko naczelne. Prowadzące nadrzewny tryb życia torbacze, szczególnie oposy amerykańskie, mają podobną budowę dłoni i stóp, nietoperze owocożerne — podobnie rozwinięty zmysł wzroku, mięsożerne, delfiny i słonie - duży mózg. Wszystkie te cechy występujące łącznie definiują rząd naczelnych. Większość naczelnych to zwierzęta żyjące w tropikalnych lasach deszczowych. Niektóre gatunki zamieszkują inne typy lasów (mangrowe, nawet iglaste), pewne — tereny bezleśne (pawiany i inne małpy z sawann afrykańskich, langury z suchych terenów Indii i Cejlonu), a niektóre żyją w klimacie umiarkowanym z okresowo występującymi opadami śniegu (makaki w Japonii, północnych Chinach i w górach Atlasu, czy małpy wąskonose z gór południowo-zachodnich Chin). Obecnie rząd naczelnych dzieli się na dwa podrzędy: Strepsirhini (lemury i ich krewni — 5 lub 6 rodzin), Haplorhini (wyraki, małpy, małpy człekokształtne i człowiek — łącznie 6 do 12 rodzin). Przedstawiciele Strepsirhini, lemury, z łatwością mogą być rozpoznane wśród naczelnych po wilgotnym, podobnym do psiego nosie irhinariurri). Większość ma wydłużony, spiczasty pysk. Cechami znamiennymi tych zwierząt są: długi pazur drugiego palca stopy oraz „grzebień zębowy", utworzony przez rząd siekaczy i kłów (łącznie sześć zębów) wystających ku przodowi. Wiadomo, że paznokieć i grzebień zębowy służą do wykonywania toalety, ale nie jest jasne, czy pełnią jakieś inne funkcje. Podrząd Haplorhini, w skład którego wchodzą małpy, małpy człekokształtne i człowiek mają suchy, rzadko owłosiony nos zamiast rhinariutn. Oczy ich są także inne. U większości z nich nie ma sezonowego rozrodu—u samic cykle owulacyjne powtarzają się w ciągu całego roku. Łożysko jest zbudowane w ten sposób, że naczynia płodu i matki są ułożone w bezpośrednim sąsiedztwie, podczas gdy łożysko u Strepsirhini zbudowane jest inaczej. Co miesiąc ze ściany macicy odrasta błona śluzowa nazywana endometrium, która stwarza odpowiednie warunki do implantacji zapłodnienia jaja. Jeśli nie dochodzi do zapłodnienia, błona ta ulega złuszczeniu. U niektórych Haplorhini — małp człekokształtnych, człowieka i licznych małp wąskonosych Starego Świata — rozrost endometrium jest dość znaczny i jej złuszczaniu towarzyszy utrata krwi: menstruacja. U innych ssaków menstruacja nie występuje.
Człowieka, małpy człekokształtne oraz małpy wąskonose Starego Świata określa się jako Catarrhini. Przedstawicieli tego podrzędu charakteryzują: dwa, a nie trzy zęby przedtrzonowe w każdej połówce szczęki, nozdrza osadzone blisko siebie i skierowane ku dołowi, przeciwstawny kciuk. Wiele innych cech budowy anatomicznej, fizjologii i biochemii wyróżnia grupę Catarrhini (małpy wąskonose) od Platyrrhini (małpy szerokonose) — drugiej grupy z podrzędu Haplorhini.
Żyjące Catarrhini łatwo można podzielić na dwie superrodziny: małpy Starego Świata (Cercopithecoidea) oraz na małpy człekokształtne i człowieka (Hominoidea). Te ostatnie charakteryzuje: szeroka klatka piersiowa, krótki odcinek lędźwiowy kręgosłupa, brak ogona.
LEMURY
Jako „niższe naczelne" lemury były pomijane przez badaczy zajmujących się naczelnymi. Przez całe lata francuski badacz Jean Jacąues Petter pracował samotnie na Madagaskarze, badając zachowania i środowisko życia lemurów tam zamieszkujących. Prace jego dowiodły, jak zadziwiająco różnorodna jest to grupa zwierząt. Od tego czasu liczni badacze francuscy, amerykańscy, brytyjscy rozpoczęli intensywne badania nad lemurami. Niektóre lemury mają bardzo ograniczony zasięg występowania. Z tego powodu dwa gatunki odkryto dopiero w 1987 i 1988 roku, kiedy prawie całkowicie wyginęły. Na Madagaskarze występują cztery rodziny lemurów, a piątą rodziną należącą do Strepsirhini są Loridae, lorisy i galago. Lemury karłowate i myszokształtne Lemury karłowate i myszokształtne z rodziny Cheirogaleids są głównie zwierzętami prowadzącymi samotny tryb życia. Samica zasiedla własne terytorium, podczas gdy samiec broni swojego, które nakłada się na terytorium zajmowane przez samicę. Najmniejszym przedstawicielem jest lemurek myszaty Microcebus murinus, ważący około 50—60 gramów. Jest on jednocześnie najmniejszym przedstawicielem naczelnych, głównie owadożernym. Większe od niego lemury karłowate, Cheirogalens odżywiają się także owadami i owocami. Właściwe lemury (Lemuridae) Lemur katta Lemur catta jest zwierzęciem o długości ciała około jednego metra — z czego połowę zajmuje ogon — ważący około 2,5 do 3,5 kilogramów. Przedstawciele tego gatunku żyją głównie na ziemi, w otwartych lasach suchych okolic południowo-zachodniego Madagaskaru. Tworzą stada po 12-—20 osobników, w których dominującą rolę odgrywają samice. Odpędzają samce od ulubionego pożywienia lub z zajmowanego przez nie miejsca. Są zwierzętami terytorialnymi: stado zajmuje przestrzeń około 5 do 6 hektarów, której broni przed innymi stadami. Samce na nadgarstku mają gruczoły zakończone skórną ostrogą. Pocierają nimi małe drzewa wywołując przy tym słyszalny „click", pozostawiając jednocześnie na korze ślad zapachowy. Jest on charakterystyczny dla każdego osobnika. Znaki te informują lemury z tego samego lub z innych stad o gospodarzu terenu, stadzie zamieszkującym dane terytorium. Jak wszystkie lemury, tak i lemury katta rozmnażają się w określonych porach roku. W czasie dwóch tygodni kwietnia tworzą pary. Jeśli samica nie została zapłodniona, owulacja występuje ponownie po miesiącu. Ciąża trwa 136 dni, rodzi się jedno młode. W początkowym okresie małe, przyczepione do futra, nosi matka Stopniowo staje się ono coraz bardziej samodzielne. Dojrzałość seksualną osiąga w 19—20 miesiącu życia. Do 1988 roku pięć znanych gatunków z rodzaju Pet term zaliczano do rodzaju Lemur, ale różnią się one pod wieloma względami, m.in. nie mają gruczołów zapachowych na rękach. Wielkością podobne do lemurów o brązowym lub czarnym ubarwieniu, mają spiczaste uszy, często pokaźne wąsy policzkowe. Największe gatunki osiągają długość (głowy i tułowia) około 300 mm i masę ciała 900 g; najmniejszy liczy 250 mm długości, a waży tylko 550 g. Ogony u niektórych gatunków są dłuższe niż reszta ciała, u innych krótsze. Żyją samotnie, prowadzą nocny tryb życia, odżywiają się liśćmi i kwiatami. Terytorium, na którym przebywają, jest małe, energicznie bronione przed innymi osobnikami tej samej płci. Terytorium samca i samicy w okresie rozrodu pokrywa się. Indrisy (Indridae) Bialo-czarny indris Indri indri, ważący ponad 6 kilogramów jest największym, bezogoniastym lemurem. Posiada długie kończyny tylne, porusza się skacząc z drzewa na drzewo. Para indrisów wraz z potomstwem żyje na obszarze około 18 hektarów. Dzielą one jego część z sąsiadującą parą, ale większa część stanowi wyłącznie własne terytorium. Prowadzą dzienny tryb życia. Ich głośne, przypominające wycie psa, krzyki umożliwiają sąsiadującym grupom wzajemne unikanie się. Ponadto ocierają się o gałęzie policzkami, prawdopodobnie zawierającymi gruczoły zapachowe, znacząc w ten sposób swoje terytorium. Inne indrisy, jak aktywny w ciągu dnia sifaka Propithecus czy aktywny nocą Avahi, są mniejsze i mają dłuższe ogony. Aj-aj (Daubentonidae). Palczak Aj-aj Daubentonia madagascariensis jest jedynym Strepsirhine nie posiadającym grzebienia zębowego i pazura na stopie służącego wykonywaniu toalety. Siekacze, zredukowane są do pojedynczej pary na każdej szczęce, są duże, rosną przez całe życie. Służą od odrywania kory, pod którą palczaki znajdują owady i ich larwy stanowiące pokarm. Jedynie paluch (haluks) posiada płaski paznokieć. Pozostałe palce zaopatrzone są w długie, zakrzywione pazury. Środkowy palec dłoni jest cienki, służy do wydobywania ze szczelin drzewa larw owadów. Aj-aj waży około 2,8 kilogramów, mierzy 800 milimetrów, z czego połowę stanowi puszysty ogon. Pokryty jest czarnym, szorstkim futrem, ma duże oczy i uszy. Prowadzi nocny, samotniczy, bliżej nie zbadany tryb życia. Lorisy i galago (Lorisidae) Stworzenia podobne do lemurów z rodziny Lorisidae występują w Afryce na południe od Sahary, w Sri Lance, pd. Indiach i pd.-wsch. Azji, ale różnią się nieco od lemurów z Madagaskaru (z wyjątkiem aj-aj). Lorisidae dzieli się na dwie podrodziny: Lorinae i Galaginae. Z powodu różnic, jakie między nimi występują, niektórzy klasyfikują je jako dwie oddzielne rodziny. Lorinae mają krótkie kończyny i ogony; poruszają się dość wolno na czterech łapach. Chodzenie po drzewach ułatwiają im mocne dłonie i stopy, którymi obejmują gałęzie. Do podrodziny tej należą: lorisy z południowej i południowo-wschodniej Azji oraz potto i angwantibo z Afryki. Drugą podrodzinę — Galaginae stanowią galago z Afryki. Mają długie, puszyste ogony, długie kończyny tylne, poruszają się skokami. Podczas gdy Lorinae są wyłącznie mieszkańcami lasów, to Galaginae zamieszkują zarówno lasy jak i busz, od Somali i Senegalu do Przylądka Dobrej Nadziei. Większe gatunki, potto i galago olbrzymi, żywią się głównie owocami, mniejsze — głównie owadami. Galago Euoticus elegmtulus z Kamerunu i Gabonu żywi się żywicą drazew.
WYRAKI (TARSIDAE)
Jedyny rodzaj z podrzędu Haplorhini, nie przypominający małpy, stanowią wyraki (rodzaj Tarsius). Wyglądem zewnętrznym: długimi kończynami tylnymi, wydłużonymi kośćmi stepu, długimi zakończonymi przylgami palcami stóp i dłoni, olbrzymimi oczami i dużymi uszami, przypomina raczej galago. To tłumaczy, dlaczego w przeszłości zaliczano te zwierzęta, razem z galago, do lemurów a nie do małp, jak obecnie. Wyróżnia się cztery ich gatunki: jeden żyje na Sumatrze, Bangka, Belitung, wyspach Natuna i Borneo, drugi na Leyte, Samar, Bohol, Dinagat i Mindanao na FUipinach, a dwa centralnej wyspie Indonezji — Celebes (Sulawesi). Wyraki są zwierzętami aktywnymi w nocy. Ich oczy są olbrzymie, a u najbardziej wyspecjalizowanego gatunku (T. Banamus z zachodnich wysp indonezyjskich) oczodoły są tak szerokie, że czaszka jest szersza niż dłuższa.
ZACHOWANIE GATUNKÓW
Pod względem ekologicznym Madagaskar jest zróżnicowany. W strefie środkowej leży trawiasty płaskowyż, od wschodu otoczony deszczowymi lasami tropikalnymi, a od zachodu lasami monsunowymi. Na południu znajduj;) się regiony pólpustynne, porośnięte suchymi, kolczastymi zaroślami. Na północnym zachodzie występują niewielkie obszary deszczowych lasów tropikalnych, a na dalekiej północy rozciągają się góry Amber. Każda z tych stref zamieszkują różne gatunki lemurów: w większości są to gatunki występujące w deszczowych lub suchych lasach tropikalnych, rzadziej gatunki strefy północno-zachodniej i gór Amber. Tylko nieliczne lcmury występują powszechnie. Lemurek myszaty i inne małe gatunki przetrwały na małych obszarach leśnych, lemur katta i białe sifaki są dobrze chronione w małych, naturalnych rezerwatach leśnych, czarne lcmury w niektórych wioskach północno-zachodniej strefy lasów deszczowych czczone są jako bóstwa. Indri ma mały zasięg występowania, lecz część obszarów, na których żyje. odwiedzana jest przez turystów; Lcpilemur, Phancr. Chcirogaleus oraz niektóre gatunki Petterus i Hapalemur nie są zagrożone, chociaż zasięg ich występowania zmniejsza się wskutek wycinania lasów, które zamieszkują. Stan ochrony tych zwierząt jest zatrważający. Dwadzieścia lat temu około pół tuzina aj-aj zostało złapanych i uwolnionych na małej wyspie. Miało to zapobiec ich zagładzie — irracjonalnemu zabijaniu przez niektóre społeczności wiejskie. Wiadomo, że gatunek ten przeżył w strefie wschodnich lasów deszczowych w centralnej części wyspy, ale w dużym rozproszeniu i niewielkiej liczbie. Lemur karłowaty Allocebus trichotis znany był tylko z trzech okazów opisanych w 1870 roku i uważany za wymarły. Dopiero w 1965 roku znaleziono czwarty okaz, trzymany w domu jako maskotka. W 1989 roku zobaczono okazy żyjące na wolności. Szerokonosy lemur Hapalemur simus od 1900 roku też uważany był za gatunek wymarły. Jednak w 1972 roku, w południowo-wschodniej części wyspy odnaleziono populację składającą się z około 100 okazów. W 1985 roku odkryto, że połowa z nich to przedstawiciele innego gatunku: Hapalemur aureus. Podobnie rzadko spotykanym gatunkiem jest niedawno odkryta sifaka Propithecus tattersalli, której kilka rozproszonych populacji, liczących łącznie kilkaset osobników zamieszkuje na północnym wschodzie Madagaskaru. Rząd Malagaski usilnie poszukuje międzynarodowej pomocy ukierunkowanej na akcję uświadamiającą, przesiedlenie wsi, ochronę przyrody i wsparcie programów dotyczących zachowania i rozwoju gatunków. Brak funduszy uniemożliwia realizację tych projektów, a gwałtowny przyrost ludności na Madagaskarze zagraża nawet najlepiej chronionym terenom.
MAŁPY SZEROKONOSE NOWEGO ŚWIATA
Platyrrhini, zwane inaczej małpami Nowego Świata występują w Południowej i Środkowej Ameryce, prawie wyłącznie na obszarze deszczowych lasów tropikalnych. Można je rozpoznać bez najmniejszych kłopotów po wyglądzie nosa: przegroda szeroka, nozdrza rozsunięte na boki. Kciuk nie jest wyraźnie przeciwstawny; niektóre więc chętniej chwytają przedmioty pomiędzy palcem wskazującym a trzecim, niż pomiędzy kciukiem a pozostałymi palcami. Większe gatunki posiadają chwytny ogon, czego nie obserwuje się u innych naczelnych. Zagadką dla paleontologów jest sposób, w jaki przodkowie obecnie żyjących gatunków przedostali się do Ameryki. Ich szczątki kopalne występują tam począwszy od oligocenu (35 milionów lat temu). Wtedy Ameryka Południowa oddzieliła się od Afryki, na której terenie zamieszkują obecnie najbardziej spokrewnione z nimi gatunki. Marmosety i tamariny (pazurkowce — Callithricidae) Wielkość tych zwierząt jest różna: od najmniejszej małpy na świecie pigmejki Callithrix pygmea — ważącej 125 gramów, do złocistej marmozety lwiej, która waży 600 gramów. Pierwszy palec stopy przeciwstawny wyposażony jest w paznokieć, pozostałe zakończone są pazurami. Inną charakterystyczną cechą tej rodziny (z wyjątkiem Callimico) jest to, że samice rodzą najczęściej bliźnięta. Większe gatunki odżywiają się głównie owocami, mniejsze owadami; wiele z nich je żywicę i nektar Ostatnio stwierdzono, że marmozet nie przypomina tego. jaki wytworzył) naczelne, a raczej systemy niektórych gatunków ptaków, takich jak: australijski biało-skrzydły kruk, czy zamieszkujące Florydę sójki, tworzące tak zwany „system pomocy". Młode pozostają z rodzicami nawet po osiągnięciu dojrzałości płciowej i pomagają w wychowywaniu następnych pokoleń. Powód opuszczenia przez młode gniazda rodziców nie jest jasny. Wiadomo, że u niektórych ptaków, które rozwinęły podobny system społeczny, samice wcześniej decydują się na opuszczenie rodzinnego gniazda. W związku z tym, iż prawie wszystkie marmozety rodzą bliźnięta, opiekę nad młodymi roztacza głównie ojciec, nosząc je i bawiąc się z nimi. Matka bierze młode głównie do karmienia. Kiedy w grupie rodzinnej pozostają młode z wcześniejszego miotu, samce / tego pokolenia zajmują się młodszym rodzeństwem. Małpy nocne i titi (płaksowatc — Cebidae). Nie wiadomo, czy małpy nocne (ponocnice) z rodzaju Aotus i titi z rodzaju Callicebus (Platyrrhini) wykształciły podobny system społeczny jak marmozety. Wiadomo jednak, że nie rodzą bliźniąt. Samiec i samica titi tworzące parę są ze sobą bardzo związane przebywając razem siedzą obok siebie z zaplecionymi ogonami. Ponocnice nie okazują aż takiego przywiązania. Wydawało się, że istnieje tylko jeden gatunek ponocnic Aotus trhirgatus, ale zaobserwowano nie tylko różnie ubarwione osobniki w zależności od miejsca występowania, ale także mające inna budowę chromosomów. Osobniki, które zamieszkują południową Kolumbię, mają 46 chromosomów, a zamieszkujące północną Kolumbię — 54, 55, 56. W ten sposób wyróżnia się obecnie 9 lub 10 gatunków ponocnic.
MAŁPY WĄSKONOSE STAREGO ŚWIATA (CERCOPITHECIDAE)
Dwie duże grupy spośród małp Starego Świata klasyfikowano zwykle jako dwie podrodziny w rodzinie Cercopithecidae, ale obecnie wielu autorów woli wyróżniać dwie rodziny .Cercopithedidae i Colobidae. Małpy z rodziny Colobidae (gerezy) wyspecjalizowały się w odżywianiu liśćmi. Podobnie jak u przeżuwaczy czy kangurów ich żołądek jest wieloczęściowy: zawiera komorę, w której odbywa się fermentacja celulozy. Cercopithecidae mają żołądek o prostej budowie, a w okolicy policzków głębokie torby na pokarm. Koczkodany Rodzaj Cercopithecus, koczkodany, to niezwykle zróżnicowana, podzielona na kilka gatunków grupa małp. W deszczowych lasach tropikalnych występują trzy gatunki tych zwierząt, mieszkające razem wysoko na drzewach. W Gabonie grupę tę reprezentują: C. nictitans, koczkodan białonosy charakteryzujący się białą plamą w okolicy nosa (samiec waży 6,6 a samica 4 kilogramy), znacznie mniejszy koczkodan białowargi C. cephus (samiec waży 4, samica ponad 3 kilogramy) i pośredniej wielkości C.pogonias (samiec waży 4,5 a samica około 3 kilogramów). Każdy gatunek żyje w niewielkich stadach składających się z dorosłego samca, trzech lub czterech dorosłych samic i ich potomstwa. Stado zamieszkuje określone terytorium. W skład stada wchodzą przedstawiciele dwóch, a nawet trzech gatunków. Stada składające się z trzech gatunków zachowują swoje typowe przyzwyczajenia, lecz wzajemnie akcentują wyróżniające je cechy. To pozwala na wspólne przemieszczanie się, spanie i odżywianie prawdopodobnie latami. W niektórych przypadkach samce dwóch mniejszych gatunków nie zadają sobie nawet trudu wydawania charakterystycznego dla nich odgłosu. By zorientować się, czy nadal przebywają w swoim stadzie, słuchają donośnego odgłosu wydawanego przez samca koczkodana białonosego. Ta niezwykła symbioza została dokładnie zbadana przez Jean-Pierre i Annę Gautier w lasach północno wschodniego Gabonu. W grupie przez nich badanej przewodnikiem był samiec koczkodana C. pogonias. Wydawał on nawołujące okrzyki oraz ostrzegał przed ptakami drapieżnymi, podczas gdy samiec koczkodana białowargiego wydawał odgłosy ostrzegające przed drapieżnikami lądowymi. Pawiany i ich krewniacy Inne gatunki małp afrykańskich prezentują zupełnie odmienne zachowania społeczne. Dżelada Theropithecus gelada, wielka małpa podobna do pawiana zamieszkuje obszary trawiaste Etiopii. Gatunek ten cechuje wyraźny dymorfizm płciowy: samiec posiada ogromną grzywę i waży ponad 20 kilogramów, samica około 13. Stado skkilku samic, podobnie jak u koczkodanów. Stada łączą się ze sobą tworząc ogromne hordy, liczące niekiedy kilkuset osobników, które wspólnie zdobywają pożywienie na skałach. Dżelada zaliczana jest przez niektórych autorów do pawianów. Innym przedstawicielem rodzaju jest pawian płaszczowy Papio hamadryas, który podobnie jak dżelada tworzy grupy. Pawian zielony Papio cynocephalus i jego kuzyni zamieszkujący sawanny przebywają w stadach liczących od dziesięciu do kilkuset osobników o podobnej liczbie samic i samców. Pawiany płaszczowe i zielone, które spotyka się na terenach północnej Etiopii, zapadają w sen zimowy. Systematycy zaliczają je czasami do oddzielnego gatunku. Pawiany zielone przebywają w grupach o określonej hierarchii. Zwierzęta dominujące mają pierwszeństwo w dostępie do ulubionych żerowisk, nadają kierunek przemieszczania się stada, czasami organizują obronę w razie niebezpieczeństwa. Dominujący samiec zapładnia największą liczbę samic, dominujące samice wydają silne potomstwo, które ma największą szansę przeżycia. U samic pawianów i ich kuzynów: Mandrillus, Cereocebus, Lophocebus, Miopithecus, Allenopithecus, jak również u niektórych gatunków Macaca okresowo (co miesiąc) występuje obrzmienie w okolicy sromu, krocza, czasami obejmuje okolicę odbytu i nasadę odbytu. Największe jest w okresie owulacji. W tym czasie samice przyciągają uwagę samców, a zachowanie ich określane mianem „estrus" polega na zaczepianiu samców, sygnalizowaniu gotowości seksualnej i wzmożonej aktywności w czasie kopulacji. Makaki z rodzaju Macaca zamieszkują w Azji te same nisze ekologiczne, co pawian występujące w Afryce. Podobnie jak pawiany zielone większość makaków żyje w siadach o dużej liczbie samców. Niektóre prowadzą naziemny, inne głównie nadrzewny tryb życia, i 'samic niektórych gatunków w okresie rui występuje obrzęk okolicy sromu. Odżywiający się krabami makak Marcu a jasciularis, zwany tez długoogoniastym, jest jednym z najmniejszych przedstawicieli rodzaju waży około 5 8 kilogramów. Występuje w tropikach południowo-wschodniej Azji: od Wietnamu i Birmy po Jawę, Timor, Borneo i Filipiny. Jego bliski krewny rezus, M. mulat ta zamieszkuje monsunowe, zrzucające liście lasy, rozciągające się od północnych Indii do Chin. Japoński makak M. fuscata zamieszkuje północne obszary Honsiu, które przez ponad pół roku pokryte są śniegiem. Magot M. syhanus żyje w północnej Afryce. Jego małe kolonie spotyka się w skałach Gibraltaru, gdzie zostały wprowadzone przez człowieka i co kilka lat uzupełniane są nowymi okazami przywożonymi z Maroko. (ierezy Colobidae oddzieliły się od Cercopithecidae w środkowym Miocenie około 12 milionów lat temu, a ich specjalizacja w odżywianiu się jest unikalna wśród naczelnych. Podczas gdy Cercopithecidae są bardziej zróżnicowane w Afryce (tylko jeden gatunek występuje w Azji), Colobidae różnicowały się w Azji, a w Afryce są reprezentowane tylko przez dwa gatunki: Colobus (gerezy) i Procolobus. Colobus guereya jest piękną małpą z długim, jedwabistym, czarnym futrem, białym pierścieniem wokół twarzy, białą kitą na końcu ogona i długimi białymi frędzlami wzdłuż boków ciała. Żyje głównie w lasach Kenii, Ugandy, północnej Tanzanii, Etiopii i północnego Zairu. Tworzy małe stada składające się z kilku samic i jednego samca. Stado zamieszkuje terytorium, wyznaczane grzechotliwymi rykami samca. Inne rodzaje langurów występują we wschodniej i południowej Azji. W lasach Malezji i zachodniej Indonezji żyją Presbytis i Trachypithecus. Przebywają one przeważnie na tych samych terenach, lecz gdy Trachypithecus aureatus (z Jawy, Bali i Lombok) oraz T. cristatus (z Sumatry, Borneo i Półwyspu Malajskiego) są mało zróżnicowane, niezależnie od miejsca występowania, to około sześć gatunków Presbytis różni się znacznie. Dalej na północ, gdzie gatunek Presbytis nie występuje, gatunek Trachypithecus może również wykazywać zróżnicowanie w budowie, zależne od środowiska, w którym występują. Langur T. pileatus z przygranicznych okolic Birmy-Indii (Assamu), i langur T. Francoisi z wapiennych gór przygranicznych regionów Wietnamu i Laosu są bardzo różne. Inność ta dotyczy osobników zamieszkujących nawet niewielkie regiony. Obserwuje się także specyficzność życia gatunku langura T. geei, którego obszar występowania ogranicza się do niewielkiej części Buthanu. W górach Sichuan w Chinach mieszka tajemnicza, niezwykle barwna małpa Pygathrix roxellana Samiec ma na stronie brzusznej, na bokach, kończynach oraz wokół pyska rudozłote futro (nieowłosiona skóra twarzy ma kolor jasnoniebieski). Futro na grzbiecie tworzą długie, czarne włosy. Waży 15 kilogramów. Samice są brązowawo-złote, również z czarnym grzbietem, ważą tylko 10 kilogramów. Zarówno samiec jak i samica mają zadarte, podobne do liścia nosy. Dwa pokrewne gatunki zamieszkują Chiny, dwa następne Wietnam. Piąty gatunek, duk P. nemaeus, zamieszkujący południowy Wietnam i Laos, ma płaski nos i jest jeszcze bardziej kolorowy. Największa spośród Colobidae małpa Nasalis larvatus (nosacz) zamieszkuje Borneo. Samce ważą do 24 kilogramów, samice około 10. Młode mają długi zadarty do góry nos. U samic przestaje on rosnąć po osiągnięciu dojrzałości płciowej, u samców osiąga duże wymiary, zwisając jako ozdoba. Nosacze żyją w stadach w rejonach przybrzeżnych, szczególnie w lasach mangrowych oraz w pobliżu dużych rzek. Jest to niezwykły widok, kiedy obserwuje się dużą, wyprostowaną małpę z namaszczeniem wchodzącą do wody z uniesionymi rękoma, a następnie płynącą energicznym ,,pieskiem". Blisko spokrewniona z nosaczem jest dziwna małpa o nagim, podobnym do świńskiego ogonie, zwana pagi, Nasalis cóncolor (często zaliczana do oddzielnego rodzaju Simias), zamieszkująca wyspy Mentawai. Nos jej jest miniaturą tego organu młodych nosaczy. Jako jedyne z rodziny Colobidae posiadają krótki ogon.
MAŁPY CZŁEKOKSZTAŁTNE: OWŁOSIONE I NAGIE (HYLOBATIDAE, HOMINIDAE
Małpy człekokształtne Hominoidea (gibbony, orangutany, goryle, szympansy) i człowiek różnią się pod wieloma względami od bliźniaczej grupy małp wąskonosych Starego Świata. Nie mają ogona; u nielicznych szczątkowe kręgi ogonowe, służące do unoszenia ogona u innych ssaków, są złączone w jedną kość, zwaną ogonową. Małpy człekokształtne wykazują tendencję do poruszania się w pozycji pionowej. Nie zaskakuje więc, że odcinek lędźwiowy kręgosłupa, odpowiedzialny za utrzymywanie ciężaru ciała, wykazuje pewne przystosowania: liczba kręgów jest zredukowana z siedmiu lub ośmiu do czterech lub pięciu; są one skrócone i szersze. Klatka piersiowa jest szeroka — szersza w wymiarze bocznym niż strzałkowym (od przodu do tyłu). Łopatki leżą po stronie grzbietowej, a nie bocznej, jak to ma miejsce u małp Starego Świata (płaksowatych). Ramiona i nadgarstki są bardzo ruchliwe. Ramiona szympansów i goryli długością (w stosunku do tułowia) przypominają ludzkie. Zdecydowanie dłuższe ramiona mają tylko gibbony i orangutany. Znaczenie ewolucyjne tych cech anatomicznych do końca nie jest jasne. Gibbony poruszają się posługując się ramionami (brachiacja). Przemieszczają się, zwisając pod gałęziami na kończynach przednich, które kolejno przekładają, przesuwając się przy tym ruchem wahadłowym. Szympansy zachowują się czasami podobnie, orangutany poruszają się zarówno przy pomocy nóg jak rąk, a goryle rzadko się wspinają. Jeśli nawet to czynią, nigdy nie posługują się brachiacja. Najprawdopodobniej z powodu niewłaściwej oceny naturalnego rozwoju małp człekokształtnych, teza, że ich budowa anatomiczna jest przystosowaniem do brachiacji stała się popularna zarówno w piśmiennictwie naukowym jak i w świadomości ludzi. Wykorzenienie jej wydaje się bardzo trudne. Można zapytać, czy to dopiero nasi bezpośredni przodkowie zeszli z drzew? Fakty wskazują, że było inaczej. Po pierwsze, goryle są zwierzętami naziemnymi, a szympansy przynajmniej częściowo. Są to nasi najbliżsi żyjący krewni. Orangutany i inne duże małpy człekokształtne nie posługują się brachiacja. Gibbony są małpami wykorzystującymi brachiację. Są nie tylko małe, lecz mają również najmniej anatomicznych przystosowań charakterystycznych dla człekokształtnych: najwęższą klatkę piersiową, najdłuższy odcinek lędźwiowy i najmniejsza ruchliwość nadgarstka. Obserwacje małp człekokształtnych na wolności wyjaśniają znaczenie brachiacji. Wielkie małpy człekokształtne są leniwe: ich ulubionym zajęciem jest siadanie wśród drzew owocowych i zrywanie owoców bez przemieszczania się. Zdobywanie pożywienia bez poruszania się nie wymaga wysiłku i jest ekonomiczne. Gibbony przejawiają pewną odmianę tego zachowania: wiszą na końcu gałęzi lub siedzą na niej i przyciągają inne gałęzie, aby zrywać owoce. Jeżeli nasi przodkowie kiedykolwiek posługiwali się brachiacją, to było to w okresie wspólnych przodków z innymi Hominoidae. Ten wspólny przodek był małych rozmiarów.
Specjalizacja w brachiacji nie poszła zbyt daleko. Gibbony mają bardzo wiele cech przystosowawczych, szczególnie w budowie anatomicznej szkieletu i mięśni kończyn przednich, które są szczególnie przydatne przy ich trybie życia, a nie występują u innych dużych małp i człowieka. Kiedy przodek człowieka
— duża małpa, oddzielił się od przodka gibbona, zwiększyły się jego wymiary i nie posługiwał się brachiacją. Kiedy przodek człowieka, goryla
i szympansa oddzielił się od przodka orangutana, stał się zwierzęciem naziemym. Przodek człowieka żył na otwartych przestrzeniach, co odróżniało go od najbliższych krewnych.
Można wymienić jeszcze inne cechy charakterystyczne dla człekokształtnych. Dziwną i mało poznaną cechą jest to, że posiadają one wyrostek robaczkowy — cienką, wystającą, ślepo zakończoną część jelita w obrębie kątnicy, wypełnionego tkanką limfatyczną. U innych Haplorhinae wyrostek nie występuje, musi więc być organem wykształconym u wspólnego przodka człekoształtnych. Prawdopodobnie jest jednym z elementów systemu immunologicznego. Istnieje powszechne przekonanie, że wyrostek robaczkowy jest u człowieka pozostałością procesu ewolucyjnego, sugeruje się, że stanowi pozostałość kątnicy. Wiadomo jednak, że u człekokształtnych kątnica jest bardzo mała. Nie jest więc to prawdą. Gibbony: arie i akrobacje na szczytach drzew Najmniejsze spośród małp człekokształtnych
— gibbony mają smukłą budowę ciała, niezwykle długie ramiona i długie, wąskie dłonie z kciukiem daleko odsuniętym aż do nadgarstka. Nogi
— również długie, co jest często nie zauważane, gdyż główną uwagę zwraca się na znacznie wydłużone ręce. Gibbony poruszają się po drzewach łatwo i szybko posługując się brachiacją, czasami spadają na niższe gałęzie lub skaczą między drzewami. Wszystkie gibbony żyją w grupach rodzinnych, które tworzą samica i samiec oraz od 1 do 4 potomstwa. Grupa zajmuje określone terytorium na szczycie drzew. Wczesnym rankiem z jego centrum zaczynają dochodzić śpiewy. Główną partię odśpiewuje samica, samiec w przerwach wtóruje jej krótszymi frazami. Śpiewy są przede wszystkim okrzykami wyznaczającymi terytorium, a współuczestnictwo samca i samicy wzmacnia ich wzajemną więź. Motyw podejmują kolejne pary, każda na swoim małym terytorium. Piękno akrobacji i śpiewu gibbonów nie powinno przysłaniać faktu, że są one tylko dalekimi krewnymi człekokształtnych. Najlepiej poznanym gatunkiem jest gibbon białoręki, Hylobates lar z północnej Sumatry, Półwyspu Malajskiego, Tajlandii, Birmy i Yunan. Waży od 5 do 7 kilogramów, jest mały, płowożóhy lub brązowo-czarny (różnice odcieni związane są z podgatunkami); w tej samej populacji spotyka się zwierzęta o obydwu odcieniach ubarwienia. Wyróżnia się również gęstym futrem z ponad 1700 włosami na jednym centymetrze kwadratowym skóry grzbietu (dwa lub trzy razy więcej niż u innych małp). Pokrewne gatunki mieszkają na Jawie, Borneo, południowej Sumatrze i Kambodży: różnią się barwą i umiejętnością śpiewania. Gibobon H. klossi z Wysp Mentawai, który jest całkowicie czarny i ma mniej gęste futro, jest jednym z niewielu gatunków, u których samce i samice nie śpiewają w duecie. W Birmie aż do Assam spotyka się gibbona huloka, H. hoolock, który waży do 8 kilogramów. Samiec i samica w okresie młodości są czarne z białym paskiem nad oczami, w okresie dojrzewania płciowego — około 7 roku życia — samica zmienia ubarwienie na płowo-brązowe. Hulok zamieszkuje lasy monsunowe, nie występuje w deszczowych lasach tropikalnych. W przeciwieństwie do gibbona białorękiego ma mały, nadymający się worek krtaniowy, nadający jego odgłosom chrapliwie brzmienie. H. concolor, gibbon czarny zamieszkuje przygraniczne rejony Wietnamu i Chin (prowincja Yunnan), oraz wyspę Hajnan. Z wiekiem ubarwienie samicy zmienia się z czarnego do płowożółtego, podobnie jak u huloka, chociaż nie jest z nim spokrewniony; samiec posiada sterczącą kitę włosów na czubku głowy. Tylko samiec ma worek krtaniowy. Jego głos jest bardzo chrapliwy, skrzeczący, zaś głos samicy jest bardzo melodyjny, podobny do śpiewu gibbonów białorękich. Bardziej na południe Wietnamu i Laosu występuje gatunek, którego czarne ubarwienie urozmaicone jest białawymi bokobrodami. Największym przedstawicielem gibbonów jest siamang, H. syndactylus, który waży od 9 do 12 kilogramów. Zarówno samiec jak i samica mają czarne ubarwienie i worki krtaniowe, dzięki którym ich odgłosy (dość ogłuszające z bliska) są chrapliwym szczekaniem i wrzaskiem, wzmacnianym buczeniem wydobywającym się z napompowanego worka. Siamangi występują na Malajach i Sumatrze, w tych samych lasach. W porównaniu z mniejszymi gibbonami jedzą więcej liści, a mniej owoców, rzadziej śpiewają, przebywają na mniejszych terytoriach, a więź pomiędzy samcem a samicą jest bliższa. Podobnie jak u marmozet dorosłe samce roztaczają opiekę nad potomstwem przez ponad rok. Orangutan: dostojny mandaryn wierzchołków drzew Orangutan Pongo pygmaeus występuje dziś wyłącznie na Borneo (w nizinnych lasach i północnej Sumatrze w górach wokół Jeziora Tobą). Nazwa „orang utan" znaczy po prostu „dziki osobnik" lub „człowiek lasu". Na Malajach i w Indonezji tubylcy nazywają je maias (w narzeczu Dayak) lub mawas (na Sumatrze). Orangutany pokryte są rzadką, rudą sierścią, przez którą widać szorstką, niebieskoszarą skórę. Orangutan Pongo pygmaeus pygmaeus z Borneo ma cieńsze, bardziej kasztanowe włosy niż P. p. abelii z Sumatry, którego włosy są jaśniejsze, bardziej kędzierzawe i dłuższe, szczególnie na ramionach. Ramiona orangutanów są długie, nogi w porównaniu z nimi krótkie; zarówno dłonie jak i stopy są silne i zakrzywione, zakończone krótkim kciukiem i paluchem, z długimi pozostałymi palcami. Orangutany osiągają dojrzałość seksualną około siódmego roku życia, potem samice przestają rosnąć. Dorosłe samice ważą od 33 do 42 kilogramów, kiedy stoją na nogach mają od 107 do 120 centymetrów wysokości. Samce rosną aż do 13—15 roku życia; dojrzałe ważą do 80 do 91 kilogramów. W ogrodach zoologicznych stają się one otyłe i ważą znacznie więcej — stojąc mają od 136 do 141 centymetrów wysokości (spotkano olbrzyma liczącego nawet 156 centymetrów). W okresie młodzieńczym u samca rozwija się mięsisty talerz policzkowy, wystający po obu stronach twarzy. U samców z Sumatry jest on mały, natomiast u samców z Borneo — duży. Orangutany prowadzą samotny tryb życia. Samica okupuje obszar około 2 km2, samiec znacznie większy —do około 8 km2. Obszar ten nie jest wyłącznym jego terytorium, jest bowiem zbyt duży, by mógł być broniony. Obcy samiec stara się więc unikać osobnika przebywającego na nim stale, który od czasu do czasu głośnym rykiem przypomina o swojej obecności. Dla innych samców jest to sygnał odstraszający, dla samic może być czynnikiem wabiącym. W nocy każdy osobnik buduje wysoko na drzewie gniazdo z części roślin mocno związanych ze sobą i z podłożem, a wokół platformy gniazda tworzy obrzeże. Kiedy orangutan leży w gnieździe, przykrywa się gałęziami i liśćmi. Od czasu do czasu gniazdo jest wykorzystywane ponownie, lecz najczęściej zwierzę co noc buduje nowe, nawet wtedy, gdy nie oddaliło się zbytnio od poprzedniego. Orangutan żywi się głównie owocami, dodatkowo zjada liście, korę, owady i jaja ptasie. Drzewa deszczowych lasów tropikalnych dostarczają nieregularnie owoców. Zależy to nie tyle od pory roku, co od opadów deszczu, zachmurzenia, temperatury i wiatru. Wykazano, że dla dużego zwierzęcia o wiele bardziej ekonomiczna jest zdolność zapamiętania lokalizacji ulubionych drzew owocowych oraz przewidywanie okresu ich owocowania, niż wyruszanie na poszukiwanie nowych. Teoria głosi, że wysoka inteligencja dużych małp człekokształtnych jest nieuniknioną konsekwencją dużych wymiarów ciała i rodzaju pożywienia. Nie było wiadomo, czy samice są skłonne do kopulacji w ciągu całego cyklu miesięcznego (28 dni), czy tylko tuż przed i po owulacji (estrus). Obecnie nie ma wątpliwości, że odbywa się to w okresie estrusu, który obejmuje kilka dni przed i po owulacji. W tym czasie samica szuka i zaczepia dojrzałego samca, z którym przebywa kilka dni. Niedojrzałe młode samce, nie wybrane przez samice, szukają innych samic, które gwałcą przy każdej nadarzającej się okazji. Sugeruje się, że po kopulacji, w której samica nie współuczestniczy, nie dochodzi do zapłodnienia z powodu zbyt małych wymiarów członka. Większość zatem młodych rodzi się po zapłodnieniu przez dojrzałe samce, a nie w wyniku gwałtów. Ciąża trwa przeciętnie 245 dni. W przeszłości orangutany były poszukiwane przez ogrody zoologiczne. Chwytano młode po zabiciu matki (większość ginęła z powodu niewłaściwej opieki). Na jedno zwierzę, które dotarło do ogrodu zoologicznego, dwanaście ginęło. Obecnie jest to zabronione. Dzięki właściwej opiece udaje się rozmnażać orangutany w niewoli. Nowym zagrożeniem dla tych zwierząt jest wycinanie lasów. Nawet tam, gdzie rząd przywiązuje dużą wagę do ochrony przyrody i wycinanie lasów podlega kontroli, z powodu nadmiernego przyrostu populacji ludzi powiększa się obszary pod uprawę kosztem rezerwatów i parków narodowych. Goryle: afrykańskie łagodne giganty Goryl Gorilla gorilla jest największym żyjącym przedstawicielem naczelnych. Wielu ludzi ma fałszywe wyobrażenie o wielkości tych zwierząt. Rzekome monstrum ważące pół tony i mierzące dziewięć stóp wysokości nie istnieje. Rekordowy okaz dojrzałego samca żyjącego na wolności ważył 219 kilogramów, mierzył 195 centymetrów. Przeciętny dojrzały samiec waży 85 kilogramów i ma 175 centymetrów wzrostu; samica natomiast waży 85 kilogramów, a stojąc mierzy 137 centymetrów. Podobnie jak orangutany goryle osiągają dojrzałość płciową w siódmym roku życia. W tym czasie samica przestaje rosnąć, natomiast samiec rośnie do dwunastego lub trzynastego roku życia. Po osiągnięciu dojrzałości fizycznej futro w okolicy lędźwiowej staje się srebrnobiałe (tzw. siodło), kontrastując z czarną barwą pozostałych jego części. Stąd dojrzałe samce nazywa się często srebrnogrzbietymi. Silnie rozwinięte wały nadoczodołowe, gładka czarna skóra, wybrzuszone nozdrza są przeciwieństwem wysokiego czoła, szorstkiej, szarej skóry i wąskiego nosa — cech charakterystycznych dla orangutanów. U goryli, podobnie jak u człowieka i szympansa, w okolicy dołów pachowych wytwarzany jest ostry pot. Goryle prawie wyłącznie prowadzą naziemny tryb życia. Wspinają się, lecz niezbyt często (szczególnie nie robią tego goryle srebrnogrzbiete), zawsze przemierzają duże odległości. Poruszają się na czterech kończynach, podpierając się grzbietową powierzchnią zgiętych rąk tak, że ciężar spoczywa na środkowych stawach palców. Nazywa się to chodzeniem na kostkach. Podobnie jak orangutany, budują co noc gniazda. Nie są one lak staranne, często usytuowane na ziemi, a w niektórych rejonach wyłącznie na drzewach. Stado goryli składa się z samca srebrnogrzbietego (czasami dwóch lub więcej), kilku samców czarnogrzbietych i kilku samic z młodymi. Stado wędruje po swoim, liczącym 10 do 20 km2 terenie. Obszar ten nakłada się na teren innych stad goryli, które żyją ze sobą w zgodzie. Kiedy samiec dojrzewa, może pozostać w grupie lub ją opuścić. Prawdopodobnie zostaje, jeśli w stadzie tym znajdują się samice będące dla niego potencjalnymi partnerkami. Jeśli nie. opuszcza stado, żyjąc samotnie, czasami podążając za innymi stadami i próbując ,,porwać" samicę, zazwyczaj w momencie, kiedy dominujący samiec nie pilnuje stada lub gdy jest zajęty innymi samicami. W czasie takiej próby często dochodzi do walki, podczas której atakujący samiec zabija młode, prawdopodobnie z premedytacją sądząc, że stanowią one więź pomiędzy samicą a jej stadem. Samice mogą skorzystać z okazji i opuścić słabszego samca, ale jeśli nowy partner okaże się słaby i niezdolny do pozyskania sobie względów innych samic, wtedy samice, które zdobył, przy najbliższej okazji opuszczą go. Najbardziej stabilnym stadem jest takie, w którym jest drugi dojrzały samiec. Goryle zamieszkują określone tereny Afryki. Wyróżnia się trzy podgatunki: zachodnio-nizinny goryl (G. g. gorilla) zamieszkujący zachodnio--centralną Afrykę, bardziej czarny goryl wschodnio-nizinny (G. g. graueri) zamieszkujący w Zairze obszary na wschód od rzeki Lualaba aż do gór oraz czarny, długowłosy, górski goryl (G. g. heringei) zamieszkujący Wulkany Virunga na granicy Zairu, Rwandy i Ugandy oraz lasy południowo-zachodniej Ugandy. Na obszarze nizinnych lasów deszczowych, goryle przebywają w najbardziej niedostępnych zakątkach. W górskich rejonach do wysokości 3.500 metrów zamieszkują lasy otwarte oraz zarośla bambusowe. Na terenach górskich odżywiają się pędami bambusów, łodygami wysokich ziół, młodymi i małymi drzewami. Na nizinach zjadają więcej owoców, szczególnie twardych. Taka dieta ma pewne wady: 17 procent czaszek goryli przechowywanych w muzeach ma ślady po przebytych ropniach okołozębowych, większość czaszek goryli górskich wykazuje poważne uszkodzenia kości pomiędzy zębami. Być może jest to spowodowane jedzeniem włókien bambusowych, chociaż nie jest to całkowicie pewne, albowiem inne populacje goryli odżywiających się bambusem takich zmian nie mają. Nie dziwi też fakt, że 17 procent muzealnych szkieletów tych ciężkich, częściowo spionizowanych zwierząt wykazuje ślady zapalenia stawów kręgosłupa. Szympansy: spryt i charyzma Szympansy, podobnie jak goryle, wyspecjalizowały się w chodzeniu na zgiętych palcach rąk. Są czarne, mają rozwinięty wał nadoczodołowy, gładką skórę koloru czarnego, przynajmniej u dorosłych. Większość analiz, zarówno biochemicznych jak i morfologicznych wskazuje, że szympansy są w nie mniejszym stopniu spokrewnione z ludźmi, niż z gorylami, a może nawet bardziej. Być może potwierdza to teorię, że wspólne cechy szympansów i goryli są cechami charakteryzującymi również naszego praprzodka. Szympans Pan troglodytes ciągle jeszcze występuje powszechnie w zachodniej Afryce i centralnej Afryce: od zachodnich obszarów Ugandy do zachodniej Tanzanii. Zamieszkuje nie tylko deszczowe lasy tropikalne, ale także górskie, a nawet lesiste obszary sawann, gdzie nie był wytępiony. Duży podgatunek z terenów Centralnej Afryki P. t. troglodytes, nazywany często szympansem łysym, w wieku młodzieńczym jest czarnoskóry. W dorosłym — łysieje na głowie: u samców tworzy się łysina w kształcie trójkąta, szeroka u czoła, zwężająca się ku tyłowi; samice łysieją całkowicie. Samiec waży 60 kilogramów i ma 120 centymetrów wysokości. Samica wyróżnia się drobniejszą budową ciała: waży 47 kilogramów i jest prawie tak wysoka jak samiec. Wschodnio-afrykański, długowłosy szympans P. l. schweinfurthii jest znacznie mniejszy: samce z tanzanijskiego szczepu Gombe ważą tylko 43, a samice 33 kilogramy. Są mniej czarne niż szympansy z centralnej Afryki, mają bardziej zaznaczoną brodę i bokobrody, nie łysieją tak wcześnie i w takim stopniu. Zachodnio-afrykański szympans P. t. wrsus jest mały, podobnie jak szympans z Afryki wschodniej. Wokół oczu i nosa ma ciemniejszą karnację skóry. W czasie osiągania dojrzałości siwieje mu broda. Łysienie nie jest bardzo wyraźne. Młode osobniki mają na głowie centralnie umieszczony przedziałek.
Szympans bonobo Pan paniscus zamieszkujący tereny na południe od rzeki Zair z powodu charakterystycznych różnic traktowany jest jako oddzielny gatunek. Jego ciężar ciała jest zbliżony do wagi dwóch mniejszych podgatunków szympansów, mierzy 119 centymetrów, ma długie nogi, krótsze ramiona, długie bokobrody, raczej małe łuki brwiowe. Twarz, czarna od urodzenia, kontrastuje 7 różowo-białymi wargami. Szympansy prawie połowę aktywnego czasu spędzają na ziemi. Przy pokonywaniu krótkich odcinków na drzewach posługują się brachiacją lub chodzą po gałęziach, używając wszystkich czterech kończyn. Odżywiają się owocami, w mniejszym stopniu liśćmi, korą, owadami, a nawet kręgowcami. Niektóre populacje regularnie polują na małpy i inne, średniej wielkości ssaki. Polowania są wspólne i uczestniczą w nich przeważnie samce. Przed nocą budują gniazda na drzewach, które nie są tak starannie wykonane jak gniazda goryli. Gniazda mogą być również budowane w czasie dnia jako kryjówka przed upałami. Szympansy żyją w dużych grupach, zwanych często wspólnotami, liczącymi od 20 do 100, a nawet więcej osobników. Ich członkowie tworzą mniejsze, przeważnie mieszane grupy, o zmieniającym się składzie. Grupy poruszają się w terenie w poszukiwaniu drzew owocowych lub prowadzą mniej ruchliwy tryb życia (grupy opiekuńcze składające się z matek i ich potomstwa). Wspólnota jako całość okupuje teren, którego granice pilnowane są przez dorosłe samce. Znana badaczka Jane Goodall opisała przypadek krótkotrwałej wojny pomiędzy sąsiadującymi wspólnotami, zakończonej eksterminacją mniejszej grupy. Dorosłe samce prawie zawsze pozostają we wspólnocie, w której się urodziły, samice zaś najczęściej opuszczają ją i przyłączają się do sąsiednich wspólnot. Czasami w ciągu swojego życia mogą zmienić więcej niż jedną wspólnotę. Nie wiadomo, czy ten wzór zachowań odnosi się także do szympasnów bonobo czy tylko do innych szympansów, z wyjątkiem podgatunku schweinfurthii zamieszkującego Tanzanię i Ugandę, które były najlepiej zbadane. Wydaje się, że jest to reguła. Bonobo jednak przemieszczają się w grupach o bardziej zwartym składzie. U szympansów z Afryki Wschodniej samce tworzą grupy o ścisłych powiązaniach (prawdopodobnie z powodu pokrewieństwa?), u bonobo natomiast takie wspólnoty o bliskich wzajemnych relacjach tworzą samice. Istnieje wyraźna różnica w zachowaniach heteroseksualnych pomiędzy obydwoma gatunkami. U samic obydwu gatunków obserwuje się obrzęk okolicy sromu, krocza 1 odbytu. U szympansa obrzmienie pojawia się po menstruacji i stopniowo powiększa się aż do owulacji, po czym raptownie znika; cały cykl trwa 35 dni. Samice przejawiają największą gotowość seksualną w okresie największego obrzmienia sromu (owulacja), chociaż do kopulacji może dojść także i w innym czasie: około 75 procent kopulacji występuje w okresie 7 do 10 dni największego obrzęku. U szympansa bonobo żyjącego na wolności, cykl trwa 46 dni (chociażŁ u dwóch samic żyjących w niewoli cykl trwał tylko 36 dni). Obrzęk okolicy sromu i krocza utrzymuje się przez połowę cyklu, ale nigdy nie ustępuje całkowicie z wyjątkiem okresu karmienia. Większość badaczy nie stwierdziła, aby parzenie się było ograniczone do jakiegokolwiek okresu cyklu. Tylko jeden zaobserwował tendencję do zmniejszania się aktywności seksualnej w okresie najmniejszego obrzęku. Co więcej, szympansy, podobnie jak inne naczelne — z wyjątkiem człowieka — parzą się w pozycji grzbietowo-brzusznej (gibbony i orangutany zwisające na drzewach stanowią wyjątek). Bonobo czynią to często w pozycji brzuszno-brzusznej, utrzymując w tym czasie kontakt wzrokowy. Kiedy u samicy szympansa obrzmienie jest największe, samce skupiają się wokół niej, a ona chętnie parzy się wielokrotnie, nie wybierając przy tym partnerów. Bywa i tak, że samica wybiera jednego partnera i przebywa z nim w ukryciu przez kilka dni. Czasami w okresie kolejnego estrus wybiera tego samego samca. Przypuszcza się, że więcej potomstwa rodzi się w wyniku tworzenia „par małżeńskich" niż parzenia się z przypadkowymi samcami. Samice bonobo również tworzą „pary małżeńskie". Ciąża trwa około 230 dni, krócej niż u orangutanów (245) dni), czy u goryli (267 dni). Podobnie jak u wszystkich dużych małp człekokształtnych, laktacja trwa przez długi czas — dwa lub trzy lata, nawet dłużej; pomiędzy kolejnymi narodzinami jest czteroletnia przerwa. Dojrzałość seksualną szympansy osiągają w wieku ośmiu lat. W przeciwieństwie do innych małp człekokształtnych, zarówno samice jak i samce przestają rosnąć w tym czasie. W cyklu seksualnym — podobnie jak u innych naczelnych, łącznie z człowiekiem — występuje okres pozbawiony owulacji (bezpłodność w okresie dojrzewania), dlatego też samice rodzą po raz pierwszy w wieku 12 albo więcej lat. Szympansy żyją 35—40 lat, w niewoli czasami dłużej. Prawie człowiek? Od dawna wiadomo, że duże małpy człekokształtne są inteligentniejsze od innych zwierząt (prawie zapomniałem dodać: z wyjątkiem człowieka!). Uczą się szybciej, mogą nauczyć się wielu umiejętności; w tym, bardziej skomplikowanych zadań. Szybko pojmują, jak wykonywać polecenia przedstawione w testach psychologicznych, czasami rozwiązują je błyskawicznie, czasami po zastanowieniu się. Uczą się także posługiwać przyrządami. Goryle nie są takie sprawne, chociaż bardzo cierpliwe, kiedy mają do czynienia ze skomplikowanym urządzeniem. Szympansy i orangutany chętnie uczą się użytkowania różnych przedmiotów jako narzędzi, na przykład w celu zdobycia pokarmu. Tego typu informacje uzyskano już w 1920 roku od czasu eksperymentów R. M. Yerkes, ale w tamtych czasach nie podejrzewano jeszcze, w jakim stopniu umysł małp człekokształtnych przypomina ludzki. Wiadomo obecnie, że niektóre grupy szympansów żyjących na wolności wykonują narzędzia: używają gałęzi i łodyg traw do wygrzebywania termitów, mrówek i miodu. Przedstawiciele populacji szympansów na Wybrzeżu Kości Słoniowej zbierają specjalne kamienie o kształcie młotka do otwierania orzechów koła i zostawiają je w określonych miejscach u podstawy drzew służących jako kowadło. Są jedynymi wśród ssaków, z wyjątkiem człowieka, które potrafią (po kilku dniach) rozpoznawać się w lustrze. Mają coś, co można by określić poczuciem własnego .ja". Inne ssaki gibbony, słonie posiadają inteligencję wykorzystywaną do znajdowania przedmiotów, których odbicie widzą w lustrze, rozpoznają lustrzane odbicia innych osobników, lecz nigdy siebie. Najbardziej zadziwiające jednak były eksperymenty językowe. Używając znaków wykonywanych dłonią (opartych na języku migowym), nauczono szympansy opisywania przedmiotów, czynności, przymiotników i czasami prawie abstrakcyjnych pojęć. W późniejszych eksperymentach posługiwania się symbolami nauczono także goryle i orangutany. W pierwszych entuzjastycznych doniesieniach psycholodzy twierdzili, że ich podopieczni potrafią tworzyć zdania z prawidłową składnią. Obecnie jednak wydaje się to wątpliwe. W dalszych tego typu eksperymentach, przeprowadzonych w Yerkes Primate Center w Atlancie (Georgia), użyto konsoli komputerów. Szympansy nauczono naciskania różnorodnych klawiszy, którym odpowiadały określone słowa. W ten sposób porozumiewały się one ze swoimi opiekunami, osobami obcymi (co eliminowało wpływ nieświadomych gestów trenera na zachowanie się zwierząt), a także w pewnym stopniu między sobą. Dwa młode szympansy posiadły umiejętność zwracania się do siebie w celu wspólnego korzystania z różnych narzędzi służących do zdobywania pokarmu. Szympansy bonobo wykazują największe zdolności w aktywności intelektualnej. Do tej pory nie ma dostatecznych dowodów na to, ale zaobserwowano, że para niedawno schwytanych szympansów bonobo wykonuje spontanicznie gesty dłońmi w swoim kierunku w celu wyrażenia chęci rozpoczęcia ich ulubionego zajęcia — kopulacji. Orangutany i goryle jako gatunki zagrożone nie są używane do celów eksperymentalnych. Do niedawna uważano, że szympansy nie są zagrożone i dlatego były obiektem podejmowanych zbyt pochopnie doświadczeń, kończących się niekiedy śmiercią, okaleczeniem, zakażeniami w celu wywołania chorób infekcyjnych. Obecnie szympansy zalicza się do zwierząt zagrożonych. Populacja żyjąca na wolności w ciągu ostatnich 20 .10 lat katastrofalnie zmniejszyła się. W Stanach Zjednoczonych tylko szympansy urod/one u niewoli mogą być zgodnie z prawem użyte do badań eksperymentalnych.