1.2 Dzieci niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim – Irena Obuchowska: w Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Irena Obuchowska
Dla celów rewalidacji ważne jest jakościowe ujęcie czynności umysłowych to, w jaki sposób dziecko spostrzega, jak skupia uwagę, jaka jest pojemność jego pamięci, jak przebiega myślenie, jaką ma wyobraźnie.
Czynności umysłowe, nazywane też poznawczymi są w psychologii rozpatrywane z dwojakiego punktu widzenia:
- koncepcja J. Piageta
- z punktu widzenia procesów informacyjnych, od których zależy nabywanie informacji, ich magazynowanie i przetwarzanie; odgrywają one istotną rolę w myśleniu i rozwiązywaniu problemów
W koncepcji Piageta rozwój umysłowy przebiega stadialnie. Osoby z LNI funkcjonują poznawczo na poziomie stadium operacji konkretnych potrafią dokonywać wielu operacji umysłowych tj. klasyfikowanie, ujmowanie zależności, potrafią także trafnie wnioskować, jednakże opierają się na zjawiskach konkretnych, rzeczywistych, niedostępne jest dla nich myślenie abstrakcyjne
Czynności poznawcze, ujmowane z punktu widzenia procesów informacyjnych, to przede wszystkim spostrzeganie, uwaga i pamięć
Inteligencja polega na uczeniu się na podstawie doświadczenia, wskutek czego występuje lepsze przystosowanie się do nowych sytuacji. Jest ona ponadto zdolnością do ujmowania powiązań między znaczeniami różnych zdarzeń, co powoduje, ze człowiek może rozwiązywać nowe zdania, pokonywać nieznane mu sytuacje, rozwijać twórczo własny umysł.
Testy nie mierzą możliwości intelektualnych człowieka, a skutki interakcji między możliwościami a środowiskiem.
Dzieci słabiej rozwinięte umysłowo są na ogół bardzo niepewne siebie, mają też często nietypową potrzebę społecznego wzmocnienia, w wyniku czego ich uwaga skupiona jest na dorosłych, a nie na zadaniu.
Dziecko powinno być poddane obserwacji podczas różnych rodzajów spontanicznej i zadaniowej aktywności, jego proces uczenia się powinien być podany wnikliwej analizie, przed dzieckiem należy postawić problemy do rozwiązania, pozwalając mu na korzystanie z różnorodnej pomocy.
S.Kowalik wyróżnia trzy perspektywy badawcze niepełnosprawności umysłowej:
a) kliniczna – NI traktowana jako defekt biologiczny, który w sposób nieodwracalny uszkadza struktury i funkcje układu nerwowego
b) rozwojowa – NI jako niepowodzenie w procesie rozwoju człowieka, człowiek traktowany całościowo, wraz z jego słabościami, ale także z mocnymi stronami, z uwzględnieniem środowiska, w którym żyje
c) społeczna – NI jest faktem społeczno-kulturowym, ważne jest zachowanie i proces wchodzenia w społeczną rolę N, zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami
d) pedagogiczna – NI polega na ograniczonym lub defektywnym uczeniu się cechującym daną jednostkę w sposób decydujący o jej biografii
WHO – NI to istotne obniżenie ogólnego poziomu f-cjonowania intelektualnego oraz trudności w zachowaniu przystosowawczym, występujące przed 18r życia
Czynniki szkodliwe sprzyjające NI:
działające przed poczęciem, uszkadzające komórki rozrodcze rodziców
w okresie rozwoju płodowego, uszkadzające układ nerwowy płodu (prenatalne)
w czasie porodu (perinatalne)
po urodzeniu się dziecka (postnatalne)
Biologiczne czynniki patogenne w podziale na rodzaj:
genetyczne tzw. chromosomopatia oraz zaburzenia metaboliczne (dotyczą komórkowej przemiany materii, które podlegają procesom regulacyjnym, uzależnionym od funkcji DNA I RNA)
somatyczne – infekcje, zatrucia, urazy
Przed wpływem czynników genetycznych trudno się obronić. Jedną z możliwości ich poznania jest tzw. amnicentoza – pobranie we wczesnym okresie ciąży płynu płodowego na podstawie, którego można z dużym podobieństwem orzec o prawidłowym bądź nieprawidłowym genetycznie rozwoju dziecka
Możemy wyróżnić trzy rodzaje uwarunkowań LNI, polegających na:
istnieniu zmian w OUN, spowodowanych czynnikami genetycznymi lub somatycznymi
istnieniu zmian w OUN przy jednoczesnym oddziaływaniu patogennych czynników środowiska rodzinnego
oddziaływaniu patogennych czynników środowiska rodzinnego
wg Woynarowskiej – nieograniczony zespół opóźnienia rozwoju, na który składa się:
- trudne warunki ekonomiczne
- wielodzietność
- rodzina izolowana, nie utrzymująca kontaktów z sąsiadami, krewnymi
- konflikty małżeńskie
- małe zainteresowanie i udział ojca w opiece
- brak wiedzy i doświadczenia w pełnieniu f-cji rodzicielskich
Dzieci żyjące w rodzinach dewiacyjnych lub wychowane instytucjonalnie charakteryzuje zazwyczaj opóźniony rozwój mowy, pod względem zasobu słownictwa, ale i artykulacji, recepcji i ekspresji mowy
Trzy aspekty charakterystyki dzieci z LNI:
stosunek do własnej NI – z całą wyrazistością występuje świadomość własnej n w okresie dorastania
odmienność w podstawowych obszarach funkcjonowania, tj. myśleniu, mowie, motoryce
myślenie: trudności w ujmowaniu związków między zjawiskami, mała pomysłowość, brak szukania rozwiązań, myślenie bierne
H. Bach uczenie się dzieci z LNI:
a) opanowany materiał jest zawężony
b) zdolność do abstrakcji jest zredukowana
c) możliwości kategoryzowania są ograniczone
d) proces uczenia jest spowolniony i ograniczony czasowo
e) spontaniczność jest słaba i nieokreślona
W środowiskach wychowujących dzieci z LNI wyraziście zaznaczają się trzy właściwości: niepewność własnych sądów, konkretność, mała przerzutność
mowa – ubogie słownictwo, trudności z uzewnętrznianiem swoich myśli, mówienie ułamkami zdań, utrudnienie w rozumieniu innych, powtórzenia, brak przymiotników, płytkie opisywanie zdarzeń
motoryka- zaburzenia koordynacji zmysłowo-ruchowej
hiperaktywność – zespół trwałego niepokoju i nieuwagi, trudności w kontrolowaniu swojego zachowania, deficyt uwagi, zaburzona lateralizacja, utrudniona mowa, chwiejność w spostrzeganiu, nasilone emocje
dyspraksja – polega na nieprawidłowym planowaniu ruchów, koordynacji między nimi, dziecko musi wielokrotnie powtarzać czynności, zaburzenia schematu własnego ciała, trudności w ubieraniu się,
A.J.Ayres problemy dziecka z dyspraksja:
- czynności dziecka są nieefektywne
- dziecko robi wrażenie słabowitego
- potrzebuje więcej ochrony niż inne dzieci
- często zdarzają mu się większe lub mniejsze wypadki
- reagowanie silnymi emocjami
- wrażenie, że mają zwiększoną wrażliwość na ból
- zachowanie dziecka mało przystosowalne, nie współpracują, reagują uporem
problemy związane z zachowaniem społecznym – labilność emocjonalna i słaba kontrolna nad afektami, bark dystansu, lepkość uczuciowa, natrętne zachowanie, zwiększona zależność od innych
1.3 Jolanta Lausch – Żuk Dzieci z głębszą niepełnosprawnością intelektualną w: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie – Irena Obuchowska
W chwili pojawienia się w rodzinie dziecka z głębszą czy głęboką ni następuje najczęściej brutalne zderzenie między wyobrażeniami, które na ogół są piękne, pełne radosnych nadziei i ambitnych planów a diagnozą o głębszej ni dziecka. Moment poinformowania stanowi najczęściej źródło wielu przykrości, doświadczeń urazowych. Rodzice często otrzymują mało zrozumiałe informacje o stanie dziecka, podkreślające głównie jego braki, a o możliwościach rozwojowych dowiadują się niewiele. Nie otrzymują żadnych wskazań co do stymulowania rozwoju dziecka
We współczesnej nauce występują dwa podstawowe kryteria określania ni.
Kryterium intelektualne
Kryterium społeczne
Prawidłowa stymulacja rozwoju jednostek z głębszą ni podnosi ich ogólny poziom intelektualny. Iloraz inteligencji w praktyce pedagogicznej mało przydatny. Ważniejsza jest znajomość wieku umysłowego dziecka, który odzwierciedla faktyczny poziom jego sprawności intelektualnej w stosunku do norm przewidzianych dla wieku chronologicznego.
Zaburzenia rozwoju intelektualnego dotyczą tempa i rytmu jego rozwoju.
Ważne jest dostrzeżenie ścisłej zależności między oczekiwaniami społecznymi wobec jednostki a jej zachowaniem
Iloraz społeczny zazwyczaj wyższy niż iloraz inteligencji
Poziom ogólnej sprawności psychofizycznej osób z GNI nie jest stały, lecz przy zastosowaniu właściwych metod rehabilitacji podwyższa się
Wyróżnia się dwie grupy postaci GNI:
* uwarunkowane genetycznie – zespoły spowodowane przez szkodliwe geny np. matołectwo bądź aberracje chromosomowe np. zespół Downa
* egzogennie – infekcje, urazy, zatrucia, które uszkadzają OUN w okresie rozwoju płodowego lub po urodzeniu
Z punktu widzenia objawów klinicznych stosunkowo najbardziej jednorodną grupą wśród dzieci z GNI są dzieci z zespołem Downa. Zespół Downa występuje najczęściej w grupie osób ze ZNI i UNI.
Osoby z zespołem Downa charakteryzują się specyficzną budową ciała i wyglądem zewnętrznym oraz wrodzonymi wadami w budowie serca i układu krążenia co przyczynia się do męczliwości fizycznej oraz częstego odpoczywania. Występuje także obniżona odporność na zakażenia i nieprawidłowości budowy i funkcji układu pokarmowego.
Stwierdzono obniżenie napięcia mięśniowego i wiotkość wiązadeł, co powoduje zwiększony zakres ruchomości stawów.
Niska jest sprawność manualna, czego przyczyną jest słabość mięśni palców.
U osób z zespołem Downa stwierdzono zaburzenia mowy. Zaczynają mówić stosunkowo późno, słownik pozostaje ubogi, występuje reranie i seplenienie
Występuje zwolnienie tempa uczenia się, trudności zapamiętywania, szczególnie materiału w pewnym stopniu abstrakcyjnego, najsłabiej uszkodzony jest proces spostrzegania
Obserwuje się przejawy zawyżonej ambicji i zaakcentowania swoich umiejętności.
Występuje wiele zaburzeń w rozwoju emocjonalnym. Emocje są mało zróżnicowane, często występuje nieumotywowany upór i negatywizm, który potęguje się w okresie dojrzewania
Zachowania pseudouporu spowodowane są obniżonym napięciem mięśniowym, które uniemożliwia natychmiastowe przejście od bezruchu do aktywności. Natomiast, gdy dana czynność została rozpoczęta jej intensywność wzrasta bardzo szybko, co powoduje trudności w jej zatrzymaniu. Czasami taka narastająca lawinowo aktywność prowadzi do utraty kontroli nad nią.
Emocje ujemne utrudniają rozpoczęcie czynności i nasilają, tzn. upór, natomiast emocje dodatnie sprzyjają zmniejszeniu go, a nawet eliminują
Skuteczność wykonywanych zadań przez osobę z zespołem Downa zależeć będzie od:
- stanu gotowości aparatu mięśniowego
- umiejętności reagowania na bodźce słowne
- rozeznania, co do znaku emocji towarzyszących
Często występują także u GNI zaburzenia sfery ruchowej. Są one osiowym jej objawem. U GNI typowym zaburzeniem są stereotypie ruchowe – głównie kiwanie-, które:
- stanowi bezpośrednie wyładowanie potrzeb ruchowych
- może być aktywnością zastępczą w sytuacjach lękotwórczych i frustrujących
- czynność przyjemna, redukująca napięcie, środek uspokajający
- zabezpiecza utrzymanie prawidłowego rozwoju psychoruchowego
- źródło uspokojenia wolne od niepowodzeń
Czynniki zewnętrzne sprzyjające stereotypii ruchowych:
- zubożenie bodźców zmysłowych
- brak interesujących przedmiotów, które dz mogło by sięgnąć wzrokiem
- brak interesujących doznań słuchowych
- izolacja społeczna
Kolejną grupą zaburzeń są behawioralne manifestacje psychoz i nerwic, które rozpatruje się najczęściej w dwóch kategoriach: psychoz o charakterze klinicznym zgodnym z ogólnie przyjętą klasyfikacją chorych psychicznie oraz psychoz odrębnych w swym obrazie klinicznym u NI
C.J.C. Earl – zaburzenia psychiczne NI – prymitywna katatoniczna psychoza głęboko upośledzonych umysłowo. Nazwą tą autor objął te stany, którym towarzyszą oznaki obniżenia sprawności umysłowej, oznaki katatonii i oznaki dysocjacji emocjonalnej
Uczenie się
Do prawidłowego przebiegu procesów uczenia się GNI niezbędne są:
- odbieranie bodźców sensorycznych i ich integrowanie
- kojarzenie informacji w czasie i przestrzeni
- przechowanie informacji w pamięci
- wykorzystywanie informacji w działaniu
W zależności od czynnika etiologicznego uszkadzającego OUN obserwuje się u osób z GNI jakościowe zmiany w procesie uczenia się. Dotyczą one zarówno uwagi, jak i spostrzegania, pamięci i rozumowania. Uwaga jest najczęściej mimowolna, ma ograniczony zakres i jest łatwo odwracalna. Proces spostrzegania przebiega wolniej, gdyż powolniejsze jest tempo procesów analizy i syntezy OUN. Najczęściej uszkodzona jest pamięć logiczna, natomiast pamięć mechaniczna jest uszkodzona w mniejszym stopniu
Teoria J.Rotteraa zakłada, iż zachowanie człowieka wyznaczone jest nie tylko jego aktualną wartością, ale i oczekiwaniem jednostki, że zachowanie, jakie przejawi w danej sytuacji, doprowadzi do określonych wzmocnień. Dlatego ważne znaczenie w procesie uczenia się mają doświadczenia jednostki, szczególnie związane z sukcesem lub niepowodzeniem działań. Dominujący typ doświadczenia prowadzi do utworzenia się u jednostki nastawienia na sukces lub niepowodzenie.
Napotykając niepowodzenia, dziecko z GNI uczy się, że jego zachowanie nie ma wpływu na charakter wzmocnień, co obniża jego motywację wykonania zadań, nastawiając jedynie unikanie niepowodzeń.
Ważnym zadaniem w rehabilitacji jest zmiana w warunków, w których dziecko wzrasta. Istotna jest tzw. metoda wzmacniania pozytywnego, czyli organizowania dziecku z GNI takiego środowiska, w którym będą dominowały nagrody, pochwały, w którym będzie osiągało sukcesy, będzie akceptacja