Gospodarka światowa w okresie międzywojennym
Po zniszczeniach i kosztach wojennych oraz ograniczeniu handlu międzynarodowego i światowego rolnictwa i przemysłu nastąpiły zakłócenia walutowe i finansowe. Doprowadziły one do załamania gospodarki międzynarodowej. Jądrem tych zakłóceń tyły “reparacje”. Stany Zjednoczone stały się wierzycielem Europy. Ujemnych konsekwencji inflacji nie udało się ograniczyć tylko do Niemiec. Wszystkie nowopowstałe państwa przeżyły podobną inflację. Zgodnie z przewidywaniami Keynesa gospodarka międzynarodowa znalazła się w stanie głębokiego kryzysu. Po zaprzestaniu spłat przez Niemcy i zajęciu przez wojska francuskie i belgijskie w styczniu 1923r. Zagłębia Ruhry /bez rezultatu/ pospiesznie stworzona komisja międzynarodowa zmniejszyła spłaty reparacji i udzielono Niemcom tzw. pożyczki Dawwesa w wysokości 800mln marek Po tej pożyczce napłynęła do Niemiec dalsza fala amerykańskiego kapitału w postaci prywatnych pożyczek. Wielka Brytania w związku z narastającym bezrobociem, spowodowanym zniszczeniami i zahamowaniem przemysłu, wypłacała zasiłki robotnikom i dlatego miała problemy gospodarcze związane z inflacją. Utraciła również rynki przemysłu węglowego. Mimo takich problemów większość krajów Europy w latach dwudziestych dobrze się powodziło. Szkody wyrządzone przez wojnę w dużej mierze usunięto. Stany Zjednoczone wyszły z wojny silniejsze niż kiedykolwiek. Japonia, która przed wojną była niewielkim imperium, powiększyła swe terytorium i stała się znaczącą potęgą gospodarczą. Lata 1924-1928 określa się zazwyczaj jako okres stabilizacji. W okresie tym szybko wzrastała produkcja przemysłowa oraz rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych. Jednym z istotnych przejawów systemu kapitalistycznego była również pomoc w odbudowie potęgi gospodarczej Niemiec, przy pomocy Anglii, usiłującej osłabić pozycję Francji. Już w roku 1929r. amerykańscy bankierzy i inwestorzy zaczęli wycofywać się z rynków europejskich lokując swe pieniądze w giełdzie nowojorskiej, która przeżyła wzrost spektakularny obrotów. Wiele osób kupowało mimo skromnych zasobów akcje na kredyt. Po krachu 24.10.29r. na giełdzie nowojorskiej nastąpiła fala wyprzedaży akcji i wywołała gwałtowny ich spadek. Następna fala była 29.10.01r. i banki zaczęły żądać zwrotu pożyczek, co zmusiło inwestorów do rzucenia akcji na rynek bez względu na cenę. Amerykanie inwestujący w Europie wycofali się z Europy by ratować fundusze. Przez cały rok 1930 trwało wycofywanie kapitału z Europy, wywołując napięcia w systemie finansowym. Rynki finansowe ustabilizowały się, ale spadły ceny surowców i w rezultacie skutki zaczęły odczuwać takie państwa jak Argentyna czy Australia. W maju 1931r. zawiesił wypłaty jeden z największych banków Europy Środkowej. Chociaż Austria zamroziła aktywa bankowe, panika rozszerzyła się na Węgry, Czechosłowację, Rumunię, Polskę i przede wszystkim Niemcy. Francja grała na zwłokę i panika ogarnęła Anglię, której Bank zawiesił wypłat w złocie. Wobec braku uzgodnień międzynarodowych kursy walut uległy wahaniom. Zmiany te dokonywały się w skutek ucieczki kapitałów i pod wpływem nadmiernego nacjonalizmu gospodarczego. W latach 1929-1932 nastąpił drastyczny spadek obrotów handlu międzynarodowego, co spowodowało spadek produkcji przemysłowej, zatrudnienia i dochodów. Niemcy zawiesiły spłaty reparacji i w 1932r. przedstawiciele państw Europy dyskutowali nad zakończeniem moratorium Hoovera. Ostatnią próbą położenia kresu kryzysowi gospodarczemu była Światowa Konferencja Walutowa w 1933r. Program przewidywał wznowienie waluty złotowej i uważano, że Stany Zjednoczone odegrają istotną rolę w tym. Jednak Stany Zjednoczone zajęte wyborami prezydenckimi nie chciały podejmować decyzji i konferencję odłożono, a po wyborach zajęły się wzmocnieniem własnej gospodarki i nie chciały podejmować jakichkolwiek decyzji międzynarodowych. Próba współpracy zakończyła się fiaskiem. Roosevelt powołał do życia NRA, którego celem było planowanie gospodarki prywatnej pod nadzorem państwa, ale w 1935r. Sąd Najwyższy uznał NRA sprzeczną z konstytucją. Mimo ponownego ożywienia w przemyśle amerykańskim, w 1937r, gospodarkę nawiedziła nowa recesja i nie nastąpił powrót do stanu pełnego zatrudnienia. Kiedy w 1941r. Stany przystąpiły do II wojny miały 6mln bezrobotnych. System jednak okazał się bardziej zdolny do zwalczania depresji niż programy w owym czasie w Europie. W wyniku I wojny światowej Francja ucierpiała najbardziej i liczyła na reparacje ze strony Niemiec. Dlatego rozpoczęła na wielką skalę odbudowę zniszczonych rejonów, co pobudziło gospodarkę do bicia rekordów. Kiedy reparacje nie nadeszły i zaostrzył się kosztowny problem Ruhry wartość franka w ciągu 7 lat spadłą bardziej niż podczas wojny. W 1926 ustabilizowano franka za pomocą drastycznych oszczędności. Stymulowało to import, eksport i doprowadziło do napływu złota. Depresja, która dotarła dopiero w 1931r. była mniej surowa, ale trwałą dłużej do 1936r. i kiedy 1939r wybuchłą wojna Francja jeszcze nie stanęła na nogi. Mniejsze kraje Europy Zachodniej /uzależnione od handlu zagranicznego/ zostały dotknięte depresją. Po odejściu w 1931r Wielkie Brytanii od złota większość krajów również porzuciła ten system. Francja była ośrodkiem “złotego bloku” i obejmowała Szwajcarię, Belgię i Holandię. W 1936 roku Stany Zjednoczone, Francja i Wielka Brytania zawarły porozumienie o stabilizacji kursów walut i do przyczynienia się odbudowy gospodarki międzynarodowej. W Europie Środkowej i Wschodniej oraz w Hiszpanii /faszystowskie dyktatury/ przysłonił zjawisko czysto polityczne. We Włoszech Benito Mussolini doszedł do władzy podejmując próbę przebudowy społeczeństwa, faszyzm potrzebował odrębnej organizacji gospodarczej. Powstały korporacje pod zarządem partii, które regulowały ceny, płace. Prowadzono na szeroką skalę roboty publiczne i rozwinięto program zbrojeń. Natomiast nazistowskie Niemcy najwcześniej osiągnęły przywrócenie działań gospodarki. Osiągnięto to głównie prze roboty publiczne, oraz przemysł zbrojeniowy. Naziści wprowadzili obowiązkową przynależność do Narodowego Frontu Pracy i kontrolowali rynki pracy. Jednym z głównych zadań było osiągnięcie samowystarczalności. Wprowadzili kontrolę dewizową i handlowali z sąsiadami bez użycia złota, czy walut, ale w zamian za swoje produkty przemysłowe. ZSSR natomiast wprowadziła kolektywizację rolnictwa i wprowadzili plan pięcioletni, a później następny. Hiszpania nie uczestnicząca w wojnie skorzystała na wojennym wzroście popytu, ale nadal była krajem rolniczym. Początkowo rozkwitająca nie oparła się depresji, która przyczyniła się do upadku monarchii i ustanowieniu Drugiej Republiki. Rok 1935 oraz w znacznej mierze 1936 stały pod znakiem poprawy koniunktury. Prowadzono politykę nakręcania koniunktury, która w państwach faszystowskich szła wraz z wyścigiem zbrojeń. Cechą charakterystyczną dla tej polityki było wzrost roli państwa, jako organizatora i inspiratora inwestycji gospodarczych. W sumie okres pokryzysowego ożywienia przyniósł rozwój przemysłu większości krajów słabo rozwiniętych, natomiast w większości krajów uprzemysłowionych produkcja nie osiągnęła stanu z przed 1928-1929r lub też tylko niewiele go przewyższała. Inaczej rzecz miała się w ZSSR, która nie przeżywała kryzysu gospodarczego i nie podlegała wahaniom koniunktury. Najszybciej w ZSRR rozwijał się przemysł maszynowy i pod tym względem zaczął wysuwać się na czoło krajów europejskich. Niemcy natomiast rozwinęły w dużym stopniu technikę i zaczęli rozwijać przemysł wojskowy, chemiczny. Europa Zachodnia, teren “rewolucji agrarnej” osiągnęła przed II wojną światową bardzo wysoki poziom rolnictwa w przeciwieństwie do państw nowopowstałych / np. Polska, Węgry/ oraz terenów Afryki, Azji i Ameryki Płd /rolnictwo zacofane/, Mimo rozwoju rolnictwa Europa Zachodnia nie była głównym importerem żywności. To właśnie “nowe kraje” były producentami zboża i mięsa. W Stanach Zjednoczonych rozwijało się rolnictwo plantacyjne, a w ZSRR powstały wielkie społeczne gospodarstwa pod zarządem państwa, działające na podstawie planów gospodarczych. Po spadku obrotów międzynarodowych wywołanych kryzysem, od 1934 zaczęły się nowe wymiany handlowe /najbardziej znacząca była Wielka Brytania/. Powszechna na świecie stawała się kontrola handlu zagranicznego. Wobec zbrojeń faszystowskich zmniejszył się przewóz dóbr konsumpcyjnych, importowano głównie surowce, zwłaszcza o charakterze strategicznym. W 1939r.