ROZDZIAŁ

XII

Niemcy pod okupacją czterech mocarstw

1. Od Jałty do Poczdamu

W lutym 1945 roku przeprowadzono obrady przywódców trzech głównych mocarstw koalicji antyhitlerowskiej w Jałcie (4—11), a na przełomie lipca i sierpnia (17 lipca — 2 sierpnia) w Poczdamie koło Berlina. Ustalenia powzięte na tych konferencjach miały dla Niemiec znaczenie wiążące. Niemcy podpisały bowiem układ o bez­warunkowej kapitulacji, zdając się całkowicie w ręce zwycięzców. Powołany przez Hitlera ostatni rząd Rzeszy, z admirałem Karlem Dónitzem na czele, nie został przez aliantów uznany i nie mógł wobec tego działać. Latem 1945 roku Niemcy nie miały zatem rządu. Wobec niekwestionowanej odpowiedzialności Niemiec za wybuch drugiej wojny światowej i za zbrodnie przeciw ludzkości już w czasie wojny dyskutowano w obozie aliantów na temat ich ukarania. Zwracano uwagę na groźbę, jaką zjednoczone Niemcy stanowiły zawsze dla Europy i świata. Zgłaszano projekt podziału Rzeszy na kilka małych państewek, pozbawienia ich przemysłu, rozbrojenia itp.

W Jałcie ąstalono jednak, że Niemcy powinny pozostać jednoli­tym państwem. Osiągnięto porozumienie co do tego, że państwo to powinno zostać zdemilitaryzowane, winno ponieść konsekwencje rozpętania wojny w postaci reparacji wojennych i cesji terytorial­nych, winno być pozbawione możliwości ponownego uzbrojenia się i wszczęcia nowej wojny. Zapowiadano też działania na rzecz demokratyzacji tego państwa.

Projekty decyzji wobec Rzeszy opracowywała działająca od 1944 roku Europejska Komisja Doradcza. Niemcy miały opuścić tereny anektowane od roku 1937. Zapowiadano likwidację Prus Wschód

-351

nich, których obszar miał być podzielony pomiędzy ZSRR i Polskę. Przyjęto też propozycję radziecką o przesunięciu obszaru Polski na zachód. W ślad za tym polskie grupy operacyjne ruszyły za frontem radzieckim i już od marca 1945 roku rozpoczęły obejmo­wanie Pomorza Zachodniego, Ziemi Lubuskiej i Śląska. ZSRR przejął północno-wschodnią część Prus Wschodnich (rejon Kró­lewca), a Francja Alzację i Lotaryngię oraz Zagłębie Saary.

Ustalono, że Niemcy przez pewien czas będą okupowane przez armie głównych państw koalicji. Powołano Komisję do Spraw Po­wojennych Niemiec, Centralną.Komisję Kontroli, Międzysojuszni-czą Komisję Reparacyjną. ZSRR proponował, by Niemcy zapłaciły odszkodowanie w wysokości 20 mld dolarów, z czego ZSRR winien otrzymać 50%. Pozostałe mocarstwa projekt ten odrzuciły. Armie sojusznicze do zakończenia wojny na terenie Rzeszy korzystały z prawa zdobyczy wojennej. Później powołano komisje rewindyka­cyjne mienia zagrabionego przez okupanta niemieckiego. Odszko­dowania miały zostać spłacone towarami, produkowanymi przez Niemcy. Mimo kapitulacji niektóre jednostki niemieckie konty­nuowały opór.

Dnia 4 czerwca 1945 roku cztery główne mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej ogłosiły wspólną deklarację o objęciu przez nie najwyższej władzy w Niemczech. „Nie ma — pisano w dekla­racji — rządu centralnego w Niemczech ani władzy, która miałaby możność wziąć na siebie odpowiedzialność za utrzymanie porządku, za zarząd krajem i stosowanie się do żądań mocarstw zwycięskich. Nie przesądzając zatem jakich bądź późniejszych decyzji, które mogłyby zapaść w odniesieniu do Niemiec, jest w tych warunkach rzeczą konieczną poczynić kroki w celu zapobieżenia dalszym dzia­łaniom wojennym ze strony niemieckich sił zbrojnych, utrzymania porządku w Niemczech, zarządzania krajem oraz oznajmiania, do których żądań Niemcy muszą się natychmiast zastosować". Żądano ostatecznego przerwania działań wojennych i wydania sprzętu wojennego, floty i środków komunikacji, uwolnienia jeńców wo­jennych, zakazywano uprawiania propagandy, skierowanej przeciw państwom zwycięskim jtp.

W dniu następnym (5 czerwca), wykonując postanowienia po­wyższej deklaracji, cztery mocarstwa dokonały formalnego po­działu Niemiec na cztery strefy okupacyjne. Podział oparty był

352

na granicach z 31 grudnia 1937 roku, z wyłączeniem ziem zajętych przez Polskę i ZSRR.

1. Strefa angielska obejmowała 97 700 km², zamieszkanych przez 22,3 min mieszkańców (Niemcy północne);

2. Strefa amerykańska obejmowała 107 400 km², zamieszkanych przez 17,3 min mieszkańców (Niemcy południowe);

3. Strefa francuska obejmowała 42 700 km², zamieszkanych przez 5,9 min mieszkańców (Niemcy południowo-zachodnie);

4. Strefa radziecka obejmowała 107 200 km², zamieszkanych przez 18,5 min mieszkańców (Niemcy północna-wschodnie).

Berlin jako stolica Niemiec podzielony został również pomiędzy cztery mocarstwa okupacyjne. 11 sierpnia 1945 roku wprowadzono Międzysojuszniczą Komendanturę w Berlinie.

Konferencja w Poczdamie decyzje te podtrzymała. Zapowiedzia­no działanie na rzecz denazyfikacji, demilitaryzacji, demokraty­zacji i dekartelizacji Niemiec; ściąganie reparacji wojennych i ukaranie zbrodniarzy wojennych, dokonanie przesiedleń ludności

354

niemieckiej z terenów przejętych przez Czechosłowację, Polskę i z Węgier. Rozpoczęto przygotowania do konferencji pokojowej. Powołano do życia Radę Ministrów Spraw Zagranicznych pięciu mocarstw. Do czasu zwołania konferencji kontrolę miała spełniać Sojusznicza Rada Kontroli w Berlinie — nad Rzeszą i Komisja Sojusznicza w Wiedniu — nad Austrią. Osobno prowadzono przy­gotowania do konferencji z sojusznikami Niemiec (Bułgaria, Fin­landia, Rumunia, Węgry, Włochy) i z Niemcami. Konferencja po­kojowa w Paryżu w roku 1946 załatwiła problem pokoju z sojusz­nikami Niemiec. W roku 1955 zawarto specjalny układ z Austrią. Natomiast konferencja pokojowa z Niemcami nie doszła do skutku, W tej sytuacji decyzje powzięte w Poczdamie mają taką samą moc obowiązującą, jak decyzje konferencji pokojowej. Na ich mocy Niemcy straciły 225 000 km² obszaru (114 300 km² na rzecz Polski) i 13 min ludności. W latach 1946—1949 kilka milionów Niemców przesiedlono z terenów utraconych na wschodzie do poszczegól­nych stref okupacyjnych. Niemiecki Drang nach Osten został za­hamowany. Ustalona w Poczdamie linia graniczna na Odrze i Ny­sie Łużyckiej stanowi nową granicę państwową Niemiec i zarazem granicę etniczną. Przez pewien czas dyskutowano nad korekturą zachodniej i północnej granicy Niemiec.

2. Niemcy wobec klęski wojennej i Poczdamu

Problem odpowiedzialności za wybuch wojny, metody jej prowa­dzenia, za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciw ludzkości jest bar­dzo złożony i trudny. Nie ulega wątpliwości, że bardzo wielu Niem­ców wstąpiło do partii hitlerowskiej lub udzieliło swego poparcia reżimowi hitlerowskiemu. Należy jednak pamiętać, że w roku 1933 48% Niemców wypowiadało się nadal przeciw Hitlerowi. Wielu z nich zostało później sterroryzowanych. Niemniej przez dwanaście lat dyktatury hitlerowskiej występowała w Niemczech opozycja antyhitlerowska lub ruch oporu. Kilkadziesiąt tysięcy obywateli niemieckich emigrowało i zostało pozbawionych obywatelstwa Rze­szy. Byli wśród nich tacy ludzie, jak np. Albert Einstein czy To-

23*

355

masz Mann. Tysiące przeciwników Hitlera zginęło w obozach kon­centracyjnych. Na emigracji kontynuowali działalność polityczną socjaldemokraci, komuniści, pacyfiści itp. Komuniści w roku 1943 powołali do życia organizację pod nazwą „Wolne Niemcy". Wzy­wali do odbudowy wolnych od przymusu hitlerowskiego, demokra­tycznych Niemiec. Zdobyli znaczne uznanie i wpływy wśród jeń­ców niemieckich, przebywających w ZSRR.

356

Kontrowersyjne są poglądy opozycji antyhitlerowskiej, tzw. Ruchu 20 lipca. Ruch ten ujawnił się późno, a prezentowane przez jego przywódców koncepcje polityczne niewiele różniły się od koncepcji konserwatystów, którzy w roku 1933 pomogli Hitlerowi przejąć władzę w Rzeszy.

Ogół społeczeństwa niemieckiego nie chciał wojny. Jednak wielu Niemców wtłoczonych w mundury Wehrmachtu lub Waffen SS bez oporu realizowało ludobójcze plany hitlerowców. Sukcesy wo­jenne Hitlera z lat 1938—1942 wielu ludziom zamąciły w głowie. Klęska i upadek Trzeciej Rzeszy wywołały szok i daleko idące rozczarowanie. Część emigrantów niemieckich nie powróciła do ojczyzny. Wielu z nich pozostało w krajach skandynawskich lub w USA. Wielu jednak wracało i włączało się do odbudowy życia gospodarczego i społeczno-politycznego. Niemcy były zniszczone, przeżywały głód i depresję. Cały kraj znajdował się pod kontrolą obcych żołnierzy. Przez wiele miesięcy głównym środkiem płatni­czym były papierosy i wódka.

Stosunkowo szybko powołano Międzynarodowy Trybunał Wojen­ny i przystąpiono do sądzenia zbrodniarzy wojennych. Wyrokiem z l października 1946 roku kilkunastu przywódców skazano na karę śmierci. Kilku skazano na długoletnie więzienie. Gestapo, SS, SD i kierownictwo NSDAP uznane zostały za organizacje przestępcze. Proces przyciągał uwagę opinii publicznej całego świata. Jedni pomagali w ujawnianiu zbrodniarzy i krytykowali zbyt łagodne, ich zdaniem, wyroki, a drudzy pomagali zbrodniarzom w zatarciu przestępstw, ukryciu się, uniknięciu sprawiedliwości.

W tych warunkach mocarstwa okupacyjne przystąpiły do prze­budowy lokalnych władz samorządowych i do odbudowy partii po­litycznych. Organizacje prohitlerowskie nie otrzymały zgody na wznowienie działalności. Spośród partii działających przed rokiem 1933 stosunkowo szybko odbudowali swe organizacje: komuniści, socjaldemokraci, liberałowie i ruch chrześcijańsko-społeczny, na­wiązujący do tradycji Bawarskiej Partii Ludowej (CSU) i Centrum (CDU). Najdłużej hamowali proces odbudowy Francuzi. Najszyb­ciej godzili się z nim Amerykanie, którzy preferowali ruch katolicko-społeczny, czyli chadecję. Anglicy wspierali socjaldemokratów. Powstały dwie centrale tej partii. W Berlinie utworzyła się cen­trala, kontrolująca radziecką strefę okupacyjną. W Hanowerze po-

357

wstało natomiast Biuro Schumachera, które objęło swą kontrolą najpierw brytyjską, następnie amerykańską i na końcu francuską strefę okupacyjną. Obie te centrale konkurowały ze sobą.

KPD odbudowała się we wszystkich strefach. Największe moż­liwości działania, i to najwcześniej, miała ona jednak w radzieckiej strefie okupacyjnej. Odbudowa partii oznaczała często powrót organizacji konspiracyjnych do legalnej formy działania. Jedynie komuniści, po pewnych oporach, uznali decyzje konferencji pocz­damskiej. Przyjęli oni, że jest to logiczna konsekwencja rozpętanej przez Hitlera wojny i usprawiedliwiona kara za zbrodnie i znisz­czenia popełnione przez hitleryzm.

W CDU, a szczególnie w partii liberalnej (FDP), szukali schronienia nie tylko dawni konserwatyści, ale częściowo również byli członkowie NSDAP. Obie te partie kategorycznie zwalczały zasady poczdamskie.

Z chwilą połączenia się SPD z KPD w radzieckiej strefie okupa­cyjnej, w kwietniu 1946 roku, centrala berlińska utraciła resztę kontaktów z centralami w strefach zachodnich. Socjalistyczna Par-

358

tia Jedności Niemiec (Sozialistische Eiriheitspartei Deutschlands — SED) nabrała charakteru regionalnego. W pozostałych strefach socjaldemokraci, inspirowani przez Biuro Schumachera i władze okupacyjne, odmówili połączenia się z KPD; zachowali swą odręb­ność organizacyjną i polityczną. Dowodzili oni, że w czasie wojny większość narodu niemieckiego zachowała poglądy demokratyczne, że nie odpowiada ona za wojnę i zbrodnie wojenne, że szybko po­winna zostać włączona do demokratycznej rodziny narodów euro­pejskich. Zwalczali decyzje konferencji poczdamskiej jako narzu­cone przemocą, niesprawiedliwe, podsycające nacjonalizm i nie-

359

mieckiego ducha rewanżu. Głosili konieczność zachowania jednoli­tego państwa niemieckiego w granicach z roku 1937, szybkiego usu­nięcia wojsk okupacyjnych i pełnego usamodzielnienia Niemiec.

Chadecy, z Konradem Adenauerem na czele, także potępiali Poczdam i domagali się równouprawnienia dla narodu niemieckie­go. Jednak nieprzejednanie krytyczne stanowisko zajmowali oni tylko wobec ZSRR i postanowień, dotyczących niemieckiego wscho­du. Natomiast wobec okupantów zachodnich zachowywali dużą wstrzemięźliwość i szybko nawiązali dobrą współpracę z Amery­kanami i Francuzami.

W społeczeństwie zachodnich stref okupacyjnych socjaldemo­kraci mieli lepiej zorganizowaną partię i większe wpływy. Nato­miast chadecy, gorzej zorganizowani, mieli większe szansę na prze­jęcie władzy ze względu na poparcie władz okupacyjnych.

W pierwszych miesiącach po zakończeniu wojny podejmowano pewne kroki, które zdawały się świadczyć, iż władze okupacyjne przestrzegają postanowień konferencji poczdamskiej; niemieckie stronnictwa i ugrupowania polityczne nie wysuwały zbyt głośnych obiekcji i zastrzeżeń. W miarę upływu czasu sytuacja ulegała jed­nak zmianie. Przystąpiono do odbudowy lokalnych władz admini-

360

stracyjnych, od szczebla gminy i powiatu, w roku 1946 zaczęto też organizować władze w poszczególnych krajach. Władze te znajdo­wały się pod ścisłą kontrolą mocarstw okupacyjnych. Byli zwolen­nicy reżimu hitlerowskiego usiłowali utrzymać swe stanowiska lub przeniknąć do nowych władz, a przeciwdziałanie temu nie było konsekwentne.

3. Podział Niemiec

na dwa samodzielne państwa

Uchwalone w Poczdamie zasady postępowania wobec Niemiec trudne były do zrealizowania. Każde mocarstwo inaczej ujmowało tę kwestię. Na forum Rady Ministrów Spraw Zagranicznych i So­juszniczej Rady Kontroli dochodziło do ciągłych starć. Francuzi sabotowali zasadę jedności Niemiec. Pragnęli poszerzyć swoją stre­fę okupacyjną, oderwać od Niemiec obszary położone po lewej stronie Renu, zwłaszcza wielkie ośrodki przemysłowe, tj. Zagłębie Saary i Zagłębie Ruhry. Spory wywoływała sprawa odszkodowań, sprawa dostępu do Berlina, przesiedlania ludności niemieckiej i rozmieszczanie przesiedleńców, reformy rolnej, likwidacji mono­poli niemieckich itp. Anglicy i Amerykanie wystąpili w obronie integralności terytorialnej Niemiec, w obronie wielkiej własności ziemskiej i monopoli.

Gdyby zgodnie z decyzjami powziętymi w Poczdamie w Niem­czech przeprowadzono zasadniczą reformę gospodarczą i społeczną, kraj ten prawdopodobnie zmieniłby swój charakter; Niemcy zo­stałyby opanowane przez siły lewicowe. Stąd reformy te konsek­wentnie przeprowadzono tylko w radzieckiej strefie okupacyjnej.

Natomiast w strefach zachodnich zostały one zahamowane. Anglicy i Amerykanie wystąpili w obronie wielkiej własności ziem­skiej i monopoli, ponieważ były to siły konserwujące dotychcza­sowy układ społeczny w Niemczech i szukające współpracy z Za­chodem.

Strona radziecka protestowała przeciw sabotowaniu ustaleń poczdamskich, jednak protesty te okazały się nieskuteczne.

Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec zebrała się po raz pierwszy 30 lipca 1945 roku. W jej skład wchodzili gubernatorzy poszczegó-

361

nych stref okupacyjnych. Uchwały jej musiały zapadać jedno­myślnie, co było niezwykle trudne. Przez 32 miesiące swego istnie­nia Rada wydała szereg ustaw, jak np. w roku 1945 ustawa z 10 października o likwidacji wszelkich organizacji hitlerowskich; z 6 listopada o uzbrojeniu policji niemieckiej; z 30 listopada o za­kazie szkolenia wojskowego w Niemczech; z 20 grudnia o ukaraniu osób winnych zbrodni wojennych, zbrodni przeciw ludzkości i zbrodni przeciw pokojowi; w roku 1946 ustawa z 12 stycznia o usunięciu hitlerowców z urzędów; z 10 kwietnia o tworzeniu rad zakładowych w przedsiębiorstwach niemieckich; z 29 kwietnia o kontroli niemieckich badań naukowych. W roku 1947 Rada wy­dała 25 lutego ustawę nr 47 o zniesieniu państwa pruskiego, jako nosiciela militaryzmu i reakcji w Niemczech. W 96 przypadkach Rada nie uchwaliła ustawy wobec braku jednomyślności. W 69 przypadkach był to skutek sprzeciwu strony radzieckiej, w 13 — strony francuskiej, w 12 — amerykańskiej i w 2 — angielskiej. Władze radzieckie żądały tutaj pełnego wykonania umowy pocz­damskiej.

Jeszcze gorzej prezentowała się sytuacja na forum Rady Mini­strów Spraw Zagranicznych. Nie udało się tutaj osiągnąć jedności w sprawie projektu traktatu pokojowego z Niemcami. Od połowy 1946 roku przedstawiciele państw zachodnich zaczęli prowadzić politykę wypierania wpływów lewicy, ograniczania pozycji ZSRR itp. Uznali oni, że w Poczdamie koncesje na rzecz ZSRR poszły zbyt daleko, zatem próbowali przekreślić niektóre ustalenia pocz­damskie. Już 6 września 1946 roku sekretarz stanu USA, James Byrnes, przemawiając w Stuttgarcie do wyższych urzędników nie­mieckich w amerykańskiej strefie okupacyjnej powiedział, że nie można dopuścić do ograniczenia rozwoju przemysłu niemieckiego, że trzeba połączyć poszczególne strefy okupacyjne, aby umocnić gospodarkę Niemiec. Byrnes kwestionował też granicę zachodnią Polski i szereg innych decyzji Poczdamu. W ślad za tym 2 grudnia podpisano porozumienie o połączeniu amerykańskiej i angielskiej strefy okupacyjnej w jedno ciało gospodarcze (Bizonia). Planowa­no, że do końca 1949 roku obszar ten otrzyma pełną samodzielność gospodarczą. Opór Francji przeciw tym zamierzeniom przełamano, wyrażając zgodę na odłączenie Zagłębia Saary od Niemiec. Nastą­piło to 23 grudnia 1946 roku.

362

Dnia 5 czerwca 1947 roku nowy sekretarz stanu USA, George Marshall, ogłosił plan pomocy finansowej USA dla państw euro­pejskich, jeśli podejmą one kroki niezbędne do odbudowy ich go­spodarki. Jednym z warunków otrzymania pomocy było usunięcie' komunistów z rządu i zerwanie współpracy gospodarczej z ZSRR. Była to realizacja doktryny Harry Trumana o wypieraniu wpły­wów komunizmu. """

Problemy te doprowadziły do nowych spięć na forum Rady Ministrów Spraw Zagranicznych, w Moskwie wiosną i w Londynie jesienią 1947 roku. W roku 1948 część rządów europejskich plan j ten przyjęła. Powołano do życia Organizację Europejskiej Współ­pracy Gospodarczej (OEEC). W ten sposób Europa została podzie­lona na dwa bloki gospodarcze. Niemcy leżały w środku Europy. W istocie rzeczy chodziło właśnie o pozyskanie Niemiec. W marcu 1948 roku przedstawiciele sześciu państw zachodnich na konferen­cji w Londynie (Anglia, USA, Francja, Belgia, Holandia, Luksem­burg) powzięli uchwałę o włączeniu zachodnich stref okupacyjnych . Niemiec do systemu pomocy w ramach Planu Marshalla.

Dnia 20 marca 1948 roku odbyło się posiedzenie Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec. Strona radziecka uznała, że państwa za­chodnie organizując konferencję londyńską w sprawie Niemiec z pominięciem SRK pogwałciły podstawy działania tej instytucji. Uchwały tej konferencji uznano w Moskwie za sprzeczne z uchwa­łami poczdamskimi. Delegacja radziecka przedstawiła taką dekla­rację i opuściła posiedzenie. Państwa zachodnie uznały ten krok za zamykający działanie SRK.

Dnia 20 kwietnia tego samego roku zapadła decyzja o przyłą­czeniu strefy francuskiej do Bizonii. Powstała w ten sposób nowa jakość w postaci tzw. Trizonii. Warunkiem otrzymania pożyczki w ramach Planu Marshalla była reforma waluty. Wbrew protestom radzieckim reformę tę przeprowadzono 18 kwietnia 1948. 21 czerw­ca dawną Reichsmark wymieniono na Deutschemark.

\Niemcy zostały faktycznie podzielone na dwa organizmy gospo­darcze. Wprowadzenie nowej waluty w zachodnich strefach oku­pacyjnych spowodowało wykup żywności i innych dóbr w Berlinie i w radzieckiej strefie okupacyjnej. Rząd radziecki zablokował zatem dostęp do Berlina. Skoro mocarstwa zachodnie zerwały pod­jęte wspólnie w Poczdamie ustalenia, nieaktualna stała się też

363

sprawa pobytu przedstawicieli mocarstw zachodnich w Berlinie. Powstał pierwszy groźny kryzys berliński. Trwał on od 24 czerwca

1948 do 4 maja 1949 roku. Zaopatrzenie do Berlina Zachodniego dowożono samolotami (most powietrzny). W okresie dziewięciu miesiący przeleciano 139 min km i przewieziono 1,5 min ton towa­rów, w tym 950 000 ton węgla i 438 000 ton żywności. W maju

1949 roku w akcji tej brało udział 380 samolotów obsługiwanych przez 57 000 ludzi. Stany Zjednoczone wydały na ten cel 152 min dolarów, a Wielka Brytania — 6,5 min funtów szterlingów. * Kryzys berliński przyczynił się poważnie do zaostrzenia kon­fliktu między Wschodem i Zachodem. Groził on wybuchem nowej wojny.

Trzy zachodnie strefy okupacyjne obejmowały 61% potencjału przemysłowego Niemiec w ich granicach sprzed 1937 roku. Strefy te uzyskały około 5 mld dolarów pożyczek, w tym 3,2 mld w ra­mach Planu Marshalla. W ten sposób przekreślono wszystkie eko­nomiczne i społeczne postanowienia Poczdamu. Równolegle postę­pował proces politycznego scalenia trzech stref okupacyjnych.

Dnia 8 lipca 1948 roku w Koblencji przeprowadzono naradę pre­mierów krajów zachodnioniemieckich. Powołano do życia Radę Parlamentarną Trizonii, która przygotowała projekt konstytucji. Projekt ten skonsultowano z władzami okupacyjnymi. W czwartą rocznicę kapitulacji Niemiec, w dniu 8 maja 1949 roku, uchwalono projekt konstytucji nowego państwa niemieckiego. Uznano, że klę­ska i Poczdam należą do przeszłości. Projekt ten przesłano do sej­mów poszczególnych krajów w celu zatwierdzenia. Sejm Bawarii 23 maja projekt odrzucił większością 161 : 63 głosów. Pozostałe dziesięć krajów jednak go ratyfikowało, wobec czego wszedł on w życie. Konstytucja stanowiła, że nowe państwo będzie republiką federalną, składającą się z jedenastu państw związkowych. Były to: Bawaria, Badenia, Wirtembergia, Dolna Saksonia, Hesja, Nad­renia Palatynat, Nadrenia-Północna Westfalia, Szlezwik-Holsztyn, Brema, Hamburg. W roku 1957 powróciła Saara. RFN obejmo­wała obszar 245 291 km², zamieszkany w roku 1949 przez 50 mln mieszkańców.

Dnia 14 sierpnia 1949 roku przeprowadzono wybory do parla­mentu (Bundestag). Przebiegały one w atmosferze ostrej krytyki uchwał poczdamskich. Chadecy dowodzili, że utworzenie zachod-

364

nioniemieckiego państwa pozwoli przekreślić skutki klęski i głosili współpracę z Amerykanami. Natomiast socjaldemokraci krytyko­wali chadecję, że polityką swą prowadzi do utrwalenia podziału Niemiec. CDU i CSU uzyskały 139 głosów, socjaldemokraci — 131, liberałowie — 52, Partia Bawarska — 17, Partia Niemiecka — 17, Komuniści — 13 głosów. Ośmiu delegatów Berlina Zachodniego otrzymało w Bundestagu głos doradczy.

Obok parlamentu powołano do życia Radę Związku (Bundesrat). Składała się ona z przedstawicieli poszczególnych krajów (42). De­legaci Berlina Zachodniego (4) wchodzili do niej również z głosem doradczym. Wspólne posiedzenie obu izb tworzyło Zgromadzenie Federalne. Uchwały i ustawy Bundestagu podlegały zatwierdzeniu przez Bundesrat.

Pierwsze posiedzenie parlamentu odbyło się 7 września 1949 ro­ku. Dzień ten uznano formalnie za dzień utworzenia Republiki Federalnej Niemiec. W dniu 13 września wybrano pierwszego pre­zydenta RFN. Został nim liberał, Theodor Heus. Na jego wniosek 15 września wybrano kanclerza, którym został przywódca CDU, Konrad Adenauer (1876—1967). Przeszedł on większością zaledwie jednego głosu, a pozostał na tym stanowisku czternaście lat, do 1963 roku.

W radzieckiej strefie okupacyjnej powstały tylko cztery partie polityczne: KPD, SPD, Unia Crześcijańsko-Demokratyczna (CDU) i Partia Liberalno-Demokratyczna (LPD). Odbudowano też ruch zawodowy. Już 14 lipca 1945 roku organizacje te utworzyły Blok Antyfaszystowski. W kwietniu 1946 roku nastąpiło zjednoczenie KPD i SPD pod nazwą SED; partia ta objęła kierowniczą rolę poli­tyczną. W porozumieniu z władzami okupacyjnymi oczyszczono aparat administracyjny z hitlerowców, przeprowadzono gruntowną reformę rolną, nacjonalizację banków i przemysłu, reformę syste­mu oświatowego. 14 czerwca 1947 roku powołano do życia Nie­miecką Komisję Gospodarczą, a w grudniu tego roku — Niemiecki Kongres Ludowy.

Zakładano, że będą to instytucje ogólnoniemieckie. Ze względu na rozwój wydarzeń w strefach zachodnich plan ten jednak nie powiódł się. Drugi Niemiecki Kongres Ludowy w marcu 1949 roku

wyłonił Niemiecką Radę Ludową. 18 marca uchwaliła ona projekt konstytucji. W maju 1949 roku wybrano Trzeci Kongres Ludowy,

366

który wyłonił Radę Ludową, a ta z kolei przekształciła się w Tym­czasową Izbę Ludową (Volkskammer) i zwróciła się do ZSRR z wnioskiem o zgodę na wprowadzenie konstytucji i usamodziel­nienie się. 10 października rząd ZSRR wyraził zgodę na usamo­dzielnienie się kontrolowanej przez siebie strefy okupacyjnej. W ten sposób ukonstytuowała się Niemiecka Republika Demokra­tyczna (NRD) jako drugie państwo niemieckie.

NRD obejmuje obszar 107 181 km², zamieszkany w roku 1950 przez 17 mln mieszkańców. NRD powstała na terenie Brandenbur­gii, Meklemburgii, Saksonii i Turyngii. Pierwszym prezydentem republiki został przywódca KPD, Wilhelm Pieck (1876—1960); premierem został były przywódca Centrali SPD, Otto Grotewohl (1894—1964). NRD w przeciwieństwie do RFN stanęła na gruncie realizmu politycznego, uznając skutki przegranej wojny. Odcięła

367

się od tradycji pruskiego militaryzmu, imperializmu i faszyzmu, nawiązała natomiast do tradycji demokracji niemieckiej. Rząd NRD uznał uchwały poczdamskie za obowiązujące zarówno w odniesie­niu do kwestii granic, jak i do spraw wewnętrznych. Kontynuo­wano politykę reedukacji społeczeństwa w duchu demokratycznym i pokojowym.

f Odrębna jednostka organizacyjna powstała na terenie Berlina Zachodniego. Berlin w całości został zdobyty przez wojska radziec­kie i polskie. Leżał on pośrodku radzieckiej strefy okupacyjnej, jednak na podstawie czterostronnego porozumienia z 26 lipca 1945 roku został podzielony na cztery sektory. Sektor radziecki obejmował osiem dzielnic i 1,13 min mieszkańców. W roku 1949 wraz z radziecką strefą okupacyjną wszedł on w skład NRD i jest stolicą tego państwa.

368

Pozostałe trzy sektory (angielski, amerykański i francuski) obej­mują dwanaście dzielnic, zamieszkanych przez 3 mln mieszkań­ców. Są one zarządzane przez Międzysojuszniczą Komendanturę i mają odrębny status. Berlin Zachodni nie wchodzi w skład NRD ani w skład RFN, lecz jest częścią Niemiec okupowaną przez cztery mocarstwa.

369

---