Gramatyka opisowa współczesnego języka polskiego

dr Dzióbałtowska

Literatura:

1. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia., pod red. R. Grzegorczykowej, R. Laskowskiego, H. Wróbla, Warszawa, 1999 (i dalsze wydania)

2. Grzegorczykowa R., Zarys słowotwórstwa polskiego, Warszawa, 1979 (i dalsze wydania)

3. Jodłowski S., Podstawy polskiej składni, Warszawa, 1976 [kolejny semestr]

4. Klemensiewicz Z., Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego, Warszawa, 1973

5. Nagórko A., Zarys gramatyki polskiej, Warszawa, 1998 [do powtórzenia na egzamin]

6. Ostaszewska D., Tambor J., Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego, Warszawa, 2000 [do powtórzenia na egzamin]

7. Strutyński J., Gramatyka polska, Kraków, 1999 (i dalsze wydania)

8. Wierzchowska B., Wymowa polska, Warszawa, 1971

Wykład 1

26 lutego 2010r.

Powietrze z płuc wypychane jest przy pomocy ruchów wdech-wydech. Przepona pcha powietrze z płuc przez krtań, wiązadła głosowe, tchawicę.

Wiązadła głosowe - dwa mięsnie drgające pod wpływem strumienia powietrza przesyłanego z płuc; uwięzione w konstrukcji kostnej, chrząstkowej krtani. Zamykają przelot do przełyku. Biorą udział w artykulacji dźwięczności i bezdźwięczności (z udziałem wiązadeł inaczej artykuluje się dźwięczne b i bezdźwięczne p).

• Drganie wiązadeł powodują powstanie głosek dźwięcznych

• Brak drgań wiązadeł powoduje powstanie głosek bezdźwięcznych

Nagłośnia jest mięśniem. Fala powietrza przechodzi krtań. Jama gardłowa jest widoczna. Tylna część jamy gardłowej często łapie choroby, zapalenia, narażona jest na pyły, bakterie; jest ona pierwszą jamą, następne to: jama ustna, jama nosowa; jama gardłowa kończy języczek, który potrafi przylegać i odchylać od tylnej ściany gardła - gdy ją dotyka, powietrze nie wpływa do jamy nosowej (i odwrotnie).

Funkcja unosowienia - nosowe głoski powstają, gdy powietrze przepływa przez jamę nosową (np. ą, m, n).

Jama głosowa? - bierze udział w artykulacji nosowych głosek (m, n, ń, ą, ę).

Jama ustna - następuje tu ostateczna obróbka fali głosowej przekształconej na głoski.

Język - narzędzie artykulacji, którego nie można zastąpić, ma ponad 30 mięśni powodujących wielką elastyczność, dzielimy go na 3 segmenty: przód, środek i tył. Brzeg języka dotyka zębów. Jest najbardziej ruchomym narzędziem mowy i lezy na szczęce dolnej.

Jama ustna kończy się ruchomymi wargami (dolną i górną). Szczęki są nieruchome (ruchome są wyłącznie stawy). Narzędzia ruchome: wiązadła głosowe, język, wargi, nagłośnia, podniebienie miękkie. Narzędzia nieruchome: zęby, dziąsła, krtań, górne podniebienie twarde .

Głoska - najmniejszy element dźwiękowy mówienia, charakteryzuje się zespołem cech artykulacyjnych i akustycznych.

Litera - przedstawienie graficzne głoski. Głoski dzielimy na: samogłoski (mają funkcję sylabotwórczą), półsamogłoski (półotwarte) i spółgłoski. Samogłoski, półsamogłoski i spółgłoski różnią się stopniem otwarcia narządów mowy.

Ćwiczenia 1

26 lutego 2010r.

Znak	Przykład	Znak	Przykład	Znak	Przykład
a ą b b' c č ć c' d ḍ d' ӡ ǯ ӡ* ӡ' e ę f f' g	alt, Adam, Ala avąs (awans) [a nosowe] baba b'ić, b'igos noc čas (czas), čapka (czapka) ćeń (cień), ćiša (cisza), ćasto (ciasto) rac'ḭa (racja), turc'ḭa (Turcja), dom, dama, dal ḍžewo (drzewo) [ma zmienioną artykulację] rad'ḭo (radio) saӡa (sadza), ӡwon (dzwon), ӡban (dzban) ǯem (dżem) ӡ*eń (dzień) wóӡ' iӡ'e (wódz idzie), ӡ'aṷo (działo) sen, Ewa kęs, sęs (sens) foka, fala f'iga, f'ikus gość, ganek, goṷy (goły)	g' x x' γ γ' į ̭ḭ į* k k' l l' ł ṷ ṷ* m m' m* n ņ ṇ	g'il, G'ien'a (Gienia) xata (chata), xory (chory) x'iny (Chiny), x'irurk (chirurg) daγ domu (dach domu), γamak (hamak) γ'istor'ḭa įnžyńer (inżynier) ḭeść (jeść), ḭot (jot), ḭota (jota) koį*sk'i (koński) koza k'ino las, lampa l'is łapa [przedniojęzykowo-zębowe] ṷapa (łapa), aṷto [u niezgłoskotwórcze] umysṷ (umysł) mama m'iska reṷmatysm* (reumatyzm) noga, nos męščyzņ (mężczyzn) roṇčka (rączka)	η η' ń ń* ǫ p p' r ŗ r' s š ś s' t ṭ t' u ų v v' y y* z ž ź z'	baηk [n tylnojęzykowe] weη'g'ḭel ńić pleśń* vǫs (wąs), kǫserwa (konserwa) pas, port p'ić, p'ień rak, rok v'ḭatr (wiatr) r'ink (ring) sok šal (szal), šafa (szafa) kość s'inus (sinus), s'eń (sień) tom, tor ṭšy (trzy) t'iara uxo (ucho) kųšt (kunszt) voda (woda) v'ino (wino), v'iara (wiara) ryk ry*štok (rynsztok) vaza, zev žaba (żaba) žeka (rzeka) źima az'ḭa (Azja)

Głoski można zapisać za pomocą alfabetu.

Pismo fonetyczne - oddaje wymowę głosek, wyrazów; piszemy przy pomocy liter alfabetu fonetycznego - tak jak słyszymy.

Alfabet fonetyczny dla języków słowiańskich:

' - miękkość pełna

` - półmiękkość

˛ - (pod literą) bezdźwięczność

Wykład 2

5 marca 2010r.

CECHY WYMOWY

(inteligenckiej - zgodnie z normą językową)

1. różnice dotyczące wymowy głoski ł

ṷapa/łapa

• ṷapa - nie ma cech niezgłoskotwórczych (ł zredukowane - inaczej u niezgłoskotwórcze) [ ≠ uxo (ucho) - u sylabotwórcze, zgłoskotwórcze]

• łapa - ł przedniojęzykowo-zębowe pochodzi z Kresów Wschodnich; wymowa ta jest normatywna (prawidłowa)

2. różnice dotyczące wymowy głosek ch/h

x w miejscu γ (ch bezdźwięczne w miejscu h dźwięcznego)

• np. hak [γak] wymawiamy jak [xak]

• wymowa h dźwięcznego pochodzi z Kresów Wschodnich i Podhala

KLASYFIKACJA SAMOGŁOSEK

Klasyfikacja samogłosek wynika z obserwacji pionowych i poziomych ruchów języka. W języku polskim jest mało samogłosek (a, o, u, e, i, y, ę, ą), więc jest językiem spółgłoskowym.

Samogłoska - głoska pełniąca funkcje sylabotwórcze, wszystkie są dźwięczne; ustne bądź nosowe.

TRÓJKĄT HELLWAGA

• został przystosowany do języka polskiego przez Tytusa Benniego:

a → samogłoska środkowa i niska

e, ę → samogłoski przednie i średnie

o, ą → samogłoski tylne i średnie

i, y → samogłoski przednie i wysokie

u → samogłoska tylna i wysoka

Ćwiczenia 2

5 marca 2010r.

ṷafka, trafka, torepka, zešyt, ćiša, kura, vus, vuṷ, dṷugop'is, kšesṷo

LITERA I

Litera „i” między spółgłoskami w wyrazie pełni podwójną funkcję: znaku miękkości poprzedniej spółgłoski znaku samogłoski „i” np. ćiša, ćixo, śiny, źima, b'ić, p'ić, m'iska Litera „i” po spółgłoskach przed samogłoską pełni tylko jedną funkcję: znaku miękkości poprzedniej spółgłoski np. ćasto, śano, m'asto, źarno, b'aṷy, p'ać

P.d. Wypisać swoje dwie cechy wymowy oraz fonetycznie 20 wyrazów

(bez ą i ę).

Wykład 3

12 marca 2010r.

WYMOWA Ą I Ę

w wygłosie (na końcu wyrazu) - zasada normatywna (obowiązkowa)

Ę

-ę:

jako ę: prošę (unosowione) +

jako e: proše (odnosowione) +

jako em: „Nie chcem, ale muszem” (północne Mazowsze; mowa gwarowa, niepoprawna) -

jako e^ṷ: [wymowa jak ęł] (w Łódzkiem, w części północnej) -

Zbyt częste wymawianie ę unosowionego jest monotonne, może być zastąpione odnosowym e.

Ą

-ą:

jako ǫ: idǫ, prošǫ (o unosowione) +

jako om: rozłożona nosowość = ustna + nosowa -

jako o: (gwara z północnego Mazowsza) odnosowione -

jako o^ṷ: utracona nosowość zastąpiona ṷ -

w śródgłosie:

Ę, Ą

-ę, - ǫ - przed szczelinowymi zachowuje się nosowość, tzn. wymawiamy jednocześnie głoskę ustną z brzmieniem nosowym (szczelinowe: s, š, ś, z, ž, ź, v, v', f, f', x, x')

-ę, - ǫ - zachowuje nosowość (synchroniczna nosowość) i ustną głoskę, np. gęsty, gǫšč, męsk'i, vǫs, mǫš, męščyzna, vǫš, vǫvus, vęx.

Wymowa z rozłożoną nosowością (vons, gensty) jest niewskazana oraz (ge^ṷsty, me^ṷski).

-ę, - ǫ - półotwarte - wymawiamy -ę, - ǫ + l i ł (ṷ) dwojako:

(Przede wszystkim formy czasu przeszłego)

1. ę, ǫ (unosowione e, o): uįǫṷ (ujął), uįęṷa (ujęła), vźǫṷ (wziął), uįeṷa (ujęła)

2. e, o (odnosowione): uįoṷ, ug'oṷ, vźeṷa, uįeṷa

-ę, - ǫ + zwartowybuchowe (p, p', b, b', k, k', g, g', t, d)

+ zwarto szczelinowe (c, ć, č, ӡ, ӡ, ǯ)

Ę i ǫ przed zwartowybuchowymi i zwarto szczelinowymi ma wymowę asynchroniczną nosowości, tzn. realizuje się wymowa e i o ustnych, po czym spółgłoski nosowej o tym samym miejscu artykulacji, co następna spółgłoska.

ę, ǫ + p, b: kempa, bombel, kompać (-em, -om)

+ p', b': roḿb'e, koḿp'el, troḿb'e (-eḿ, -oḿ)

+ k, g: reηka, roηk (-eη, -oη)

+ k', g': reήka, ṷoήk'i, veήg'el (-eή, -oή)

+ t, d: tendy, stont, p'onty, ӡeśonty, kont, sont (-en, -on)

+ c, ӡ: penӡel, benc (-en, -on)

+ ć, ӡ: peńӡić, poćońć (-eń, oń)

+ č, ǯ: reṇčńik, poṇček, peṇček [meṇǯec→meṇdžec] (-eṇ, -oṇ)

Nie mieszać zjawiska rodzimego ze zjawiskiem obcym, takim jak:

kompas, bomba, plomba, klomb, konduktor, renta, gong, gang, romb, komputer, koncept, konto. Wyrazy obce nie zawierają ę i ǫ (nosówek).

Ćwiczenia 3

12 marca 2010r.

CECHY WYMOWY cd.

3) pańenka; pańeηka

N przed k w wyrazach rodzimego pochodzenia wymawiamy w Polsce dwojako:

1) jako n przedniojęzykowo-zębowe (pańenka).

2) jako η tylnojęzykowe (pańeηka).

Rodzime są te wyrazy, w odmianie których między n oraz k wchodzi e (pańenek).

Trójkąt poznańsko-krakowski (Poznań - Łódź - Kraków) - wymawianie η: suk'eηka, v'iśeηka, ṷaźeηka. Jest to wymowa regionalna, inteligencka; wszędzie indziej jest n przedniojęzykowe.

Nie mylić zjawiska z wyrazami obcymi, w których jest połączenie n+k: baηk, puηkt, fuηkc'įa, Koηgo, Beηgal, Kaηgur.

P.d. Wypisać swoje trzy cechy wymowy oraz fonetycznie 20 wyrazów

(również z ą i ę) - na kartce, na ocenę.

Wykład 4

19marca 2010r.

CECHY WYMOWY cd.

4) dotyczy wymowy spółgłosek wargowych-miękkich (p', b', m', f', v')

→ p', b', m', f', v' → synchroniczna miękkość [synchronia = jednoczesne współbrzmienie], np. p'ać, m'asto, b'aṷy, v'oska, f'oṷek

→ p'į, b'į, m'į, f'į, v'į → asynchroniczna miękkość, np. p'įać, m'įasto, b'įaṷy, v'įoska, f'įoṷek

Wymowa asynchroniczna jest powszechna w północnej części Polski, wywodzi się z gwar. Jest uznawana za poprawną. Rzadko asynchronia pojawia się przed „e” (np. v'eś). Artykulacja wargowych-miękkich jest trudna, ponieważ składa się z dwóch ruchów artykulacyjnych: warg i języka ku górze.

KLASYFIKACJA SPÓŁGŁOSEK

Spółgłoski nie są sylabotwórcze; są parami dźwięczne i bezdźwięczne; są parami twarde i miękkie; zmiana spółgłoski z miękkiej na twardą i odwrotnie, zmienia znaczenia wyrazu (biały → bały, kasa → Kasia, piasek → pasek).

Spółgłoski dzielimy na:

• właściwe - takie, które realizują dźwięczność i twardość,

• półotwarte, czyli głoski, które były kiedyś sylabotwórcze.

Ćwiczenia 4

19 marca 2010r.

g'inęl'i, g'inel'i, g'inąṷ, zemby, p'įonty, seńӡa, roṇčka

gaṷąś, zm(į)ęṷa, p' įeηkny, klontfa, vęzeṷ, leηk

poreṇč, įeӡonc, beηkart, k'iść, k'eṷbasa, vąs

poṇček, reηk'i, xoӡą, tempy

P.d. Wypisać swoje 4 cechy wymowy oraz fonetycznie 20 wyrazów - na kartce, na ocenę.

Tabela 1

Charakterystyka spółgłosek

Głoski

Wargowe

Przedniojęzykowe

Środkowo-językowe

Tylnojęzykowe

Dwuwargowe

Wargowo-zębowe

Zębowe

Dziąsłowe

Prepa- latalne

Postpa- latalne

twar

zmięk

twar

zmięk

twar

zmięk

twar

zmięk

twar

zmięk

d ź w

b e z

d ź w

b e z

d ź w

b e z

d ź w

b e z

d ź w

b e z

d ź w

b e z

d ź w

b e z

d ź w

b e z

d ź w

b e z

d ź w

b e z

d ź w

b e z

d ź w

b e z

Spółgłoski właściwe

Zwarte

b

p

b'

p'

d

t

d'

t'

ḍ

ṭ

ģ

ḱ

g

k

Zwarto szczelinowe

ӡ

c

ӡ'

c'

ǯ

č

ǯ'

č'

ӡ

ć

Szczelinowe

v

f

v'

f'

z

s

z'

s'

ž

š

ž'

š'

ź

ś

γ

χ

γ'

χ'

Spółgłoski półotwarte

Nosowe

m

m*

m'

m'*

n

ņ

n'

ṇ

ṇ*

ń

ń*

η

η*

η'

η'*

Drżące

r

ŗ

r'

ŗ'

Boczne

ł

l

ļ

l'

ļ'

Półsamo głoskowe ustne

į

ṷ

ṷ*

ṷ'

Półsamo głoskowe nosowe

ĩ*

ũ*

7

---