J. Sławiński: Odbiór i odbiorca w procesie historycznoliterackim

Tezy zmieniające pogląd na historię literatury:

1. rola autorskiej hipotezy odbiorcy - pozwala ukierunkować zamysł dzieła, wyznacza ramy dla twórcy;

2. wyobrażony odbiorca odsyła do wzorów zachowań czytelniczych, do publiczności, do której należał i autor;

3. spotkanie utworu z publicznością nie rozstrzyga losu dzieła - przy zmianie czasu i przestrzeni zmienia się i pierwotna semantyka.

• dzieło nie istnieje jako byt autonomiczny. Jest wytworem, powiązanym z podmiotem autorskim; jest zasobnikiem, w którym nawarstwiają się odczytania;

• badania nad odbiorcą - od pozytywizmu, ale zawsze te badania były obok (pod) przedmiotu złożonego z utworu, decyzji pisarskich i kontekstu.

Przesunięcia w myśli literaturoznawczej:

1. zmiana sposobu widzenia procesu historycznoliterackiego na taki, w którym dominują ciągłość i trwanie;

2. skomplikowanie idei historyczności utworu - najpierw historyczność to zaczepienie dzieła o sytuację (złożoną z a) fazy w biografii pisarza, b) momentu w ewolucji świadomości zbiorowej, c) stanu tradycji, d) zbioru inicjatyw pisarskich). Wtedy historyczność - związek dzieła z tym, czemu kładzie kres. Przez problematykę odbioru i odbiorcy historyczność stała się odczepieniem dzieła od warunkującej je sytuacji i sposobności dzieła do egzystowania poza pierwotnym układem. W I koncepcji historyczności warunkiem dzieła jest jego oryginalność (jednorazowy wyłom w systemie literatury), w drugim - produktywność (właściwość utworu uzewnętrzniona w diachronii, świadczy o niej rozległość i wielość reakcji);

3. zmiana wyobrażeń związanych z morfologią dzieła literackiego - utwór jako struktura niczyja, która swą tożsamość przeciwstawia genezie i przeznaczeniu. Żeby do tego dojść:

1. przyjęcie modelu utworu, w którym elementy odsyłają do rzeczywistości poza utworem. Utwór na tle możliwości,

2. próby określenia wewnątrztekstowej sytuacji komunikacyjnej, zwłaszcza wirtualnego odbiorcy (ta kategoria wprowadza zamieszanie - nie daje się przypisać poziomom organizacji dzieła i pozbawia dzieła zamkniętości);

4. przypomnienie położenia historyka literatury wobec tekstu - że toczy dialog z tekstami, zamyka ciąg odczytań dzieła, potrafi wniknąć w dowolną fazę recepcji dzieła.

Historyk literatury zajmuje się światem czytelnika tak, by ten świat był dopełnieniem tekstów literackich. Czytelnik ma chcieć i umieć uprawiać lekturę. Lektura - osobiste obcowanie z utworem, ale i przedstawienie dla innych.

Świat tekstów tworzą:

• uporządkowany zbiór dzieł przeszłości, dzieł o charakterze kanonicznym;

• zbiór dzieł pozbawiony ładu i hierarchii;

• zbiór nieuporządkowany, złożony z tekstów o wartościach nieokreślonych, ale czynny, agresywny;

• teksty zapomniane, niedoceniane;

• praktyka czytania publiczności - proces, w którym ulegają przemieszaniu teksty. To tworzy nowy stan tradycji literackiej. Czytelnik - czynnik dynamizujący uniwersum tekstu;

• odbiorca z perspektywy literatury - historycznie określony punkt zaczepienia różnych tekstów;

• praktyka czytelnicza wtórnie wplątuje tekst w sieć intertekstualnych odniesień. Znawcy mogą przywrócić dziełu jego miejsce wśród innych tekstów;

• stabilizujący charakter - lektury, dla których pozytywny układ odniesienia to wzory czytania dzieł klasycznych;

• znawcy (pisarze, krytycy, egzegeci, komentatorzy) wytwarzają tekstowe utrwalenie aktów lektury. Drugi biegun - czytanie szkolne.

Odbiorca dzieła literackiego:

• świat czytelnika wpływa na odbiór dzieła, cząstką tego świata jest publiczność

• lektura dzieła ma potwierdzić przynależność czytelnika do wspólnoty czytających

• tekst wymaga opinii, a tylko zbiorowość może stworzyć potencjalne ku temu warunki

• ważną rolę odgrywa „tu i teraz czytelnicze” (czas, wiek, przynależność itd.)

• gusta czytelnicze i krytyka, są przyczyną do zmian w kanonie

1

---