Rola rodziny w przygotowaniu dziecka z niepełnosprawnością intelektualną do życia w społeczeństwie
Rola rodziny w przygotowaniu dziecka z niepełnosprawnością intelektualną do życia w społeczeństwie.
Mimo przeobrażeń, którym uległa w ostatnich czasach rodzina, mimo zmiany funkcji jakie ma do spełnienia pozostaje ona nadal dominującą instytucją wychowawczą, ważnym ogniwem w wychowaniu młodego pokolenia (Olszewska - Ładyga, 1964).
Współczesne badania naukowe nad rodziną potwierdzają znaczenie rodziny nie tylko dla rozwoju fizycznego i umysłowego dziecka, ale przede wszystkim dla prawi-dłowego rozwoju jego uczuć i postawy społecznej.
Wpływ ten, jak się okazuje, zależy od tego, w jakim stopniu rodzice potrafią wypełnić swoje zadania w stosunku do dziecka oraz czy potrafią wywiązać się ze swo-ich rodzicielskich obowiązków wobec niego (Pedagogika rewalidacyjna, 1980, s. 364).
Przystępując do rozważań nad problemem roli rodziny dziecka z niepełno-sprawnością w procesie integracji społecznej należy najpierw określić, co rozumiemy pod pojęciem "rodzina". Rodzina w psychologicznym znaczeniu tego słowa- to wszystkie osoby, które mieszkają stale razem i które przyczyniają się bezpośrednio i aktywnie do rozwoju i kształcenia osobowości dziecka (Opieka nad dzieckiem i rodziną, 1959, s. 123-124). W tym znaczeniu obejmuje ona nie tylko ojca i matkę, ale również pozostałe rodzeństwo, a niekiedy nawet i dziadków.
Dzieci z niepełnosprawnością to wszystkie dzieci, które wykazują różnego rodzaju i stopnia odchylenia od normalnego rozwoju. Mogą to być dzieci: upośledzone umysłowo, z uszkodzeniami sensorycznymi, np.: wzroku i słuchu, z dysfunkcjami w obrębie narządów ruchu, przewlekle chore (reumatyzm, drogi oddechowe, padaczka, zaburzenia psychiczne i inne) i społecznie nieprzystosowane (Pedagogika rewalidacyjna, 1980, s. 365).
Badania nad rodziną dziecka z niepełnosprawnością wykazują, że rodzicom na ogół bardzo trudno jest pogodzić się z myślą, że ich dziecko jest upośledzone (Borzyszkowska, 1971). Wszyscy rodzice pragną i spodziewają się urodzenia dziecka fizycznie i psychicznie zdrowego. Oczekują nie tylko potomka określonej płci, ale także dziecka wyposażonego w określone zdolności i przymioty charakterologiczne. Część rodziców powołuje do życia dziecko z określoną intencją uzyskania od niego w przyszłości pomocy, przekazania mu spuścizny, scalenia małżeństwa itd.
Im bardziej wyrazisty obraz oczekiwanego dziecka kreują rodzice przed jego urodzeniem, tym większe jest prawdopodobieństwo, że przeżyją szok po uzyskaniu informacji, że dziecko jest kalekie, chore, upośledzone albo pod jakimkolwiek względem nie odpowiada ich wyobrażeniom (Kościelska, 1995, s. 52). Nawet najlżejsze upośledzenie dziecka przyprawia rodziców o rozpacz - szczególnie wtedy, gdy lekarz powiadamia rodziców o niepełnosprawności dziecka w sposób dość brutalny, jak np., taka informacja: to jest mały mongołek, on nigdy w pełni nie rozwinie się intelektualnie, nie będzie też mógł uczęszczać do szkoły nie nauczy się dobrze mówić, ani dobrze biegać. Takie oschłe, bez taktu poinformowanie rodziców o nieszczęściu jakie ich spotkało, kompletnie załamuje rodziców.
Rodzina jest składnikiem środowiska wychowawczego, który oddziałuje na jednostkę od pierwszych chwil jej życia i często przez cały czas jego trwania. Rodzina ma za zadanie stworzyć bytowe warunki egzystencji dziecka oraz umożliwić zaspokojenie jego podstawowych potrzeb. Wywiera ona również wpływ na rozwój umysłowy, społeczny, moralny dzieci i młodzieży, kształtowanie ich osobowości, internalizację określonych wartości i norm postępowania.
Środowisko rodzinne stanowi epicentrum oddziaływań wychowawczych, ponieważ na jego gruncie kształtują się zasadnicze właściwości psychiczne dziecka, które zakorzenione w świadomości lub podświadomości wywierają wpływ na jego równowagę psychiczną, na jego dalsze życie i stosunek do świata.
Funkcje rodziny są to cele, do których zmierza życie i działalność rodzinna oraz zadania, jakie pełni rodzina na rzecz swoich członków zaspokajając ich potrzeby. Wyróżnia się następujące funkcje rodziny (Adamski F., 1984, s. 51-52):
- prokreacyjna - (biologiczna) podtrzymująca ciągłość społeczeństwa,
- ekonomiczna - polegająca na dostarczaniu dóbr materialnych rodzinie,
- opiekuńcza - zabezpieczająca członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych, gdy sami nie są w stanie zaradzić swym potrzebom,
- socjalizacyjna - polegająca na wprowadzaniu członków rodziny (poczynając od chwili urodzenia) w życie społeczne i przekazywaniu im wartości kulturowych,
- stratyfikacyjna - tzn. gwarantująca członkom rodziny określony status życiowy, wyznaczająca ich przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej,
- integracyjna - która jest funkcją społecznej kontroli zachowań poszczególnych członków rodziny.
W sferze społecznej rodzina funkcjonuje jako mała grupa (Adamski F., 1984, s. 55), a jednocześnie instytucja społeczna, rządząca się normami i regułami przyjętymi w danym społeczeństwie. Przedstawia dla dziecka pewną, dość specyficzną, formę życia społecznego, mniej lub bardziej zorganizowanego, opartego na współpracy i współdziałaniu, poszanowaniu praw drugich, wyrzeczeniu i ofiarności. Przystosowanie do tego rodzaju form życia społecznego w rodzinie ułatwia i umożliwia przystosowanie do życia w innych grupach i szerszych zbiorowościach. Rodzina jest więc środowiskiem decydującym o tym, w jakiej formie dokona się późniejsze wyjście człowieka w społeczeństwo. Sposób i formy tego wejścia w życie społeczne uzależnione są od tego, na ile człowiek jako dziecko poznaje i internalizuje wartości społeczne, tradycje i obyczaje przyjęte w tym społeczeństwie, na ile nauczy się stosować do uznanych w społeczeństwie wzorów postępowania i działania. Rodzina staje się dla dziecka pomostem łączącym go ze społeczeństwem i pozwalającym na bezkonfliktowe włączenie się w życie społeczne przez uzgadnianie dążeń jednostkowych i osobistych ze społecznymi.
Proces uspołecznienia dziecka w rodzinie zaczyna się od najwcześniejszych chwil życia jednostki i obejmuje następujące elementy(Adamski F., 1984, s. 58):
- uczenie dziecka umiejętności porozumiewania się językiem,
- pierwsze doświadczenia dziecka w zetknięciu ze światem rzeczy (warunki mieszkaniowe rodziny, wyposażenie i urządzenie mieszkania przedmiotami codziennego użytku, warunki materialne rodziny),
- nawiązywanie kontaktów z poszczególnymi członkami rodziny,
- poznawanie wartości kulturowych rządzących zachowaniami członków rodziny (przedmiotów materialnych związanych z codziennym życiem rodziny, kultury języka środowiska domowego, poziomu moralnego domowników, ich dążeń estetycznych, celów życiowych, wzorów sukcesu życiowego, postaw wobec pracy, nauki, obowiązków życiowych, drugiego człowieka i jego potrzeb itd.).
W efekcie tych oddziaływań dziecko zostaje przysposobione do pełnienia ról społecznych związanych z płcią, ról rodzinnych i zawodowych, ról związanych z członkostwem w określonych grupach i instytucjach, ról związanych z przynależnością do kręgów koleżeńskich i towarzyskich. Wszystko to prowadzi do tego, że jednostka podejmuje działania, na które oczekuje otoczenie, że włącza się w życie społeczne w sposób bezkonfliktowy. Istotą tego mechanizmu jest naśladownictwo zachowań najbliższego otoczenia rodzinnego, interioryzacja określonego systemu norm i wartości akceptowanych w rodzinie i szerszej społeczności oraz kontrola społeczna polegająca na nagradzaniu zachowań pożądanych i karaniu zachowań niepożądanych.
Aby rzetelnie rozpatrzyć problem integracji dziecka niepełnosprawnego w rodzinie należy odpowiedzieć na pytanie, czym jest integracja. Słownik podaje, że jest to zespolenie się, scalenie, tworzenie całości z części. Integracja konkretnej osoby to rozwój prowadzący do coraz większej harmonii i równowagi pomiędzy różnymi strukturami, płaszczyznami funkcjonowania, które służą realizacji wewnętrznego systemu wartości wyznawanych przez osobę. W znaczeniu społecznym, czy to małej grupy, narodu, czy też społeczności międzynarodowych, proces ten wyraża się częstością kontaktów, ich intensywnością oraz wspólnotą ideową. Procesy integracyjne, jeśli faktycznie mają się dokonywać, zmuszają do ciągłego poszukiwania jednoczących celów oraz tworzenia autentycznych więzi międzyludzkich. (...). Integracja osób, a zwłaszcza osób niepełnosprawnych, w społeczności lokalnej jest procesem złożonym, zarówno od strony czynników wewnątrzosobowych, jak i czynników ogólnospołecznych. Przywracanie konkretnej osobie umiejętności samodzielnego radzenia sobie w życiu, jak również wspieranie i animowanie grup samopomocowych, prowadzonych często przez organizacje pozarządowe, w środowisku lokalnym zmierza do osiągnięcia integracji osoby na trzech płaszczyznach warunkujących się wzajemnie ("LOS - Czasopismo Samopomocy Społecznej" nr 2, 1996)):
- integracji psychicznej - wewnętrznej - osiągnięcie lub przywrócenie harmonii i równowagi pomiędzy zmysłowymi i intelektualnymi władzami poznania i pragnienia, między poznaniem umysłowym i intelektualnym, między pragnieniem i wolą, między wolą a zachowaniem;
- integracji społecznej - zewnętrznej - włączenie się osoby w jej środowisko poprzez aktywną rolę w danej społeczności, jak również otwarcie się na nią osób tworzących daną społeczność - wyraża się to umiejętnością nawiązywania i podtrzymywania bliskości w relacjach międzyludzkich (w rodzinie i w szerszej społeczności) oraz twórczym uczestnictwem w życiu;
- integracji usług społecznych ze względu na cele i interesy konkretnej osoby - wybór i powiązanie ze sobą już istniejących usług tak, by osoba mogła efektywnie wybierać i korzystać z dostępnej oferty wsparcia wprowadzającego w życie osoby harmonię i ład płynący z uporządkowania (pierwowzorem dla tych działań jest matka, która pobudza wszystkie zmysły dziecka oraz troszczy się o zaspokojenie jego licznych potrzeb tak, by się ono harmonijnie rozwijało).
Na podstawie powyższych rozważań można przyjąć tezę, że integracja dziecka niepełnosprawnego w rodzinie odgrywa bardzo ważną rolę w procesie integracji społecznej.
W wychowaniu integrującym chodzi o to, aby dziecko niepełnosprawne maksymalnie włączyć w całokształt życia rodzinnego, w którym działają wszyscy pozostali członkowie rodziny. Powinno być ono traktowane jak każde normalne dziecko uczestniczące w życiu całej rodziny. Ważną rolę odgrywa więź emocjonalna i społeczna wewnątrz rodziny. Pozycję dziecka niepełnosprawnego w rodzinie określają następujące czynniki:
1. Stosunek rodziców do dziecka:
a) pozytywny (akceptujący) - dziecko niepełnosprawne zajmuje w rodzinie jednakowe miejsce z normalnym rodzeństwem, czas wolny spędza ze wszystkimi członkami rodziny, odwiedza krewnych i znajomych, wspólnie chodzi na wycieczki i spacery, rodzice nie wstydzą się dziecka i kochają je tak jak pozostałe zdrowe dzieci, system nagradzania i karania jest adekwatny do możliwości i potrzeb dziecka,
b) negatywny (odtrącający) - dziecko niepełnosprawne żyje na marginesie spraw rodzinnych lub jest wyłączone z życia rodzinnego, częściej karane niż rodzeństwo zdrowe, nikt z członków rodziny nie interesuje się w jaki sposób i z kim dziecko spędza swój wolny czas, obarczane nadmiernymi obowiązkami nieadekwatnymi do możliwości dziecka,
c) obojętny - rodzice nie interesują się dzieckiem, nie czynią żadnych zabiegów wokół jego spraw, ponieważ wydaje im się, że nie osiągną żadnych pozytywnych rezultatów w jego rozwoju.
2. Przydzielanie dziecku niepełnosprawnemu do wykonania różnych zadań i prac. Istnieją rodziny, w których dziecko niepełnosprawne nie jest wdrażane w ogóle do systematycznych prac, gdyż zdaniem rodziców nie potrafi ich wykonać, lub wykonuje je zbyt wolno. W rodzinach, w których proces integracji przebiega prawidłowo dziecko niepełnosprawne jest traktowane jednakowo z rodzeństwem i bierze udział w wykonywaniu prac na rzecz całej rodziny; pomaga w dokonywaniu zakupów, sprzątaniu mieszkania i opiekowaniu się młodszymi dziećmi.
3. Stosunek zdrowego rodzeństwa do dziecka niepełnosprawnego - na ogół rodzeństwo dziecka z niepełnosprawnością jest do niego pozytywnie ustosunkowane, stara się pomagać mu w nauce, bawi się z nim, chodzi na spacery, do krewnych. Najczęściej stosunek rodzeństwa jest odbiciem stosunku rodziców do dziecka, a świadomość, że rodzice nie wstydzą się dziecka niepełnosprawnego pomaga zaakceptować je, obdarzyć uczuciem i traktować jako partnera.
4. Jasne określenie pozycji dziecka w rodzinie i przygotowanie do pełnienia ról społecznych najpierw w małej (rodzinie) a następnie większej zbiorowości (szkoła, środowisko lokalne).
Dla prawidłowego rozwoju osobowości każdego upośledzonego dziecka i dla możliwie pełnej jego rewalidacji istnieje również konieczność zaspokojenia następujących potrzeb: potrzeby pogodzenia się z upośledzeniem i potrzeby rozmowy z dzieckiem o jego upośledzeniu. Dla dobra dziecka niezależnie od rodzaju i stopnia upośledzenia, mając na względzie jego właściwy rozwój, rodzice winni pomóc mu pogodzić się z upośledzeniem przy czym "pogodzenia się" nie można utożsamiać z bezczynnością i biernością dziecka oraz rezygnacją w dążeniu do uzyskania równej z dzieckiem normalnym pozycji w rodzinie. W pracy, którą rodzice organizują, by przyzwyczajać dziecko do aktywności, samodzielności i do pokonywania trudności, należy bardzo trzeźwo oceniać rozmiary upośledzenia i możliwości dziecka. Zadania dostosowane do jego możliwości zapewniają dobre ich wykonanie i osiągnięcie sukcesu, a uczciwa ocena pracy dziecka gwarantuje prawidłowy rozwój relacji i kontaktów społecznych w rodzinie (Pedagogika rewalidacyjna, 1985, s. 373).
Nie zawsze jednak proces integracji w rodzinach przebiega prawidłowo. Wynika to przede wszystkim z relacji emocjonalnych między członkami rodziny a dzieckiem niepełnosprawnym. Zdarza się, że np. ojcowie nie włączają się w wychowanie i opiekę nad dzieckiem lecz oddają się pracy zawodowej. Istotną rolę odgrywają więzi z rodzeństwem oraz dalszą rodziną.
Prawidłowy rozwój procesu integracji rodziny daje przesłanki do powodzenia procesu integracji społecznej dziecka niepełnosprawnego. Aby było to jednak możliwe muszą zostać spełnione dodatkowe warunki:
- świadome i pełne wychowanie integrujące w rodzinie,
- całkowita akceptacja dziecka niepełnosprawnego przez wszystkich członków rodziny,
- serdeczna atmosfera i prawidłowy klimat psychiczny w rodzinie, w której dziecko się wychowuje,
- prawidłowe relacje emocjonalne w rodzinie,
- akceptacja i zrozumienie problemów osób niepełnosprawnych ze strony społeczeństwa, które nie zawsze jest tolerancyjne, w niewystarczającym stopniu zainteresowane ich sytuacją. Głównym zagadnieniem związanym z integracją jest sprawa wchodzenia, włączania się niepełnosprawnych w życie społeczności lokalnej. Powszechnie znane jest zjawisko wielu mitów funkcjonujących w społeczeństwie na temat osób niepełnosprawnych, szczególnie chorych psychicznie, czy upośledzonych umysłowo. Owe mity wzmagają negatywne myślenie o tych osobach i powstrzymują, nieraz w sposób lękowy, osoby sprawne od wchodzenia w bliższe relacje z osobami niepełnosprawnymi. Owocuje to postawą osób sprawnych, pozwalającą na istnienie niepełnosprawnych, ale jako "oni", czyli obok "nas". Warunkiem koniecznym do zaistnienia integracji jest posiadanie bliskich, jakościowo ważnych relacji emocjonalnych.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Jeżeli podejmujemy działanie integracyjne, to warto się zastanowić, czy w ten sposób rzeczywiście osiągniemy włączenie się osób niepełnosprawnych w społeczność, w środowisko, w którym żyją i czy będziemy mogli powiedzieć, że robimy coś razem, czy też jedynym efektem naszego działania będzie życie osób niepełnosprawnych obok toczącego się życia osób sprawnych.
Warto odpowiedzieć sobie na pytanie czy realizując cele integracji społecznej my jako społeczność ludzi zdrowych powinniśmy zmienić nasze systemy wartości oraz normy postępowania społecznego w taki sposób aby osoby niepełnosprawne postrzegane były jako jednostki w pełni wartościowe.
Bibliografia
1. Adamski F. Socjologia małżeństwa i rodziny. Warszawa, PWN, 1984.
2. Borzyszkowska H. Dziecko upośledzone w rodzinie. W: Hulek A. (red.) Pedagogika rewalidacyjna. Warszawa, PWN, 1980.
3. Borzyszkowska H. Współpraca szkoły specjalnej z domem rodzinnym. Warszawa, PZWS, 1971.
4. Kościelska M. Oblicza upośledzenia. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995.
5. Los - Czasopismo samopomocy społecznej, 1996, nr 2.
6. Olszewska-Ładyga A. Rodzina. Warszawa, 1964.
Opracowanie: mgr Jolanta Hoppe