Budowa komórki i typy połączeń komórkowych
Do zasadniczych struktur wyróżnianych w komórce zaliczamy:
-jądro komórkowe
-cytoplazmę; w której zanurzone są organella oraz elementy cytoszkieletu
Komórka jest oddzielona od środowiska błoną plazmatyczną.
Plazmolemma odpowiada za bierny i czynny transport związków o charakterze jonowym i niejonowym.
Błony komórkowe dzielą komórkę na ściśle ze sobą połączone kompartmenty.
Zarówno plazmolemma jak i wewnętrzne błony komórkowe zawierają takie same białka , lipidy i wodę. Dodatkowo u ssaków występują także węglowodany związane z białkami i lipidami błony. Lipidy stanowią ok. 50% masy błon. Są to głównie fosfolipidy (które dominują w błonach wewnątrzkomórkowych). Drugi składnik - białka - zabezpieczają jedność strukturalną, nadają własności enzymatyczne transportują substancje do i z komórki, a także stanowią o indywidualnych cechach błony.
Białka identyfikujemy przez oznaczenie ich właściwości enzymatycznej lub masy cząsteczkowej. Przykładami białek są:
z białek błony wewnętrznej
-adenozynotrójfosforataza w błonach mitochondrialnych
-spektryna w błonie erytrocytów
z białek błony zewnętrznej:
-oksytocyna
-oksydaza cytochromowa
Połączenia międzykomórkowe
związane z adhezją komórkową, gradientem osmotycznym między komórką a jej otoczeniem, przepływem impulsów elektrycznych etc.
Rozróżniamy kilka typów połączeń międzykomórkowych:
1.Strefa zamykająca
występuje w:
-błonach komórek nabłonkowych wielu narządów,
-w odcinkach wydzielniczych i odprowadzających gruczołów,
-w śródbłonkach naczyń krwionośnych
-pomiędzy neurocytami OUN
Złącze to jest odpowiedzialne za tworzenie bariery dla substancji krążących w przestrzeniach międzykomórkowych. W nabłonkach reguluje przepływ wody i jonów. W układzie nerwowym określa właściwości przewodnictwa włókien nerwowych, kształtuje funkcję bariery przewodnictwa krew - mózg.
Złącze ma 5 - warstwową strukturę, a struktura zamykająca wykazuje pewną labilność funkcjonalną i strukturalną. Z tego powodu wyróżniamy trzy typy takich złącz:
-typ ciągły
-typ podzielony grzebieniami
-odcinkowy z dużymi porami
Daleko zaawansowane przespojenie tego łącza występuje między innymi w:
-nowotworach gruczołu krokowego
-zapaleniach woreczka żółciowego
-pod wpływem czynników doświadczalnych np. w przypadku podwiązania przewodów żółciowych
2.Przegrodowe
złącza tego typu występują głównie u bezkręgowców, rzadziej u kręgowców.
Pojawiają się między innymi w gruczołowej części kory nadnerczy, ciałku żółtym i jajnikach.
Jego rola pozostaje niejasna. Wiadomo, że zajmuje około 30% błon w wyżej wymienionych strukturach i mówi się o jego roli spajającej oraz udziale w międzykomórkowej wymianie jonów i substancji organicznych. Ma także tworzyć barierę między narządem a przestrzenią międzykomórkową - przemawia za tym przyszczytowa lokalizacja w komórkach oraz szerokość i ciągłość przebiegu kontaktu wzdłuż całego obwodu komórki.
Do tego typu złącz należy złącze typu hydra (u stłubi).
3.Strefa przylegania
towarzyszy strefie zamykającej, występuje między komórkami nabłonka pokrywnego, gruczołowego kręgowców i bezkręgowców, a także w komórkach nowotworowych.
Jej rolą jest wzmocnienie wzmocnień mechanicznych między komórkami, sterowanie procesami różnicowania. Odpowiada za ruchliwość, elastyczność i plastyczność komórek, a także wzajemne rozpoznawanie się komórek.
4.Desmosom punktowy
występuje zarówno u bezkręgowców jak i kręgowców w tkankach szczególnie narażonych na urazy mechaniczne jak na przykład: naskórek, śluzówka szyjki macicy, mięsień sercowy.
Można zauważyć pojawiającą się zależność między adhezją komórek a liczbą desmosomów. Cecha ta zaznacza się szczególnie w np. schorzeniach dermatologicznych (zwłaszcza tych związanych z nadmiernym rogowaceniem) i w nowotworach.
Desmosomy punktowe ściśle kontaktują się z mitochondriami (co zaspokaja ich potrzeby energetyczne). Ujawniają labilność struktury i funkcji. Nie ograniczają zdolności do ruchu, a ich budowa zmienia się w zależności od miejsca jakie zajmują poszczególne komórki w nabłonku w danym momencie.
5.Łączące (nexus)
występuje w tkankach pobudliwych kręgowców i bezkręgowców, w organizmach dojrzałych i znajdujących się we wczesnych etapach embriogenezy. Pojawia się w: śródbłonku naczyń, wątrobie, naskórku kręgowców, gruczołach ślinowych.
Jego rolą jest stwarzanie optymalnych warunków do wymiany jonów i metabolitów.
Transport komórkowy
odbywa się na drodze dyfuzji, za pomocą nośników lub drogą aktywną i wymaga energii.
Wyróżniamy trzy fazy przejścia substancji przez błonę:
1-substancja opuszcza fazę wodną i lokalizuje się w fazie lipidowej
2-substancja przenika przez fazę lipidową
3-substancja opuszcza fazę lipidową aby znaleźć się w warstwie wodnej po drugiej stronie błony komórkowej
Transport pasywny zachodzi spontanicznie, niezwiązany ze zmianą energii, przebiega w obu kierunkach zgodnie z gradientem stężeń (przebiega liniowo). W przypadku dyfuzji kinetyka uzależniona jest od rozmiaru, kształtu i ładunku cząsteczek rozpuszczalnych oraz temperatury, lepkości roztworu i ładunku powierzchniowego błony. Zachodzi jednokomórkowo i wbrew gradientowi stężeń. Wytwarza stały poziom elektrolitów gradientu i ciśnienia osmotycznego. Transport nośnikowy (dyfuzja ułatwiona) zachodzi dzięki ruchliwemu białku łączącemu się z substancją transportowaną, przenika przez błonę dzięki zmniejszonej wartości iloczynu rozpuszczalności całego kompleksu.
Organella komórkowe
Mitochondria
nieodzowne dla życia organizmu, zawierają enzymy konieczne do fosforylacji oksydacyjnej czyli do produkcji energii (ATP).
Długość 7μm, szerokość 0,5-1μm - w niektórych komórkach zdarzają się większe np. około 20μm w komórkach wątroby.
Ilość mitochondriów w danej komórce jest proporcjonalna do jej aktywności życiowej:
-mała liczba mitochondriów - komórki nabłonkowe naskórka, limfocyty
-duża liczba mitochondriów - komórki wątroby (ok.1000-2000 na komórkę), komórki nerek (ok.1000 na komórkę), komórki nabłonka jelit, komórki nerwowe
Rozmieszczenie w komórkach jest różne:
-równomierne np. w hepatocytach
-spolaryzowane (rozmieszczone w określonych odcinkach cytoplazmy)
Lokalizacja mitochondriów jest bezpośrednio związana z siateczką śródplazmatyczną, błoną jądrową i złączami międzykomórkowymi.
W budowie mitochondrium wyróżniamy blaszkę zewnętrzną, wewnętrzną (pofałdowaną grzebieniami) oraz dwóch przestrzeni: międzybłonowej oraz macierzy.
Blaszka zewnętrzna - gładka, ma niższy ciężar właściwy i pełni funkcję sita molekularnego przepuszczalnego dla struktur o wadze poniżej 5000D (daltonów).
Blaszka wewnętrzna - zawiera więcej białek , jest wybiórcza w transporcie substancji
Retikulum endoplazmatyczne
siateczka złożona z kanalików, cystern i pęcherzyków. Ma dwa podstawowe składniki morfologiczne:
-siateczkę szorstką (posiadającą związane z powierzchnią rybosomy)
-siateczkę gładką (pozbawioną rybosomów)
Jego ilość w cytoplazmie poszczególnych komórek jest bardzo zróżnicowana. Najwięcej występuje w komórkach produkujących i magazynujących białko dla potrzeb innych tkanek lub układów np. hepatocyty, komórki nerwowe, gruczołowe i plazmatyczne.
Ogólnie retikulum zajmuje około 15% objętości komórki (jest ok.2,5 raza większe od jądra komórkowego i 3 razy większe od plazmolemmy).
Błony retikulum zawierają 30% lipidów i 70% białek.
Rybosomy
współodpowiedzialne za przebieg syntezy białek.
Kształt kulisty bądź sferyczny, a ich wielkość zależy bezpośrednio od procentu zawartości RNA i koncentracji białek. Obie te jednostki są łączone za pomocą jonów magnezu.
Aparat Golgiego
wewnętrzny aparat siateczkowy. U organizmów prostych i bezkręgowców występuje w postaci pojedynczych, rozproszonych w cytoplazmie ziarenek, rurek lub niekompletnej siateczki. U ssaków przyjmuje postać systemu skomplikowanej siateczki.
Położony w obrębie tzw. strefy Golgiego:
-strefa około jądrowa - w komórkach nerwowych
-między jądrem a biegunem wydzielniczym - w gruczołach
-strefa zmienna zależna od stanu funkcjonalnego komórki i nefronu - w nerce
-strefa wędrująca z bieguna odżywczego do wydzielniczego - w tarczycy
Zbudowany z gładkich błon przyjmujących różną postać (mają grubość ok. 7,5 nm) tworzących trzy składników:
a)wydłużone cysterny w liczbie 5-8 rozmieszczone jedna nad drugą w stałej odległości 2 -15nm
b)drobne pęcherzyki o średnicy 20-60nm
c)duże pęcherzyki o średnicy 2-3μm
a)w centralnej części błona ciągła i gładka, w obwodowej nieco rozszerzona i perforowana. Pęcherzyki przyjmują kształt litery C lub S i są ze sobą połączone systemem cienkich, gładkich rurek i kanalików
b)-gładkie, spełniają rolę tranzytową (transportową) o mniejszych wymiarach (30-50nm)
-okryte o średnicy 60nm o stałych wymiarach i nieco grubszych ścianach
c)struktury niestałe występujące w bezpośrednim sąsiedztwie rozszerzonych pęcherzyków cystern i w niewielkiej odległości od bieguna dojrzałego aparatu, szczególnie dużo występuje ich w komórkach uczestniczących w procesach wydzielniczych np. nabłonkowych jelit, kanalikach nerek, trzustce.
Aparat Golgiego wchodzi w skład systemu wakuolarnego, do którego wlicza się także retikulum endoplazmatyczne szorstkie i gładkie i błona jądrowa. Odpowiada on za transmisję substancji, syntezę białek, węglowodanów, glikopotein, cholesterolu oraz za detransformację ksenobiotyków.
Lizosomy
owalne lub okrągłe o zmiennej średnicy otoczone pojedynczą błoną lipoproteinową, gromadzą duże ilości enzymów hydrolitycznych o optimum pracy to pH kwaśne np. syntetazy siarczanowe, peptydazy, amidazy, enzymy rozbijające wiązania fosforanowe.
Różnią się cechami indywidualnymi (charakterystyką i funkcją):
-prelizosomy - zawierają substancje które mogą być trawione
-pierwotne - nie podjęły funkcji biologicznej mimo posiadania aparatu enzymatycznego
-wtórne - przeprowadzające procesy trawienia
-postlizosomy - ciałka ostateczne, zanik własności enzymatycznej, magazynowanie materiału, który nie podlega trawieniu
Degradacja związków i organelli:
Otaczane przez błony ER autosomy łączą się (fuzja) z lizosomem pierwotnym (działanie enzymów hydrolitycznych w postaci ciałka gęstego). Powstałe lizosomy wtórne (zwane autolizosomami) w ramach gromadzenia materiału przekształcają się w wakuolę autofagową. Następnie ciałka resztkowe usuwają ją na drodze egzocytozy.
Lizosomy pierwotne pod względem zawartości białek i lipidów w błonie zajmują miejsce pośrednie pomiędzy aparatem Golgiego a lizosomami wtórnymi i plazmolemmą.
Jednym z czynników wpływających na skład błon lizosomalnych jest dieta.
Funkcja lizosomów w komórkach to utrzymywanie autonomii komórki, inicjacja mitozy i mejozy, wyznaczanie okresu półtrwania makroczesteczek i organelli, współdziałają w zapłodnieniu, różnicowaniu oraz regulują fazę menstruacyjną u kobiet. W komórkach gruczołowych regulują poziom tworzonej wydzielniczy poprzez niszczenie zbędnych wakuoli zawierających tę wydzielinę.
Peroksysomy
okrągłe lub owalne ziarna cytoplazmatyczne otoczone pojedynczą błoną komórkową. Występują w komórkach tkanki nabłonka łącznego, tkance nerwowej, mięśniowej. Najliczniej występują w wątrobie i nerkach.
W części centralnej rdzenie i nukleoidy o różnym kształcie. W wątrobie występują dodatkowe twory pęcherzykowe nie posiadające rdzenia tak zwane mikroperoksysomy. Pełnią one role:
-transportową
-magazynowanie
-metabolizm lipidów
-wspomagają utlenianie węglowodanów
-związane z powstawanie i rozpad H2O2
Mikrotubule - struktury białkowe występują we wszystkich komórkach wyposażonych w jądro komórkowe. Składają się z podjednostek łączących się w cylindry. Wrażliwe na zimno i wzrost ciśnienia hydrostatycznego.
W połączeniu z innymi białkami tworzą struktury wici i rzęsek.
Białko strukturalne - tubulina.
Stabilizują charakterystyczny kształt komórki poprzez wytwarzanie szkieletu cytoplazmatycznego.
Najważniejszą funkcją jest udział w mitozie - tworzą wrzeciono kariokinetyczne zapewniające rozejście się chromosomów do biegunów komórki.
Centriole - prekursor ciałek podstawowych w witkach i rzęskach. Odpowiadają za podziałów i ruch chromosomów. Przyjmują formę cylindrów z 9 układami mikrotubul w środku.
Jądro komórkowe - w jego skład wchodzą: chromatyna, dwublaszkowa otoczka, sok jądrowy, jąderko oraz macierz jądrowa.
Chromatyna jest interfazową postacią chromosomów mitotycznych składa się z nici DNA, histonów, białek niehistonowych oraz RNA.
Histony - białka zasadowe łączące się z DNA za pomocą oddziaływań hydrofobowych i wiązań jonowych. Białka te oddziałują na tworzenie, stabilizowanie oraz konstruowanie struktury chromosomów.
Błona jądrowa - złożony kompleks strukturalny składający się ze składników błonowych czyli blaszki zewnętrznej i wewnętrznej oraz niebłonowych czyli porów z ich aparatem i warstwy włókienkowej.
Zewnętrzna warstwa błony zawiera na swojej powierzchni rybosomy i przechodzi bezpośrednio w kanał szorstkiego retikulum endoplazmatycznego.
Obie warstwy błony jądrowej mają typową trzywarstwową budowę: 2 blaszki ciemne ułożone obwodowo i 1 jasna wewnętrznie.
Można przyjąć, że błony te w swoim składzie chemicznym zawierają:
-30% lipidów (z czego 60% to fosfolipidy)
-50 - 60% białek
-2 - 3% RNA
-1% DNA
Jąderko- istnieje we wszystkich komórkach jądrowych, w jednej komórce może być od jednego do kilkuset jąderek. Szczególnie duża ilość występuje w komórkach embrionalnych, różnicujących się oraz intensywnie produkujących białko. Komórki pozbawione jąderka są nie zdolne do biosyntezy białek np. erytrocyty ptasie
Jąderko nie jest oddzielone żadną błoną komórkową, charakteryzuje się znaczną gęstością elektronową.
Możemy wyróżnić 3 postacie jąderek, różniące się rozłożeniem RNP (?):
-zwarte o równomiernym RNP
-w którym RNP tworzy nukleodermę
-o obwodowym układzie RNP
4 stałe elementy struktury to:
-część włóknista - w formie siateczki z włókienek bądź włókienek i ziarenek niskocząsteczkowe RNA
-część ziarnista - otacza część włóknistą ziarenka połączone cienkimi nitkami z chromosomem
-część bezpostaciowa - masa o różnej gęstości, drobne cząstki białkowe połączone cienkimi włóknami, odpowiadają RNA
-część pochodzenia chromosomalnego
Chromatyna z DNA i białek tworzy chromatynę jąderkową zlokalizowaną wokół i wewnątrz jąderka.
Niestałą częścią jąderka jest system kanałów, cząstek i wakuol czyli tzw. koszyczek jąderkowy
Składniki chemiczne jąderka:
-11% DNA
-20% RNA
-64% białka
i jądra:
-29% DNA
-5% RNA
-62% białek
Macierz - struktura stabilizująca kształt jądra zbudowana z włókien pozachromatynowych zawartością białek kwaśnych.
Siateczka macierzy charakteryzuje się zmiennością składu chemicznego.
Utrzymuje ciągłość strukturalną i kształt jądra, może pełnić funkcjeregulatorowe podczas syntezy i transportu rybonukleoidów.
UKŁAD KRĄŻENIA
Składa się z naczyń i serca.
Naczynia - przewody przez które płynie krew, wyróżniamy: tętnice, tętniczki, naczynia włosowate, żyłki, żyły. Organizm ludzki zawiera ok. 1010 tętnic oraz 104 żył. Reszta naczyń to naczynia włosowate.
Serce - worek mięśniowy utrzymujący krew w ruchu
Tętnicami do naczyń włosowatych płynie krew bogata w tlen co umożliwia wymianę gazów oddechowych. Żyłami z kolei płynie krew bogata w dwutlenek węgla i metabolity. Łączna powierzchnia naczyń wynosi około 6,5 tyś m2 .
Możemy wyróżnić dwa obiegi krwi (krążenia): duży i mały (płucny).
Pod względem struktury żyły i tętnice są do siebie podobna, składają się z 3 warstw:
-błony wewnętrznej
-błony środkowej
-błony zewnętrznej
Śródbłonek pochodzenia mezenchymatycznego wyściela naczynia krwionośne, limfatyczne oraz jamy serca - nabłonek jednowarstwowy płaski na błonie podstawnej. Wyjątkami są: zatoki śledziony, żyły węzła limfatycznego i migdałki gdzie występuje nabłonek jednowarstwowy szcześcienny o jądrach grubszych niż otaczająca je sytoplazma co daje charakterystyczne zgrubienia.
Komórki śródbłonka żył, naczyń włosowatych i tętnic posiadają pory biorące udział w transporcie gazów i substancji do i z tkanek. Transport przez pory odbywa się na dwa sposoby: bierny zgody z gradientem stężeń oraz czynny (transcytoza). Komórki śródbłonka przylegają do siebie ściśle tworząc strefy zamykające - okludeus (nieprzepuszczalne, transport wyłącznie przez transcytozę) oraz łączące typu nexus (transport swobodny).
Komórki śródbłonka syntezują ponad to hormon miejscowy - prostacyklinę; hormony peptydowe - EP-1, EP-2 i EP-3 oraz enzym proteolityczny - konwertazę.
Czas życia komórek - około 100 dni.
Tętnice dzielimy na 3 rodzaje:
-sprężyste - dużego kalibru
np. tętnica główna z jej rozgałęzieniami, tętnica wspólna szyjna, tętnica wspólna biodrowa, podobojczykowa, kręgowa i płucna.
Mają cienkie ściany w stosunku do średnicy. Błona wewnętrzna stosunkowo gruba i składa się z wyścialającego nabłonka, błony podstawnej i podśródbłonkowej warstwy tkanki łącznej wlaściwej. Na błonę wewnętrzną składają się włókna kolagenowe i sprężyste oraz fibroblasty i miocyty gładkie. Błona środkowa, najgrubsza, w jej składzie błony sprężyste, miocyty gładkie, włókna kolagenowe i siateczkowe. Błona zewnętrzna z tkanki łącznej właściwej, włókien kolagenowych, sprężystych oraz pojedynczych komórek nerwowych zwojowych. Pojawiają się także tętnice i żyły zwane naczyniami naczyń.
Tętnice tego typu oprócz przenoszenia krwi regulują jej przepływ*.
Wybrzuszenia ścian moga prowadzić do powstawania tętniaków.
*zatoka tętnicy szyjnej - rejestruje ciśnienie krwi
kłębki szyjne, aorty płucnej i ogonowej - rejestrują pH i stężenie CO2 i O2.
-mięśniowe - średniego kalibru
stosunkowo gruba warstwa mięśni 3-10mm np. tętnica promieniowa, kreskowa.
Doprowadzają różne ilości krwi do narządów dzięki skurczaniu i rozkurczaniu warstwy mięśni gładkich w ścianach. Odpowiadają za zmiany i utrzymanie stałości ciśnienia krwi. Błona wewnętrzna - śródbłonek z błoną podstawną i warstwą podstawną. Komórki śródbłonka mają długie wypustki do miocytów błony środkowej wpływające na ich skurcz/rozkurcz. Warstwa pośrednia z włókiem kolagenowych, sprężystych, mioblastów, fibrocytów, jest najgrubsza, włókna sprężyste o przebiegu okrężnym i podłużnym. Warstwa środkowa - 30-40 warstw miocytów gładkich o przebiegu okrężnym; duża zawartość kolagenu, elastyny, swoimi skurczami reguluje ciśnienie krwi. Warstwa zewnętrzna - łącznotkankowa (luźne komórki tkanki łącznej właściwej) z występującymi naczyniami naczyń.
-tętniczki - małego kalibru
0,1-1mm średnicy, poniżej 0,1mm tętniczki i tętniczki przedwłosowate. Błona wewnętrzna śródbłonek na błonie podstawnej połączony wypustkami z błoną środkową złożoną z 3 warstw miocytów gładkich. Warstwa zewnętrzna tkanka łączna i luźne włókna kolagenowe i siateczkowe.
Naczynia włosowate
stanowią 99% masy układu krwionośnego
średnica nie przekracza 10μm; mogą nieco ją zmieniać przez obkurczanie komórek śródbłonka
Podział naczyń włosowatych:
-tętnicze
-żylne
3 rodzaje naczyń:
-ciągłe - śródbłonek charakteryzuje się ścisłym przyleganiem komórek, występują w mięśniach i mózgu
-porowate - w śródbłonku występują liczne pory powstałe w wyniku fuzji pęcherzyków endocytarnych, blaszka podstawowa ma otwory - jest przepuszczalna; występują w śledzionie i szpiku
-zatokowe - występują w wątrobie, szpiku, gruczołach wydzielania wewnętrznego. Występują rozgałęzienia komórek śródbłonka, duża ilość porów, dużo otworów w blaszce podstawnej, powolny przepływ krwi umożliwia komórkom wchłanianie substancji.
Żyły
naczynia o większym świetle i cieńszych ścianach zawierających więcej włókien tkanki łącznej luźnej.
Podział żył:
-dużego kalibru - wysłane śródbłonkiem ciągłym, błona wewnętrzna łącznotkankowa i cienka, w warstwie środkowej cienka warstwa miocytów - granica miedzy tymi dwoma błonami zatarta. Dodatkowa błona z tkanki łącznej właściwej, naczyń limfatycznych komórek nerwów zwojowych i nerwów.
-średniego kalibru - o cienkich warstwach, błona dodatkowa z najgrubszą warstwą tkanki łącznej właściwej
-małego kalibru - średnica 50-300μm, najmniejsze żyłki. Śródbłonek porowaty, blaszka podstawna nieciągła co umożliwia przedostawanie się limfocytów przez ściany naczyń do tkanek i na odwrotnie. Naczynia wyposażone w zastawki (zbudowane z tkanki łącznej włókien kolagenowych i sprężystych ułożonych zgodnie z kierunkiem przepływu krwi).
Różnorodność budowy ściany żyły zależy od grubości warstwy miocytów np. żyłą pępowinowa ma grube ściany
Anastomia - zjawisko bezpośredniego przechodzenia tętnicy w żyłę np. w wątrobie, skórze właściwej, płucach, nerkach, sercu
Połączenia jamiste - w prąciu, łechtaczce, mózgu
Kłębki - połączenia występujące w skórze opuszki palców oraz wale i łuku nadpaznokciowym.
Serce (cor)
Worek mięśniowo - łącznotkankowy spełniający funkcje pompy. Krew krąży u człowieka w dwóch układach - dużym i małym.
Krew żylna dostaje się z dużego obiegu do serca żyłą główną do prawego przedsionka, następnie przez ujście przedsionkowo - komorowe do komory prawej, następnie do małego obiegu tętnicą płucną. Z małego obiegu krew żylna dostaje się do lewego przedsionka z żył płucnych, następnie przez lewe ujście przedsionkowo - komorowe do lewej komory.
Szkielet serca
Stanowi go tkanka łączna właściwa zbita z dużą ilością włókien kolagenowych. W jej skład wchodzą przegroda błoniasta, pierścienie włókniste (tworzą przegrody między przedsionkami i komorami, otaczają ujścia przedsionkowo - komorowe), trójkąty włókniste (występujące na połączeniu pierścieni). Pierścienie i trójkąty zbudowane z tkanki łącznej, duża ilość włókien sprężystych.
Mięśnie sercowe, naczynia krwionośne (wieńcowe), nerwy i tkanka łączna włóknista tworzą 3 warstwy:
wsierdzie (endokardium),
śródsierdzie (miokardium)
zewnętrzne nasierdzie (epikardium)
Wsierdzie jest przedłużeniem błon wewnętrznych dużych naczyń, pokryte śródbłonkiem, blaszką podstawną i warstwą łącznotkankową, składa się z 3 warstw:
podśródbłonkowa luźna - zbudowana z fibroblastów, włókien kolagenowych i nielicznych sprężystych
mięśniowo - sprężysta - zawiera włókna kolagenowe i sprężyste, miocyty
podwsierdziowa - łączy wsierdzie ze śródbłonkiem naczyń krwionośnych, zawiera komórki tkanki tłuszczowej żółtej
śródsierdzie - zbudowane z komórek mięśniowych i tkanki łącznej właściwej luźnej, najgrubsza warstwa, mięśnie poprzecznie prążkowane rozgałęziają się, włókna długości 120 mikrometrów, szerokości 15 mikrometrów połączone końcami - tzw wstawkami, sarkoplazma zbudowana z mikrofibryli tworzących kurczliwy układ i gładkiej siateczki sarkoplazmatycznej, śródsierdzie jest grubsze w komorach
nasierdzie - zewnętrzna warstwa ściany serca, zbudowana z tkanki łącznej właściwej pokrytej nabłonkiem surowiczym, naczyniami krwionośnymi i nerwami
osierdzie (perikardium) - łącznotkankowy worek otaczający serce, warstwy surowicza pokryta nabłonkiem surowiczym i wewnętrzna zbudowana z tkanki łącznej właściwej włóknistej
Zastawki mają 3 warstwy - środkową zbudowaną z tkanki łącznej właściwej włóknistej (przedłużenie włóknistego pierścienia przedsionkowo - komorowego) i dwie zewnętrzne zawierające nieliczne miocyty gładkie.
Układ przewodzący serca
Węzeł zatokowo - przedsionkowy - położony w pobliżu ujścia żyły do prawego przedsionka, komórki mają kształt wrzecionowaty, ich cytoplazma jest kwasochłonna, główny rozrusznik serca. Impulsy rozprzestrzeniają się szlakiem Torella - szlak międzywęzłowy przewodzi je do węzła przedsionkowo - komorowego. Węzeł przedsionkowo - komorowy - położony w dolnej i tylnej części przegrody międzykomorowej, komórki mają zdolność wytwarzania i przewodzenia impulsów. Pęczek Hissa odchodzi od węzła przedsionkowo - komorowego i rozdziela się na dwie duże gałęzie o kształcie wydłużonych palców, komórki Purkinjego - wydłużone walce o większej średnicy i większej ilości ziaren glikogenu niż komórki mięśniowe, przewodzą impulsy 14 razy szybciej niż mięśniowe serca, są bardziej wytrzymałe na niedotlenienie.
Serce unerwione jest włóknami nerwowymi układu autonomicznego współczulnego i przywspółczulnego. Krew dopływa do mięśnia sercowego tętnicami wieńcowymi - 3,5 tys naczyń wieńcowych/1 mm2, niewielka ilość żył odprowadza krew z naczyń wieńcowych bezpośrednio do prawego przedsionka
Krew
Krąży w łożysku naczyniowym i w sercu. Pełni rolę transportową, obronno - odpornościową, zapewnia homeostazę. Najwięcej zawiera erytrocytów - od 4,5 do 5 mln na 1 mm3, okrągłe komórki o kształcie dwuwklęsłej soczewki, ok 75% to makrocyty o średnicy 7,5 - 8 mikrometrów, 25% to mikrocyty o średnicy poniżej 6 mikrometrów.
Erytrocyty żyją przeciętnie 120 dni, są wytwarzane w szpiku ok 35 - 40 tys młodych erytrocytów na 1 mm3 na dobę, co stanowi 1/120 ich całkowitej liczby na 1 mm3, około 80% jest eliminowanych przez szpik, 20% przez śledzionę. Struktura erytrocytów - gąbczasty zrąb składający się z wody, hemoglobiny, soli mineralnych, ciała tłuszczowe i błony komórkowe otaczają erytrocyty, plazma składa się z 50% białek, 40% lipidów i 10% cukrów
Krwinki płytkowe (trombocyty) - najmniejsze elementy krwi o średnicy 1 - 4 mikrometra, powstają z megakariocytów (komórek macierzystych znajdujących się w szpiku kostnym i w płucach), z jednego megakariocytu powstaje około 2 tys trombocytów, megakariocyt żyje od 8 do 12 dni, rozpadowi w wątrobie i śledzionie podlega 1010 płytek dziennie. Trombocyty nie mają jader, cytoplazma składa się z 2 części - obwodowej przejrzystej (hialomer) i środkowej ziarnistej (chromomer), biorą udział w hamowaniu krwawienia.
Leukocyty - mają jądro, kształt kulisty, we krwi jest ich 4 - 11 tys na 1 mikrolitr, żyją od kilku do kilkudziesięciu godzin, następnie przenikają przez ściany naczyń do tkanki łącznej różnych narządów - diapedaza.. Ze względu na budowę i funkcje leukocyty dzieli się na granulocyty zawierające ziarna cytoplazmatyczne i agranulocyty pozbawione ziaren.
Granulocyty dzieli się na obojętnochłonne (neutrofile), kwasochłonne (eozynofile) i zasadochłonne (bazofile):
neutrofile stanowią 50 - 75% leukocytów, jądro mają początkowo pałeczkowate, u dojrzałych przechodzi w segmentowate, pełnią rolę obronną, przeciwbakteryjną, mają zdolności do fagocytozy, wydzielają i uwalniają substancje bakteriobójcze (bakterie zabijane na drodze utleniania, trawienia enzymami hydrolitycznymi i wydzielania defenzyn - naturalnych antybiotyków organizmu)
eozynofile stanowią 2 - 4% leukocytów, mają jedno jądro składające się z 3 płatów, w cytoplazmie zawierają lizosomy wybarwiające się barwnikiem kwasochłonnym, intensywnie fagocytują kompleksy antygen - przeciwciało
bazofile stanowią mniej niż 1% leukocytów, mają budowę taką jak komórki tuczne, jednosegmentowate jądro, przeprowadzają fagocytozę, wydzielaja niektóre substancje bakteriobójcze, mogą wydzielać histaminę i przeciwdziałać krzepnięciu krwi
Limfocyty stanowią 25 - 35% leukocytów, u człowieka jest ich 1012, z czego 50% znajduje się w śledzionie i węzłach limfatycznych, reszta znajduje się w krwi i limfie, mają jedno okrągłe lub owalne jądro wypełniające niemal całkowicie komórkę, w jądrze znajduje się kilka jąderek, limfocyty B - powstają w szpiku, dostają się z krwią do narządów, przechodzą ze szpiku kostnego do grasicy, limfocyty NK - duże komórki, naturalni zabójcy komórek nowotworowych
Monocyty - największe komórki o średnicy około 40 mikrometrów, mają owalne, nerkowate jądro i zasadochłonną cytoplazmę, zdolność fagocytozy
układ Limfatyczny (limfopoetyczny)
Składa się z centralnych narządów limfatycznych (grasica, szpik kostny), obwodowych (śledziona i węzły limfatyczne), limfocytów krwi, limfy i rozsianych w tkance łącznej właściwej. Limfocyty są głównym składnikiem, jest ich 1012, znajdują się w nabłonkach, naczyniach krwionośnych i limfatycznych. 3 rodzaje limfocytów:
B - wytwarzają przeciwciała w odpowiedzi humoralnej,
T - wytwarzają przeciwciała w odpowiedzi komórkowej (cytokiny),
NK - hamują wzrost komórek nowotworowych
Komórki rozpoznają antygeny poprzez związanie ich z powierzchnią, reakcja komórek to odpowiedź immunologiczna, gotowość do reagowania - odporność, komórki reagujące - komórki immunokompetentne.
Rodzaje odpowiedzi: humoralna (swoista) i komórkowa (nieswoista).
Odpowiedź nieswoista jest wyrazem miejscowych cech struktury tkanek. Odpowiedzi humoralna i komórkowa są poprzedzone odpowiedzią immunologiczną, w której biorą udział limfocyty B, komórki plazmatyczne, limfocyty T (pomocnicze TH i cytotoksyczne TK). Nieswoistą miejscową zapewniają zapory tkanki skóry i błony śluzowej, lub defenzyny (naturalne antybiotyki organizmu, peptydowe) wytwarzane przez nabłonki
Swoistą zapewniają limfocyty krążące, limfocyty i makrofagi znajdujące się w węzłach oraz śledzionie, granulocyty obojętnochłonne i kwasochłonne. Na powierzchni limfocytów B znajduje się 100 tys cząsteczek przeciwciał pełniących funkcje receptorów dla antygenów, są to przeważnie immunoglobuliny, glikoproteiny błonowe. 3 etapy odpowiedzi - rozpoznanie antygenu i aktywacja limfocytów, proliferacja (namnażanie) komórek, różnicowanie tych komórek:
rozpoznawanie antygenu - wiązanie przez receptory immunoglobulin bezpośrednie lub pośrednie za pomocą limfocytów TH pomocniczych
przeciwciała - glikoproteiny wiążące się z antygenem, syntetyzowane przez limfocyty B i komórki plazmatyczne
immunoglobuliny IG występują w 5 typach (G, A, M, D, E), w organizmie występuje mieszanina tych typów, co zapewnia mu rozpoznawanie różnych antygenów specyficznych dla każdego typu
Przeszczepy tkanek i narządów
Układ autogeniczny - przeszczepianie u tej samej osoby (np przeszczep skóry):
izogeniczny - przeszczepianie u osobników identycznych genetycznie (np. bliźnięta jednojajowe)
allogeniczny - przeszczepianie u dwóch różnych osób
ksenogeniczny - przeszczepianie u osobników dwóch różnych gatunków
przeszczepy auto i izogeniczne przyjmują się trwale pod warunkiem rozwinięcia dobrego ukrwienia
Przeszczepy allo i ksenogeniczne - na powierzchni komórek narządów przeszczepianych znajdują się MHC (białka odpowiadające za prezentację antygenów limfocytom T) wiążące się z przeciwciałami biorcy przeszczepu, co powoduje odpowiedź immunologiczną (komórkową w allogenicznym, humoralną w ksenogenicznym). Po 7 do 14 dniach w okolicy przeszczepu następuje wzrost liczby limfocytów T - reakcja na ciało obce, odrzucenie przeszczepu. Brak odrzucenia przeszczepu jest nazywany tolerancją immunologiczną
Odpowiedzi immunologiczne - pierwotna (7 lub więcej dni od przeszczepu) i wtórna (3-4 dni po pierwotnej, jest bardziej intensywna i silniejsza)
Rozwój układu
Z mezodermy powstają naczynia limfatyczne oraz miąższ i zrąb narządów układu oprócz grasicy, której zrąb powstaje z nabłonka endodermalnego. Pierwsze naczynia limfatyczne wykształcają się pod koniec 5 tygodnia życia płodowego, ich rozwój trwa od urodzenia do 12 - 14 roku życia. Od 14 do 20 roku życia następuje inwolucja układu - stopniowy zanik grasicy.
Grudki plazmatyczne - migdałki i kępki Peyera
W błonie śluzowej przewodu pokarmowego, oddechowego i moczowo - płciowego duża ilość limfocytów i komórek plazmatycznych, które naciekają tkanką łączną właściwą stanowiącą zrąb tworząc MALT (układ czynnościowy - tkankę limfatyczną błony śluzowej składającą się z grudek limfatycznych - skupisk komórek nie posiadających torebki łącznotkankowej).
Grudki posiadają część środkową (rozmnażania komórek - duża ilość cytoplazmy, limfocyty o dużych jądrach) i obwodową (bardzo małe limfocyty, silnie barwiące się o drobnych jądrach barwiących się jeszcze silniej - zbite ciemne struktury). Grudki mogą występować pojedynczo jako samotne lub w grupach od kilku do ponad 20 jako skupione. Występują głównie w błonie śluzowej pogranicza jamy ustnej i gardła jako migdałki oraz w błonie śluzowej jelita krętego i grubego jako kępki Peyera.
Migdałki są oddzielone nabłonkiem od światła jamy nosowej i gardłowej tworząc krypty zawierające komórki - głównie limfocyty B:
podniebienne - parzyste znajdujące się między podniebieniem miękkim a łukami podniebienno - gardłowymi, pokryte wielowarstwowym nabłonkiem płaskim - nierogaciejącym, 10 - 20 krypt
językowe - jest ich kilka, pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, mają po 1 krypcie
gardłowy - pojedynczy, znajduje się w tylno - górnej części gardła, pokryty nabłonkiem wielowarstwowym walcowatym urzęsionym
Kępki Peyera - grudki limfatyczne skupione, zrąb stanowi tkanka łączna właściwa luźna, miąższ stanowią limfocyty B i niewielkie ilości limfocytów T i komórek plazmatycznych, od strony światła jelita pokryte nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym układającym się w charakterystyczną kopułę
Węzły limfatyczne (chłonne)
Obwodowe narządy leżące w przebiegu naczyń limfatycznych, otoczone torebką łącznotkankową z naczyniami limfatycznymi doprowadzającymi i odprowadzającymi. Zrąb zbudowany z tkanki łącznej właściwej luźnej, miąższ stanowią limfocyty, makrofagi, komórki plazmatyczne. Na przekroju podłużnym składają się z kory (grasiczoniezależnej, zbudowanej z grudek ułożonych w szeregu składających się z limfocytów B, limfoblastów i komórek plazmatycznych - centrocytów lub centroblastów), części przykorowej (grasiczozależnej - limfocyty T) i rdzenia (liczne pasma gęsto ułożonych limfocytów, makrofagów i komórek plazmatycznych)
Limfa (chłonka)
W płynie z naczyń doprowadzających do wolnych przestrzeni pod torebką łącznotkankową do zatok węzła (od zewnątrz - podtorebkowych czyli brzeżnych, korowych - okołogrudkowych czyli promienistych, rdzennych), z zatok węzła wzdłuż beleczek rdzenia do naczyń odprowadzających.
Węzły filtrują limfę, zatrzymując i niszcząc antygeny, namnażając limfocyty B w grudkach AT, część przykorowa zawiera różne limfoblasty tworzące limfocyty B i T, wydzielają przeciwciała (przez limfocyty B) i komórki plazmatyczne.
Śledziona
Obwodowy narząd limfatyczny, o masie 100 - 200g, największe skupienie limfocytów w organizmie. Otoczona torebką łącznotkankową, od której w głąb narządu odchodzą liczne beleczki, zrąb stanowi tkanka łączna właściwa luźna, w miąższu znajduje się miazga biała i czerwona.
Krew płynie do śledziony przez tętnicę śledzionową, która rozgałęzia się na tętnice beleczkowe i środkowe, na ich końcach tętniczki pędzelkowe i zatoki (w miazdze białej brzeżne, w czerwonej właściwe).
Miazga biała - zawiera limfocyty B i T w stosunku 6:4, komórki plazmatyczne, makrofagi, grudki limfatyczne, na jej obrzeżach zatoki brzeżne
Miazga czerwona - ma konsystencję gąbki, liczne jamki, znajdują się w niej zatoki śledzionowe właściwe.
Śledziona wydziela przeciwciała, niszczy zużyte erytrocyty w miazdze czerwonej, stanowi magazyn krwi i rodzaj jej filtru, nie jest niezbędna do życia, są w niej zatrzymywane i niszczone antygeny.
Grasica
Stanowi centralny narząd limfatyczny - dojrzewają w niej limfocyty T, drugim centralnym narządem limfatycznym szpik kostny - dojrzewają w nim limfocyty B. Rozwija się z mezodermy i endodermy, otoczona torebką łącznotkankową, pod którą znajdują się zraziki. Zrąb zrazików jest zbudowany z nabłonka (wyjątek, wszystkie pozostałe narządy mają zrąb z tkanki łącznej właściwej), mają jasną cytoplazmę i duże owalne jądro. Zraziki dzielą się na część środkową - rdzeń (zawiera pęcherzyki wydzielające polipeptydowe hormony grasicy, głównie tymozynę) i część obwodową - korę (mającą ciemny wygląd w związku z dużą ilością tymocytów, które są otoczone komórkami nabłonkowymi zrębu - pielęgnującymi)
Usunięcie grasicy powoduje zanik limfocytów T w całym organizmie, następnie zanik i zmniejszenie obwodowych narządów limfatycznych, w efekcie wyniszczenie organizmu i zgon na skutek infekcji - organizm pozbawiony odporności.
Szpik kostny
Znajduje się w jamach szpikowych kości długich oraz kości płaskich czaszki i miednicy, stanowi 5% masy ciała, miejsce odnowy komórek i płytek krwi. Szpik dzielimy na czerwony (miejsce aktywnego wytwarzania komórek krwi) i żółty (składający się z tkanki tłuszczowej żółtej, nie wytwarza komórek krwi). Zrąb stanowi tkanka łączna właściwa luźna zawierająca komórki macierzyste zrębu. Krew doprowadzana do szpiku przez tętnice odżywcze, tętnice nasadowe, naczynia włosowate okostnej (są szerokie i mają postać zatok). Miąższ stanowią komórki pośrednie i końcowe procesu wytwarzania erytrocytów, leukocytów, płytek krwi, makrofagów, komórek tucznych.
Szpik wytwarza wszystkie rodzaje komórek krwi, niszczy zużyte, uszkodzone i wadliwe erytrocyty, przejściowo przechowuje żelazo, bierze udział w odpowiedzi immunologicznej humoralnej i komórkowej.
Naczynia limfatyczne
Włosowate małego i średniego kalibru, przewody limfatyczne, w których płynie limfa od tkanek do dużych żył tylko w jednym kierunku. Żółty, lekko zasadowy płyn powstały w wyniku wnikania płynu tkankowego do włosowatych naczyń limfatycznych, zawiera wodę i elektrolity. Naczynia limfatyczne włosowate kończą się w tkankach, mają różne średnice i kształt. W najmniejszych ściana zbudowana ze śródbłonka, w pozostałych z błony wewnętrznej, środkowej i zewnętrznej.
2 przewody limfatyczne główne - prawy (krótki, zbiera limfę z górnej części ciała, uchodzi do żyły ramienno - głowowej prawej) i piersiowy (leży na przedniej części kręgosłupa, idzie do podstawy szyi, uchodzi do żyły lewej szyjnej i podobojczykowej).
50% limfocytów krąży z krwią, limfą lub płynem tkankowym między centralnymi i obwodowymi narządami limfatycznymi oraz między tkanką łączną właściwą i nabłonkami a naczyniami limfatycznymi
Układ trawienny
Składa się z przewodu pokarmowego (jama ustna z językiem i zębami, jama gardłowa, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube oraz odbyt) i dużych gruczołów układu trawiennego (gruczołów ślinowych, wątroby wraz z pęcherzykiem żółciowym i przewodami żółciowymi oraz z trzustki).
W skład przewodu pokarmowego wchodzi wiele jamistych i rurowatych narządów mających światło i ścianę wysłaną błoną śluzową (składającą z nabłonka, tkanki łącznej właściwej wytwarzającej blaszkę właściwą błony śluzowej).
Pokarm jest rozdrabniany, nawadniany i początkowo trawiony w jamie ustnej, następuje recepcja jego smaku, w formie uformowanych kęsów przechodzi przez jamę gardłową i przełyk do żołądka, w żołądku i jelicie cienkim pokarm zostaje strawiony z udziałem enzymów i żółci, w dalszej części zostaje wchłonięty, niestrawione cząstki są formowane w jelicie grubym i z bakteriami oraz barwnikami żółciowymi są wydalane na zewnątrz w postaci kału
Jama ustna
Wysłana błoną śluzową składającą się z nabłonka i łącznotkankowej blaszki właściwej błony śluzowej. Jej część bierze udział w żuciu pokarmu (podniebienie twarde, częściowo dziąsła oraz brodawki nitkowate - pokryte nabłonkiem wielowarstowym płaskim rogowaciejącym). Pozostała część wysłana nabłonkiem wielowarstwowym nierogowaciejącym położonym na błonie podstawnej ciągłej, pod nią tkanka łączna właściwa. Na podniebieniu miękkim i na wewnętrznej powierzchni policzków znajduje się błona podśluzowa. w błonie śluzowej właściwej i podśluzowej znajdują się części wydzielnicze i przewody odprowadzające gruczołów śluzowych, surowiczych i śluzowo - surowiczych (oprócz podniebienia twardego i dziąseł).
Gruczoły śluzowe - cewkowate twory składające się z części wydzielniczej (zawiera duże ilości komórek śluzowych o zniekształconym jądrze leżącym u ich podstawy) i przewodu wyprowadzającego, śluz ma dużą lepkość, występuje w formie żelu, składa się z wysokocząsteczkowych proteoglikanów wiążących wodę (chroni przed antygenami i szkodliwym wpływem innych cząsteczek chemicznych - wytwarzanie miejscowej odporności nieswoistej)
Gruczoły surowicze - ich komórki wydzielnicze mają typową budowę komórek syntetyzujących białka na zewnątrz, gruczoły pęcherzykowe, cytoplazma zasadochłonna, zawiera rozbudowaną szorstką siateczkę śródplazmatyczną, okrągłe jądra leżą zawsze w środku
Gruczoły śluzowo - surowicze - składają się z komórek śluzowych i surowiczych, stosunek ilościowy tych komórek do siebie jest różny, zamknięcie przewodu wyprowadzającego gruczołów śluzowych powoduje powstanie torbieli (cysty), zamknięcie przewodu wyprowadzającego gruczołu surowiczego nie powoduje powstanie torbieli, wytwarzanie płynu surowiczego zostaje zahamowane
Dziąsła - błona śluzowa otaczająca szyjkę zęba i pokrywająca przestrzenie międzyzębowe, pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym położonym na blaszce właściwej błony śluzowej.
Warga - fałd skórno - mięśniowy pokryty skórą owłosioną od strony zewnętrznej i błoną śluzową od strony wewnętrznej, między nimi czerwień wargi pokryta skórą nieowłosioną, brodawki skóry właściwej są wypukłe, wysokie i dobrze unaczynione, środkową część wargi zajmuje mięsień okrężny ust, naskórek czerwieni wargi ma cienką warstwę zrogowaciałą i stosunkowo grubą warstwę jasną
Język - składa się z trzonu mięśniowo - łącznotkankowego (przednie 2/3 długości) i nasady (tylna 1/3 długości), w górnej części pokryty błoną śluzową mającą liczne brodawki, w dolnej części pokryty błoną śluzową z nabłonkiem płaskim nierogowaciejącym, który wydziela peptydowe antybiotyki - defensyny.
Brodawki języka dzielimy na nitkowate (najliczniejsze o długości około 3mm, zbudowane z nabłonka wielowarstwowego płaskiego rogowaciejącego, biorą udział w rozdrabnianiu pokarmu, odbierają bodźce dotykowe - znajdują się w nich receptory dotyku):
liściaste(w górno - bocznej tylnej powierzchni języka, tworzą szeregi zbudowane z nabłonka wielowarstwowego płaskiego, może występować warstwa rogowa, w nabłonku znajdują się kubki smakowe)
grzybowate (w tylno - górnej powierzchni języka, zbudowane z nabłonka wielowarstwowego płaskiego nierogowaciejącego, w nabłonku bocznych ścian brodawki - kubki smakowe)
okolone (leżą w jednym szeregu w kształcie litery V, jest ich 7-12, średnica ok 3 mm, zbudowane z nabłonka wielowarstwowego płaskiego nierogowaciejącego, otoczone rowkiem zbudowanym z nabłonka wielorzędowego walcowatego urzęsionego)
W dnie rowków brodawek ujścia gruczołów surowiczych (Ebnera) pozwalające na odróżnianie smaku. Komórki mięśniowe języka są mięśniami poprzecznie prążkowanymi, ułożone poprzecznie, podłużnie i dolnogrzbietowo, pomiędzy nimi naczynia krwionośne, nerwy i gruczoły Ebnera
Zęby
Ząb składa się z trzech części: korony (kory), korzenia i szyjki. Główną masę zęba stanowi twardy, zmineralizowany materiał, nazywany zębiną, korona zęba jest dodatkowo pokryta szkliwem, a korzeń cementem. Wewnątrz zęba podłużna jama nazywana komorą zęba, w której znajduje się tkanka łączna właściwa podtrzymująca naczynia i nerwy, nazywana miazgą zęba, w korzeniu komora zęba przechodzi w kanał zęba, kończący się otworem szczytowym.
Zęby znajdują się w zębodołach i są umocowane w kości za pomocą ozębnej, mleczne i stałe zęby powstają z endodermy i mezenchymy, na wysokości szyjki zęba nabłonek dziąsła styka się ze szkliwem tworząc szczelne połączenie.
Całkowicie zmineralizowane szkliwo tworzy zewnętrzną, bezkomórkową warstwę pokrywającą koronę zęba i jest najtwardszą tkanką organizmu, zbudowane z pryzmatu, substancji międzypryzmatycznej, widoczne w nim liczne linie promieniste zwane inaczej liniami konturowymi, można zaobserwować linie urodzeniowe, które występują w szkliwie zębów mlecznych. Zębina jest zmineralizowanym składnikiem zęba, w 70% składa się z substancji nieorganicznych, dzieli się na pierwotną (istnieje w czasie rozwoju zęba i zawiera kanaliki zębiny, w których znajdują się wypustki czyli włókna Comesa) i wtórną, wytwarzana przez całe życie, jej cykliczność narastania odzwierciedlają linie Owena (jak słoje w drzewie)
Cement jest odmianą kości występującą na powierzchni zębiny korzenia zęba, dzieli się na komórkowy i bezkomórkowy (tworzący cienką warstwę na zębinie), włókna kolagenowe cementu biegną do kości zębodołu umocowując ząb jako włókna Sharpeya, cement przylega ściśle do zębiny i może być wytwarzany całe życie.
Miazga zęba pochodzi z mezenchymy, znajduje się w komorze i kanale zęba, zbudowana z tkanki łącznej właściwej galaretowatej, na pograniczu zębiny i miazgi leżą odontoblasty, a dalej bezkomórkowa warstwa tkanki łącznej i komórki tkanki łącznej, znajdują się w niej liczne tętnice i tętniczki oraz nagie włókna nerwowe i czuciowe.
Ząb z otoczeniem łączy się przez wklinowanie, utrzymywany przez ozębną (rodzaj więzadła, które łączy korzeń zęba z kośćmi zębodołu i tkanką łączną dziąsła), nabłonek dziąsła przechodzi na powierzchnię zęba, wytwarzając ruchome połączenie
Gardło
Zajmuje przestrzeń pomiędzy dolną powierzchnią podstawy czaszki a początkiem przełyku, łączy się z jamą nosową, krtanią, przełykiem, uchem środkowym.Dzieli się na część:
nosową,
ustną
krtaniową
Ścianę gardła stanowi błona śluzowa składająca się z nabłonka, blaszki właściwej błony śluzowej, błony mięśniowej i błony włóknistej. Błona podśluzowa występuje tylko w okolicy ujścia trąbek słuchowych i w miejscu przejścia gardła w przełyk.
Część nosowa gardła jest wysłana nabłonkiem wielorzędowym walcowatym urzęsionym, część ustna i krtaniowa nabłonkiem wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym. Błona śluzowa właściwa wyścielająca gardło zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej zbitej zawierającej włókna kolagenowe i sprężyste. Błona mięśniowa zbudowana jest z mięśni poprzecznie prążkowanych. Zewnętrzna błona włóknista jest twardą i zbitą tkanką łączną właściwą łączącą gardło z otoczeniem
Gruczoły ślinowe (ślinianki)
Znajdują się poza jamą ustną, odprowadzają do niej swoją wydzielinę, która w połączeniu z wydzieliną gruczołów błony śluzowej jamy ustnej tworzy ślinę:
ślinianka przyuszna (przyusznica) jest otoczona torebką łącznotkankową, wnikającą w jej głąb dzieląc ją na płaty, płaciki, które tworzą zrąb, miąższ składa się z części wydzielniczych gruczołów (pęcherzyki, cewki) i przewodów wyprowadzających, jednostką wydzielniczą jest pęcherzyk zbudowany z komórek surowiczych, pęcherzyki stanowią ok. 90% masy narządu, 10% kanaliki wyprowadzające i zrąb
ślinianka podżuchwowa o wydzielaniu mieszanym surowiczo - śluzowym, komórki surowicze stanowią około 80% jej masy, 5% śluzowe, resztę przewody wyprowadzające i zrąb, część wydzielnicza składa się z pęcherzyków komórek surowiczych i cewek komórek śluzowych, wydzielina tych ślinianek uchodzi do jamy ustnej, za dolnymi zębami siecznymi
ślinianka podjęzykowa o wydzielaniu mieszanym surowiczo - śluzowym, komórki śluzowe stanowią 60%, komórki surowicze - 30%, 10% zrąb i przewody wyprowadzające
70% śliny wytwarzają ślinianki podżuchwowe, 25% ślinianki przyuszne, 5% ślinianki podjęzykowe, ślina składa się w 99,5% z wody, w jej skład wchodzą jony sodu, potasu, chloru i jodu, człowiek w ciągu doby wydziela od 1 do 1,5l śliny, zwilża ona pokarm, ułatwia połykanie i trawienie, pełni funkcje ochronne w jamie ustnej, odpowiada za odbieranie wrażeń smakowych, spłukuje powierzchnię błon śluzowych.
Ściana przewodu pokarmowego
Począwszy od przełyku aż do odbytnicy, ma charakterystyczną, 4-warstwową budowę i składa się z błony śluzowej (zawierającej nabłonek, blaszkę właściwą błony śluzowej i blaszkę mięśniową błony śluzowej), błony podśluzowej, błony mięśniowej (zawierającej dwie lub trzy warstwy komórek mięśniowych), błony surowiczej lub przydanki
Przełyk
Przewód o długości około 25cm, łączy gardło z żołądkiem, ściana zbudowana z błony mięśniowej, śluzówki, właściwej błony śluzowej, przydanki (w części nadprzeponowej) i otrzewnej (w części podprzeponowej). Silnie rozwinięta błona śluzowa i podśluzowa, która tworzy podłużne fałdy (na przekroju poprzecznym - gwiazdkowate rozgałęzienia), błonę śluzową pokrywa nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący składajacy się z 20-25 pokładów komórek długości 300 mikrometrów warstwa podstawowa nabłonka jest utworzona z niedużych komórek walcowatych charakteryzujących się bardzo licznymi podziałami mitotycznymi, które zawierają dużo rybosomów i polisomów, słabo rozwinięty aparat Golgiego, są połączone desmosomami punktowymi
Blaszka właściwa błony śluzowej zbudowana jest z tkanki łącznej wiotkiej mającej niewiele komórek, posiada liczne wypustki (brodawki), oprócz rzadkich skupisk grudek chłonnych występują skupiska gruczołów - pierwsze (w górnej części przełyku między chrząstką pierścieniowatą a piątą chrząstką tchawicy o budowie cewkowatej, tak jak gruczoły dna żołądka) i drugie (leży na ujściu przełyku do żołądka, gruczoły cewkowo - pęcherzykowe, wydzielana bardzo duża ilość śluzu)
Blaszka mięśniowa błony śluzowej znajduje się pod właściwą błoną śluzową, zawiera kilka warstw miocytów gładkich, które przebiegają okrężnie i skośnie
Błona podśluzowa zbudowana z tkanki łącznej właściwej wiotkiej z licznymi włóknami kolagenowymi i sprężystymi, zawiera naczynia tętnicze i żylne, nerwy i gruczoły przełykowe
Błona mięśniowa dobrze rozwinięta, zbudowana z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych i gładkich, składa się z wewnętrznej warstwy okrężnej i zewnętrznej podłużnej, w górnej i dolnej części przełyku wytwarza zwieracze; w górnej części w ¼ przełyku występuje wyłącznie tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana (zależna od woli), w drugiej ¼ mięśniówki komórki poprzecznie prążkowane i mięśni gładkich (mieszane), w całej dolnej części wyłącznie mięśnie gładkie
Warstwa zewnętrzna w nadprzeponowej części - przydanka (w podprzeponowej otrzewna), tkanka łączna właściwa, łączy przełyk z otoczeniem, w ścianie przełyku gruczoły śluzowe, które w górnym i środkowym odcinku mieszczą się w warstwie podśluzowej, a w dolnym odcinku w warstwie śluzowej
Żołądek
Gromadzą się w nim okresowo płyny i substancje potrzebne do życia, produkcja i wydzielanie kwasu solnego i pepsyny, inicjując wstępne fazy trawienia, wytwarzanie czynnika wiążącego witaminę B12 niezbędną do dojrzewania erytrocytów), zawiera komórki endokrynowe (między innymi wydzielające gastrynę i serotoninę)
Narząd workowaty składający się z trzonu, dna, części wpustowej i odźwiernikowej, ściana żołądka składa się z błony śluzowej, podśluzowej, mięśniowej i surowiczej. Śluzówka żołądka charakteryzuje się dużą ilością fałdów wysokich układających się równolegle do krzywizny większej i mniejszej żołądka, które będą zanikać w momencie wypełniania żołądka treścią pokarmową (żołądek rozszerza się pod wpływem pokarmu), śluzówka tworzy na powierzchni liczne pólka żołądkowe o powierzchni 2-6mm2, w części środkowej zawierają dołki żołądkowe w liczbie około 4mln, do jednego dołka uchodzi 3 - 7 gruczołów właściwych, ogólna powierzchnia błony śluzowej wynosi 800cm2 o grubości 0,3 - 1,5 mm; najcieńsza jest przy wpuście i przy odźwierniku. Powierzchnię błony śluzowej pokrywa wysoki nabłonek walcowaty (od 20 do 30 mikrometrów) - typ nabłonka zwartego (typ złącza zwartego), wyposażony jest w mikrokosmki, komórki przylegają bardzo ściśle, jądra położone w okolicy błony podstawnej, otoczone niedużą ilością siateczki śródplazmatycznej szorstkiej, która ku górze przechodzi w gładką,i następnie w aparat Golgiego, część szczytową stanowią liczne pęcherzyki i wakuole
typy gruczołów błony śluzowej - żołądkowe właściwe, wpustowe, odźwiernikowe.
Gruczoły znajdują się w blaszce właściwej błony śluzowej, otoczone tkanką łączną właściwą luźną zawierającą nieliczne włókna siateczkowe i kolagenowe oraz fibroblasty układające się dookoła gruczołów, pojedyncze nerwy i naczynia krwionośne, pojedyncze limfocyty i miocyty.
gruczoły żołądkowe właściwe - ok. 30 mln, zajmują 70% błony śluzowej trzonu i dna żołądka, gruczoły cewkowe proste, na powierzchni na szczycie są zawsze rozwidlone, długości do 1,5mm, składają się z dna (dotyka do blaszki mięśniowej błony śluzowej), szyjki, cieśni i ujścia, szyjka jest bardzo krótka, zwężona i uchodzi do dołka żołądkowego, z drugiej strony przedłuża się w trzon i ślepe dno, ścianę tego gruczołu budują komórki główne, okładzinowe, śluzowe ujścia i szyjki, endokrynowe i macierzyste.
Komórki główne - najliczniejsze komórki, znajdują się w szyjce, w dnie gruczołów żołądkowych właściwych, charakteryzują się zasadochłonną cytoplazmą, dobrze rozwiniętą siateczką śródplazmatyczną szorstką, owalnymi jądrami, mitochondria mają budowę grzebieniastą, w części szczytowej komórek leżą jasne wakuole (pęcherzyki wydzielnicze) określane jako ziarna zymogenu, typowe komórki wyścielające, wydzielają białko pepsynowe (pepsynogen) oraz niewielką ilość lipazy, u niemowląt wydzielają podpuszczkę (chymozynę ścinającą mleko), która ma zdolność ścinania białka, są 4 typy komórek wydzielających pepsynogen - 2 z nich występują w gruczołach właściwych (komórki główne i szyjki, wytwarzają pepsynogen I i II typu) oraz 2 dalsze usytuowane w gruczołach odźwiernikowych i w gruczołach dwunastnicy (wydzielające tylko pepsynogen II typu), wydzielanie pepsynogenu pobudzane jest przez gastrynę i histaminę.
Komórki okładzinowe - rozmieszczone w nabłonku wyściełającym warstwę właściwą błony śluzowej żołądka i gruczołach właściwych górnej części szyjki, duże komórki piramidalne z wyraźną barwiącą się kwasowo cytoplazmą, na ich powierzchni głębokie wpuklenia, dające na zewnątrz liczne wypustki cytoplazmatyczne (przypominają mikrokosmki), wydzielają HCl.
Komórki śluzowe ujścia i szyjki - syntetyzują i wydzielają śluz, wysokie walcowate, posiadają owalne jądro, odcinek ponadjądrowy zajmuje dobrze rozwinięty aparat Golgiego, otoczone bogatą siateczką sródplazmatyczną szorstką, wydłużone mitochondria z grzebieniami, wydzielają śluz obojętny ujścia (wyściela żołądek i działa przeciwko drażniącemu HCl) i kwaśny szyjki
Komórki endokrynowe - zależnie od miejsca występowania mają różne nazwy, w żołądku - gastroendokrynowe, w jelitach - enteroendokrynowe, w przewodzie pokarmowym występują w nabłonku pokrywającym fałdy żołądka, krypty jelita cienkiego, grubego, w wyrostku robaczkowym i odbytnicy, występują w ilości 3x109, dzielą się na komórki typu zamkniętego (swoimi powierzchniami nie kontaktują się ze światłem przewodu pokarmowego) i otwartego (na swojej wolnej powierzchni mają rąbek szczotkowy - wysokie mikrokosmki), w żołądku występują w formie owalnej, podstawa komórek szersza niż szczyt, lekko pofałdowana, jądra pęcherzykowe, leżące w środku komórki, cytoplazma jasna, mitochondria bardzo drobne
W zależności od wydzielanych hormonów i wielkości pęcherzyków wydzielniczych wyróżnia się około 12 rodzajów komórek (S - wydzielające sekretynę, G - gastrynę, CCK - cholecystokininę, D - somatostatynę), hormony te regulują czynności wydzielnicze, wchłanianie pokarmu oraz ruch układu pokarmowego w czasie trawienia. Komórki niezróżnicowane, czyli macierzyste, znajdują się w cewkach w obrębie cieśni i dołków żołądkowych, mają dużą objętość jądra i jąderka w stosunku do cytoplazmy, dzielą się intensywnie, wędrują na powierzchnię śluzówki, zastępują stare i uszkodzone komórki (w ciągu 3-5 dni cała powierzchnia komórek jest wymieniana na nowe). Gruczoły błony śluzowej żołądka wydzielają płyn - sok żołądkowy, który zawiera enzymy trawienne, jego pH około 1, duże stężenie HCl - powstanie dużej ilości enzymów trawiennych może powodować uszkodzenie nabłonka i głębszych warstw ściany żołądka prowadząc do powstania owrzodzeń żołądka i dwunastnicy.
Gruczoły wpustowe zlokalizowane są w blaszce właściwej błony śluzowej w postaci pasa szerokości 40 mm, otaczającego część wpustową żołądka, są cewkowe lub cewkowo - pęcherzykowe, rozgałęzione, zbudowane z jasnych sześciennych lub walcowatych komórek śluzowych, wydzielają substancje mukoproteidowe, związki nieorganiczne oraz lizozym (enzym rozkładający otoczki bakterii, rozerwanie poszczególnych cząstek bakterii, ściany komórek bakteryjnych)
Gruczoły odźwiernikowe - mają budowę cewkowo - pęcherzykową, są rozwidlone i uchodzą do głębokich i wąskich dołków żołądkowych, zajmują ok. 10-25% obszaru błony śluzowej żołądka, zawierają komórki sześcienne, okładzinowe, główne oraz endokrynowe (wydzielające hormony peptydowe - gastrynę i somatostatynę), produkują śluz o odczynie zasadowym
Pod blaszką właściwą błony śluzowej przebiega warstwa mięśniowa zbudowana z miocytów gładkich, składa się ona z dwóch warstw: wewnętrznej o okrężnym przebiegu komórek i zewnętrznej o przebiegu podłużnym, skurcze tych mięśni powodują przesuwanie pokarmu do dalszych odcinków oraz wydzielanie do dołków żołądkowych śluzówki śluzu (również uczestniczącego przy przesuwaniu pokarmu)
Błona podśluzowa utworzona jest z tkanki łącznej wiotkiej, posiada liczne włókna kolagenowe, elastyczne oraz naczynia krwionośne i żylne, sploty nerwowe, u osobników starszych występuje tkanka tłuszczowa żółta
Mięśniówka właściwa składa się z mięśni gładkich występujących w trzech przebiegach, warstwę wewnętrzną (najsilniej rozwiniętą, szczególnie w okolicy wpustu oraz trzonu) stanowią mięśnie skośne, warstwę środkową - mięśnie o układzie okrężnym (wytwarzające zwieracze), warstwa zewnętrzna to mięśnie o przebiegu zgodnym z osią żołądka, stanowiące przedłużenie pokrywy mięśniowej przełyku (przy wpuście jest bardzo gruba, dalej rozchodzi się do trzonu i dna żołądka, nie ma tej warstwy w odźwierniku), pomiędzy warstwami występuje splot nerwowy Auerbacha, tkanka łączna i naczynia krwionośne
Błona mięśniowa żołądka pozwala na wypełnianie żołądka pokarmem, zapewnia mieszanie pokarmu z sokiem żołądkowym, co usprawnia trawienie, przesuwa trawioną treść pokarmową do dwunastnicy. Błona mięśniowa trzonu i dna żołądka bierze udział w rozluźnianiu ściany w czasie wypełniania żołądka (elastyczność ściany żołądka ważna jest przy odchudzaniu się - obkurcza się), mięśnie żołądka są pobudzane do skurczu przez odgałęzienie nerwu czaszkowego X oraz przez hormony komórek endokrynowych przewodu pokarmowego
Błona surowicza pokrywa na zewnątrz mięśnie gładkie żołądka, składa się z tkanki łącznej luźnej pokrytej od strony zewnętrznej nabłonkiem surowiczym (mesothelium) przechodzącym dalej w sieć mniejszą i większą (otrzewna)
Unerwienie przywspółczulne żołądka wytwarzają gałązki przedniego i tylnego pnia nerwu błędnego, zakończenia pola zwojowego uwalniają noradrenalinę, unerwienie autonomiczne przewodzi czucie trzewne, reguluje czynności wydzielnicze i ukrwienie żołądka
Żołądek otrzymuje krew z trzech rozgałęzień: tętnicy trzewnej, tętnicy żołądkowej lewej i tętnicy śledzionowej i wątrobowej, które przebiegają w krzywiźnie dużej i małej żołądka.W ścianie żołądka naczynia wytwarzają sieć naczyniową I (między warstwą mięśniową podłużną i okrężną), sieć II w obrębie tkanki podśluzówkowej i sieć III w śluzówce właściwej, krew zbierają żyły analogiczne do tętnic, opuszcza żołądek zawsze przez żyłę żołądkową lewą oraz żołądkowo - sieciową prawą
Jelito
Przewód o długości około 5,5 m, rozciąga się między odźwiernikiem żołądka i odbytem, dzieli się na jelito cienkie o długości ok. 4 m i na jelito grube (ok. 1,5 m).
Jelito cienkie
Cylindryczny kanał, którego pierwsze 20 cm stanowi dwunastnica, podkowiasto obejmująca głowę trzustki, położona pozaotrzewnowo, nie posiada krezki (spojenia otrzewnej), przechodzi w jelito czcze i kręte. Początek i koniec jelita cienkiego ograniczają zwieracze: górny odźwiernikowy (reguluje opróżnianie żołądka i zapobiega zarzucaniu treści pokarmowej), dolny krętniczo - kątniczy (kontroluje przebieg miazgi z jelita krętego do grubego, pokarm jest rozdrobniony). W jelicie cienkim odbywa się trawienie pokarmu, wchłanianie strawionych składników pokarmowych i substancji odżywczych oraz przekazywane do krwi, produkowane są tu hormony białkowe. Ściana jelita cienkiego składa się z: błony śluzowej, podśluzowej, mięśniówki i błony surowiczej. Błona śluzowa i podśluzowa tworzą okrężne uwypuklenia określane jako fałdy Kerkringa (zwiększają one powierzchnię chłonną jelita 2-krotnie) o wysokości około 1 mm, umieszczone na tkance podśluzowej, pojawiają się 2-3 cm poniżej zwieracza odźwiernika, najwyższe i najgęstsze są w odcinku proksymalnym jelita czczego, błona śluzowa wytwarza w jelicie cienkim kosmki jelitowe (uwypuklenia błony śluzowej) i krypty jelitowe (wgłębienia nabłonka do błony śluzowej właściwej - gruczoły Liberkuhna)
Kosmki jelitowe mają kształt palczasty lub liściasty, składają się z blaszki właściwej błony śluzowej, blaszki mięśniowej błony śluzowej, są pokryte jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym, zwiększają powierzchnię chłonną jelita 8-krotnie, jest ich ok 90 mln, w dwunastnicy wysokość kosmków wynosi 0,5-0,7 mm, w jelicie czczym ok. 1 mm, a w jelicie krętym 0,3-0,5 mm, w skład nabłonka wchodzą: komórki absorpcyjne (enterocyty najliczniejsze), kubkowe (śluzowe), endokrynowe oraz limfocyty śródnabłonkowe
Komórki absorpcyjne (enterocyty kosmków) są wysokie (około 30 mikrometrów) i wąskie (około 0,8 mikrometra), wykazują dwubiegunowość budowy, jądra leżą blisko błony podstawnej, wolna powierzchnia komórki tworzy mikrokosmki, na długości około 1-1,5 mikrometra znajduje się 1000 mikrokosmków (zwiększają powierzchnię chłonną jelita 20-krotnie, w ich błonie znajdują się enzymy trawienne, kończące proces trawienia - maltaza, sacharaza, laktaza, izomaltaza, enteropeptydaza), pod mikrokosmkami siateczka graniczna - powierzchniowa warstwa cytoplazmy
Komórki kubkowe - jednokomórkowe gruczoły syntetyzujące i wydzielające śluz składający się z wielkocząsteczkowych proteoglikanów wiążących wodę
Komórki enteroendokrynowe (srebrochłonne, srebrofilne, chromochłonne, chromofilne) - występują w nabłonku kosmków różnych części jelita jako komórki wydzielające hormony peptydowe regulujące procesy trawienia i wchłaniania
Limfocyty śródnabłonkowe są umiejscowione między komórkami nabłonka kosmków, w większości limfocyty T
Rdzeń kosmka składa się z blaszki właściwej błony śluzowej oraz z odnogi blaszki mięśniowej błony śluzowej (nadaje ona kosmkom możliwość ruchu wahadłowego oraz możliwość zginania), tworzy go więc tkanka łączna właściwa luźna, w której się znajdują szeregi miocytów gładkich i miofibroblastów, w środku kosmka znajduje się szerokie naczynie włosowate limfatyczne oraz liczne naczynia włosowate krwionośne
Krypty jelitowe - tworzą wpuklenia nabłonka w warstwie właściwej błony śluzowej, sięgają do blaszki mięśniowej błony śluzowej o długości 100-300 mikrometrów, na jeden kosmek przypadają średnio 4 krypty, są miejscem intensywnych podziałów mitotycznych komórek nabłonka (czas życia komórek nabłonka w jelicie wynosi 2-3dni), w nabłonku krypt oprócz komórek macierzystych znajdują się zróżnicowane komórki nabłonka - komórki Panetha, absorpcyjne, kubkowe oraz enteroendokrynowe
Komórki Panetha - komórki ziarniste, leżą w pobliżu dna i w dnie krypt jelita cienkiego, mają kształt piramidalny, ich cytoplazma jest zasadochłonna, mają zdolność do fagocytozy i wpływają na florę bakteryjną jelit, między nimi znajdują się składniki blaszki właściwej błony śluzowej oraz liczne komórki tuczne i makrofagi, komórki plazmatyczne, blaszka mięśniowa błony śluzowej składa się z dwóch warstw miocytów gładkich (okrężnej i podłużnej), jej skurcze wyciskają wydzieliny komórek do światła jelita, błona podśluzowa zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej luźnej, zawierającej liczne włókna kolagenowe i sprężyste, zawiera liczne naczynia krwionośne i limfatyczne oraz sploty nerwowe błony podśluzowej (komórki nerwowe czuciowe i ruchowe), w błonie podśluzowej dwunastnicy znajdują się gruczoły dwunastnicze Brunnera (cewkowe gruczoły rozgałęzione, ich części wydzielnicze składają się z komórek śluzowych i pewnej liczby komórek surowiczych, ich wydzielina przyczynia się do utrzymania w dwunastnicy środowiska zasadowego potrzebnego do uaktywnienia enzymów trzustki, chroni nabłonek dwunastnicy przed szkodliwym działaniem kwaśnej treści pokarmowej przechodzącej z żołądka)
Komórki enteroendokrynowe gruczołów dwunastnicy wydzielają urogastron (polipeptyd, który hamuje wydzielanie HCl przez komórki okładzinowe)
Błona mięśniowa składa się z warstwy wewnętrznej okrężnej i zewnętrznej podłużnej, między nimi komórki śródmiąższowe Cajala (owalne lub gwiaździste miocyty pokryte częściowo blaszką podstawną). Pozostałe części jelita pokrywa przydanka (najbardziej zewnętrzna warstwa dwunastnicy zbudowana z tkanki łącznej właściwej luźnej) i błona surowicza (część otrzewnej zbudowana z tkanki łącznej właściwej luźnej, jej wolna powierzchnia pokryta jest przez nabłonek surowiczy, w niej znajdują się makrofagi, komórki tuczne, plazmatyczne i tłuszczowe oraz fibroblasty)
Komórki nabłonka kosmków jelitowych biorą udział w trawieniu i wchłanianiu pokarmu oraz wydzielaniu hormonów ułatwiających i regulujących trawienie, najważniejsze enzymy trawienne to amylaza śluzowa, amylaza trzustkowa, pepsyna, trypsyna i lipaza
Jelito grube
Składa się z kątnicy wraz z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicy wstępującej, poprzecznicy, okrężnicy zstępującej, esicy oraz odbytnicy kończącej się odbytem
Błona śluzowa różni się wieloma cechami morfologicznymi od błony śluzowej jelita cienkiego. Cechą charakterystyczną jelita grubego jest brak fałdów okrężnych i kosmków, w życiu pozapłodowym nie tworzy kosmków jelitowych, jest grubsza, tworzy pogłębione w stosunku do jelita cienkiego krypty jelitowe, choć nabłonek pokrywający fałdy błony śluzowej i krypty wytwarza ich mniej (około 21 mln), w kryptach nie występują komórki Panetha, nabłonek w większości zbudowany jest z komórek kubkowych, w kierunku odbytnicy ilość komórek kubkowych wzrasta nawet do 50%, liczba komórek endokrynowych stopniowo maleje. W kanale odbytniczym znikają zupełnie krypty jelitowe, znajduje się tam nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący, zajmuje mniej więcej odcinek 2 cm, dalej przechodzi w nabłonek walcowaty płaski rogowaciejący skóry, po stronie przeciwnej sąsiaduje on z typowym nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym.
W błonie śluzowej utworzonej z tkanki łącznej siateczkowej na granicy nabłonka jednowarstwowego walcowatego i wielowarstwowego płaskiego rozmieszczone są bardzo liczne nieaktywne gruczoły wydzielnicze cewkowo - pęcherzykowe rozwidlone oraz zwieracze, w kanale odbytniczym błona śluzowa wytwarza 2 lub 3 fałdy poprzeczne (fałdy poprzeczne Morganiego). Mięśniówka błony śluzowej przedłuża się do fałdów poprzecznych, następnie rozpada się na luźne pęczki mięśniowe, które w dalszych odcinkach zanikają, stopniowo zaciera się granica pomiędzy błoną śluzową i tkanką podśluzówkową, występuje bardzo dużo małych, drobnych żyłek, które są punktem wyjścia żylaków mniej więcej na wysokości otworu odbytniczego (hemoroidy - żylakowate rozgałęzienia).
Warstwa podłużna błony mięśniowej właściwej jelita grubego od wyrostka robaczkowego ma bardzo indywidualną budowę, tworzy taśmy od wyrostka do odbytnicy, w kierunku odbytnicy taśmy te łączą się ze sobą, tworzą ciągłą mięśniówkę odbytnicy, warstwa wewnętrzna okrężna odbytnicy ma charakter ciągły i odpowiada za powstanie zwieracza odbytnicy, zewnętrzna warstwa jelita grubego zbudowana z błony surowiczej składającej się z tkanki łącznej błoniastej i pokrytej nabłonkiem jednowarstwowym płaskim
wyrostek robaczkowy - uchyłek kątnicy, którego ściana zbudowana jest z błony śluzowej, podśluzowej, mięśniowej i surowiczej, cechą charakterystyczną ściany jest bardzo duża ilość obfitej swoistej tkanki limfoidalnej (GALT), która wypełnia błonę śluzową i podśluzową.
Odbytnica składa się z odbytnicy właściwej (o długości ok. 15cm) oraz z kanału odbytu (o długości ok. 3cm), ściana odbytnicy właściwej ma budowę podobną do ściany okrężnicy, z tym że krypty w stosunku do okrężnicy są o wiele dłuższe, zawierają w swej budowie o wiele więcej komórek kubkowych, dalsza część odbytnicy jest zapadnięta i rozszerza się dopiero w czasie defekacji. Podłużne fałdy mięśni gładkich mogą się łączyć z poprzecznymi i tworzą tzw. zastawki odbytu (jeśli następuje zwiotczenie tych zastawek, to wówczas pacjenci tacy nie trzymają kału), błona mięśniowa kanału odbytu jest bardzo dobrze rozwinięta; składa się z 2 warstw miocytów gładkich, które tworzą wewnętrzny zwieracz odbytu, mięśnie poprzecznie prążkowane zależne od naszej woli tworzą zewnętrzny zwieracz (mięsień) odbytu.
Jelito grube absorbuje NaCl oraz wodę, co prowadzi do zagęszczenia treści pokarmowej, wydziela śluz do światła nadając konsystencję treści pokarmowej, formuje kał składający się głównie z martwych bakterii i błonnika roślin z pożywienia, flora bakteryjna jelita grubego bierze udział w wytwarzaniu witamin B12 i K, chroni przed antygenami głównie flory bakteryjnej światła jelita (zawiera obfitą tkankę limfatyczną jelita).
Krew do jelit dostaje się przez tętnice z okolicznych narządów, z sieci naczyń krwionośnych krew płynie do żył i dalej zbiera się w żyle wrotnej. Unerwienie w tej części jest zewnętrzne (włókna nerwowe dośrodkowe i odśrodkowe układu współczulnego i przywspółczulnego) i wewnętrzne (związane ze splotami nerwowymi błony podśluzowej i błony mięśniowej)
Otrzewna
Błona surowicza składająca się z luźnej tkanki łącznej właściwej pokrytej nabłonkiem surowiczym jednowarstwowym płaskim lub bardzo niskim sześciennym. Wyścielająca jamę brzuszną to otrzewna ścienna. Otaczająca wszystkie narządy znajdujące się w jamie brzusznej to otrzewna trzewna
Krezka
Błona surowicza, która łączy otrzewną ścienną z otrzewną trzewną. Jej rolą jest ustalanie położenia narządów w jamie brzusznej oraz dostarcza pożywienia narządom przez znajdujące się w niej naczynia krwionośne żylne oraz nerwy. Pokryta nabłonkiem surowiczym, zawiera zgrupowania grudek limfatycznych - plamki mleczne. W okolicy żołądka krezka wytwarza rodzaj więzadła zwanego siecią. Otrzewna i krezka wytwarzają płyn otrzewnowy (przesącz osocza krwi, w skład którego wchodzi: woda, sole mineralne, białka, limfocyty, komórki tuczne)
Wątroba
Największy gruczoł układu pokarmowego, stanowi ok. 5% masy ciała, zbudowana jest z 4 niecałkowicie oddzielonych od siebie płatów, we wnęce wątrobowej znajduje się tętnica wątrobowa, żyła wrotna i przewód wątrobowy wspólny. Zaopatrywana w krew odżywczą bogatą w tlen z tętnicy wątrobowej (25% krwi, która wpływa do wątroby) oraz w krew czynnościową z żyły wrotnej (75%), żyła wrotna dostarcza wątrobie około 70% O2 oraz substancji odżywczych wchłoniętych w jelitach oraz krew ze śledziony przez połączenia z żyłą śledzionową
Jest narządem niezbędnym do życia, całkowite jej usunięcie powoduje śmierć, metabolizuje i przechowuje wiele substancji odżywczych, następuje tu detoksykacja substancji szkodliwych (w tym wielu leków), zewnętrzne i wewnętrzne wydzielanie, synteza białek krwi, zbudowana ze zrębu łącznotkankowego i miąższu wątrobowego
Zrąb - wątroba otoczona jest torebką łącznotkankową, zawierającą liczne komórki tuczne, zrośnięta z błoną surowiczą (otrzewną), pokryta nabłonkiem surowiczym, tkanka łączna właściwa penetruje w głąb narządu, dzieląc go na zrazy i zraziki, w odnogach tej tkanki biegną naczynia krwionośne, limfatyczne, przewody żółciowe i nerwy, między odnogami znajduje się tkanka łączna właściwa luźna, która podtrzymuje komórki wątrobowe (hepatocyty) i naczynia krwionośne włosowate
Przez wątrobę przepływa około 25% objętości krwi wyrzutowej serca tj. 120 ml/min/100 g wątroby, tętnica wątrobowa dostarczająca do wątroby krew odżywczą i żyła wrotna, która dostarcza krew czynnościową wnikają do wątroby i rozgałęziają się na tętnice i tętniczki oraz żyły międzyzrazowe i międzyzrazikowe. Te ostatnie razem z przewodem żółciowym tworzą tzw. triady wątrobowe, które leżą w odnogach tkanki łącznej właściwej (czyli w przestrzeniach bramno - żółciowych), triada wątrobowa vena centrialis, która znajduje się w środku zrazika to moment diagnostyczny jeśli chodzi o marskość wątroby. Od żył międzyzrazikowych pod kątem prostym odchodzą żyłki okołozrazikowe, od nich odchodzą naczynia włosowate typu zatokowego - sinusoidy wątroby, tętnice międzyzrazikowe rozpadają się na sieć naczyń włosowatych, które biegną promieniście, tutaj część krwi wpada do sinusoidy i dalej płynie promieniście do żyły środkowej, krew z żyły środkowej uchodzi do żyły podzrazikowej i dalej do żyły wątrobowej
Miąższ składa się z komórek wątrobowych (hepatocytów), które stanowią 80% masy wątroby, układają się w beleczki lub blaszki, po obu stronach takich beleczek biegną naczynia krwionośne włosowate (typu zatokowego, czyli sinusoidy)
Hepatocyty to wielościenne komórki o wymiarach 20x30 mikrometrów, mające okrągłe jądro, około 25% wszystkich hepatocytów posiada 2 jądra, średni czas życia wynosi co najmniej 150 dni, cytoplazma jest kwasochłonna, w 1 hepatocycie występuje 1-2 tys. mitochondriów (ich okres półtrwania wynosi 10 dni), aparat Golgiego, gładka i szorstka siateczka śródplazmatyczna, około 300 lizosomów, 400 peroksysomów oraz ziarna glikogenu i barwniki żółciowe. Hepatocyt charakteryzuje się biegunowością, wolne przestrzenie hepatocytów skierowane są ku sinusoidom, posiadają na powierzchni receptory, przez które odbywa się wymiana hepatocyt - krew i odwrotnie, między mikrokosmkami hepatocytów a śródbłonkiem sinusoid znajdują się przestrzenie okołozatokowe (początek naczyń limfatycznych wątroby - przestrzenie Dissego), wolne przestrzenie między powierzchniami sąsiednich hepatocytów wypełnione są żółcią i noszą nazwę kanalików żółciowych
Sinusoidy są to naczynia włosowate o dużej średnicy (ok 30 mikrometrów), śródbłonek tych naczyń składa się z płaskich komórek wspierających się na mikrokosmkach hepatocytów, między komórkami śródbłonka znajdują się komórki Borowicza - Kupffera, stanowią one 15-20% wszystkich komórek wątrobowych, są to makrofagi o nieregularnej powierzchni, które nie tworzą połączeń z komórkami śródbłonka, przeciwdziałają wewnątrznaczyniowemu krzepnięciu krwi w wątrobie w wyniku fagocytozy włóknika, fagocytują bakterie, zapobiegając bakteriemii (pojawieniu się bakterii we krwi), komórki nowotworowe, kompleksy antygen - przeciwciało oraz fragmenty zużytych erytrocytów. Po zewnętrznej stronie ściany sinusoid znajdują się lipocyty (komórki tłuszczowe okołozatokowe, komórki Ito), gromadzące tłuszcz oraz komórki gwiaździste, w których jest rozpuszczana witamina A (rezerwuar tej witaminy)
Przewody żółciowe - hepatocyty wydzielają żółć do kanalików żółciowych, dalej żółć przepływa do kanalików żółcionośnych (Heringa), kanalików międzyzrazikowych i przewodu wątrobowego wspólnego, który łączy się z przewodem pęcherzykowym i wytwarza przewód żółciowy wspólny. Wszystkie przewody są wysłane nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, ich błona śluzowa tworzy w przewodach liczne fałdy, w pobliżu ujścia do dwunastnicy znajdują się dwa zgrubienia mięśni gładkich - zwieracze.
Zrąb i miąższ wątroby wykazują budowę zrazikową, rozróżnia się zraziki anatomiczne, wrotne i gronka wątrobowe. Zraziki anatomiczne są po prostu strukturą wątroby, zrazik anatomiczny jest to wielościenny punkt z zasady sześciokątny o wymiarach 0,8x0,2mm, w środku zrazika znajduje się żyła środkowa (wątrobowa).
Zrazik wrotny charakteryzuje się układem kanalików odprowadzających żółć, ma w środku przestrzeń bramno - żółciową, jego granice wytwarzają żyły centralne
Gronko wątrobowe jest zgrupowaniem hepatocytów wraz ze zrębem, naczyniami krwionośnymi i kanalikami żółciowymi, jego oś stanowi żyła okołozrazikowa (źródło krwi bogatej w tlen i składniki odżywcze), a granice są wytyczone przez 1 lub 2 przestrzenie bramno - żółciowe i 2 żyły centralne, w zależności od odległości od żyłki okołozrazikowej występują 3 strefy gronka - najbliższa, środkowa i najdalsza
Hepatocyty I strefy (w gronku wątrobowym) są najlepiej ukrwione, najlepiej się regenerują i najpóźniej obumierają, hepatocyty II i III strefy otrzymują krew mniej utlenioną i są bardziej podatne na działanie wszystkich czynników toksycznych
Nerwy wątroby występują przede wszystkim jako włókna przywspółczulne dochodzące z nerwu błędnego, zrazikach nie ma nerwów
Regeneracja - hepatocyty odnawiają się przez podwojenie, którego czas jest powolny (ponad rok), po usunięciu części wątroby (można usunąć 2/3 masy wątroby) następuje gwałtowne skracanie podwajania się hepatocytów i wszystkich innych komórek wątroby (zaczynają się o wiele szybciej regenerować przez dzielenie i po 5 tygodniach ich liczba jest podobna jak przed urazem). Zaburzenia procesu podwajania hepatocytów w stosunku do innych komórek ( fibroblastów) na skutek działania trucizn (alkoholu) prowadzą do nadmiernego wytwarzania włókien kolagenowych i stanu marskości wątroby. Hepatocyty pełnią najwięcej funkcji spośród wszystkich komórek organizmu, w jednym hepatocycie można znaleźć ponad 700 różnych enzymów, do głównych czynności hepatocytów należą udział w metabolizmie glukozy, lipidów i białek, wydzielanie żółci, unieczynnianie leków (decydująca rola cytochromu P450), detoksykacja, magazynowanie witamin, wydzielanie hormonów
Pęcherzyk żółciowy
Woreczek o pojemności 40-70ml, zbudowany z dna, trzonu i szyjki, która przechodzi w przewód pęcherzykowy, dalej łączy się w przewód wątrobowy wspólny i jako przewód żółciowy wspólny uchodzi do dwunastnicy. Ściana pęcherzyka składa się z błony śluzowej (tworzy bardzo liczne, duże fałdy, które przy wypełnianiu pęcherzyka zanikają), błony mięśniowej oraz błony surowiczej. Jest wysłany nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym - komórki tego nabłonka mają cytoplazmę kwasochłonną, w okolicy szyjki pęcherzyka znajdują się gruczoły cewkowo - pęcherzykowe, które wydzielają śluz, na zewnątrz błony śluzowej warstwa miocytów gładkich o różnym przebiegu (podłużnym, okrężnym i skośnym). Przechowuje i zagęszcza żółć, gdy w dwunastnicy pojawiają się tłuszcze, jej komórki enteroendokrynowe wydzielają cholecystokininę (CCK), która z krwią dopływa do ściany pęcherzyka, powodując jego rytmiczne skurcze i wydalanie żółci do dwunastnicy
Trzustka
Gruczoł zewnątrz i wewnątrzwydzielniczy przewodu pokarmowego o długości 20-25 cm, waga 60-160 g, położona pozaotrzewnowo na poziomie L2 i L3, wyróżniamy w niej głowę (stanowi szerszą część narządu, jest objęta pętlą dwunastnicy), trzon (leży na przedniej powierzchni kręgu lędźwiowego) i ogon (sięga do wnęki śledziony). Pokryta jest tkanką łączną właściwą, która nie tworzy wyraźnej torebki, tkanka łączna właściwa wewnątrz trzustki układa się w szerokie pasma, które oddzielają od siebie płaty trzustki składające się ze słabiej podzielonych tkanką łączną płacików, tkanka łączna właściwa luźna tworzy zrąb płacików, podtrzymujący liczne naczynia krwionośne oraz miąższ składający się z pęcherzyków wydzielniczych oraz przewodów odprowadzających
Pęcherzyk wydzielniczy jest zbudowany z dużych pryzmatycznych komórek mających zasadochłonną cytoplazmę i okrągłe jądra, które leżą w środku komórek (typowe komórki surowicze), w świetle niektórych pęcherzyków na przekrojach widać komórki śródpęcherzykowe, (nabłonkowe początkowej części przewodu wyprowadzającego), komórki pęcherzyków zawierają rozbudowaną szorstką siateczkę śródplazmatyczną, aparat Golgiego i liczne mitochondria, w wierzchołkowych częściach mają liczne pęcherzyki wydzielnicze (ziarenka zymigenu). W pęcherzykach znajdują się proenzymy trzustki, które po wydzieleniu i wydaleniu do dwunastnicy uaktywniają się w jej zasadowym środowisku, proenzymy są syntetyzowane w szorstkiej siateczce śródplazmatycznej, a w aparacie Golgiego są modyfikowane, segregowane i otaczane przez błonę. Wydzielina komórek pęcherzykowych uchodzi do światła pęcherzyka, stąd wydostaje się do przewodu wyprowadzającego, czyli wstawki (wysłanego jednowarstwowym nabłonkiem sześciennym), wydzielina ze wstawek uchodzi do przewodów międzypłatowych uchodzących do przewodu trzustkowego (Wirsunga), który biegnie przez całą długość trzustki, dochodzi do dwunastnicy i w jej ścianie łączy się z przewodem żółciowym wspólnym, przewód trzustkowy dodatkowy (Santoriniego) uchodzi bezpośrednio do dwunastnicy, albo łączy się wcześniej z przewodem trzustkowym
Większe przewody wyprowadzające trzustki są wysłane jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym, zawierającym komórki kubkowe oraz komórki endokrynowe, na zewnątrz nabłonka znajduje się warstwa tkanki łącznej właściwej, zawierającej nieliczne gruczoły śluzowe
Komórki pęcherzyków wydzielają zasadowy płyn nazywany sokiem trzustkowym składający się z wody, elektrolitów oraz enzymów trzustki - trypsyny, chymotrypsyny, amylazy i lipazy, w jego skład wchodzi również elastaza, fosfolipaza A2, DNA-aza oraz RNA-aza
Wydzielanie soku trzustkowego jest pobudzane przez nerw błędny oraz kilka hormonów wydzielanych przez komórki endokrynowe: sekretynę, pankreozyminę, gastrynę i VIP, hamowane przez somatostatynę. Sekretyna, gastryna i VIP pobudzają wydzielanie jonów węglanowych z sokiem trzustkowym, stwarzając warunki optymalne do uaktywnienia enzymów trzustki
Część wewnątrzwydzielnicza składa się ze zgrupowań komórek endokrynowych, tworzących wyspy trzustkowe Langerhansa (małe, bogato unaczynione skupiska komórek, od 170 tys do 2 mln)
Trzustka jest zaopatrywana w krew tętniczą za pośrednictwem tętnicy środkowodwunastniczej górnej i dolnej, unerwiona głównie przez nerwy współczulne pochodzące ze splotu trzewnego.
Układ oddechowy
Składa się z części przewodzącej powietrze - kanałów i jam przewodzących powietrze (jama nosowa, jama nosowo - gardłowa, krtań, tchawica, drzewo oskrzelowe do oskrzelików końcowych, zatoki przynosowe) i części oddechowej - w której odbywa się wymiana gazowa (oskrzeliki oddechowe, pęcherzyki płucne).
Górne drogi oddechowe - zatoki nosowe i przynosowe, gardło, dolne drogi oddechowe - krtań, tchawica, drzewo oskrzelowe.
Wdech i wydech - mechanizm wentylacyjny, w którym udział biorą części chrzęstne i kostne klatki piersiowej, mięśnie międzyżebrowe, przepona, mięśnie brzucha, utkanie sprężyste miąższu płuc oraz opłucna
Jedną z ważniejszych cech budowy przewodów oddechowych obecność wyścielające je błony śluzowej składającej się z nabłonka, błony podstawnej i łącznotkankowej błony śluzowej właściwej, błona śluzowa stwarza warunki nieswoistej odporności, wychwytuje i usuwa zanieczyszczenia z powietrza, bierze udział w unieszkodliwianiu antygenów
Ciśnienie w układzie oddechowym jest niższe niż w otoczeniu
Jama nosowa
Przegroda nosowa zbudowana z części kostnej i chrząstki szklistej tworząca dwie duże jamy nosowe kończące się z przodu nozdrzami prowadzącymi do przedsionka, a z tyłu uchodzące do nosogardzieli. Zajmuje przestrzeń między nozdrzami przednimi, a nozdrzami tylnymi, poprzez które się łączy z jamą nosowo - gardłową. Trzon przegrody nosowej stanowi chrząstka szklista, dzieli ona jamę nosową na dwie symetryczne części, każda część ma ścianę dośrodkową, gładką i ścianę boczną zawierającą 3 małżowiny nosowe (górną, środkową i dolną). Nozdrza prowadzą do 1,5 cm przedsionka nosa pokrytego nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym, zawierają włosy stanowiące przeszkodę dla dostania się makrocząsteczek do układu oddechowego
W błonie śluzowej występują gruczoły łojowe i potowe, w tylnym odcinku przedsionka nabłonek staje się nierogowaciejący, w części oddechowej przechodzi w jednowarstwowy wielorzędowy walcowaty migawkowy, ze względu na różnice w błonie śluzowej dzielimy jamę nosową na część oddechową i część węchową. Błona śluzowa okolicy oddechowej zajmuje powierzchnię około 160cm2 (dzięki rzęskom znajdującym się w tej części nosa, zawiera gruczoły typu mieszanego i komórki kubkowe, dzięki nim zachodzi przesuwanie i częściowa absorpcja pyłu) od przedsionka nosa do nozdrzy tylnych w jej dolnej i środkowej części
Przedsionek nosa jest wysłany skórą, zawierającą włosy nozdrzy, gruczoły łojowe oraz potowe i pokrytą wielowarstwowym nabłonkiem płaskim rogowaciejącym. Włosy nozdrzy są pierwszym filtrem, a łój i pot zatrzymują zanieczyszczenia. Skóra przedsionka przechodzi w błonę śluzową jamy nosowej (nabłonek wielorzędowy walcowaty urzęsiony), powietrze przepływające przez jamę nosową ogrzewa się, nawilża i jest w pewnym stopniu filtrowane, najbardziej zewnętrzną część błony śluzowej stanowi nabłonek walcowaty wielorzędowy migawkowy zakończony komórkami rzęskowymi (przesuwają śluz i wykonują około 20 ruchów na minutę)
Pod błoną podstawną nabłonka leży błona śluzowa właściwa, utkana z tkanki łącznej wiotkiej, w której znajdują się komórki tuczne, plazmatyczne, makrofagi i limfocyty oraz gruczoły mieszane surowiczo - śluzowe
Błona śluzowa wytwarza w obrębie ściany bocznej jamy nosowej 3 sfałdowania, nazywane małżowinami nosowymi, w środkowej i dolnej małżowinie występują sploty żylne (splot powierzchniowy i głęboki), które mają wygląd jam (rozszerzone naczynia żylne), przekrwienie w splotach może utrudnić oddech, maksymalne rozszerzenie naczyń żylnych może ograniczyć przepływ powietrza przez jamę nosową, błona śluzowa przechodzi w ochrzęstną i okostną
Część węchowa obejmuje górne powierzchnie małżowin górnych i szczytowych fragmentów przegrody (powierzchnia 500mm2), utkanie węchowe w tej części zawiera 3 podstawowe typy komórek: komórki węchowe, podporowe i podstawne.
Komórki węchowe około 100 mln przebiegają przez całą wysokość nabłonka, są neuronami dwubiegunowymi, od pęcherzyka węchowego znajdującego się w tej części odchodzi około 12 wypustek węchowych (odbierają bodźce węchowe, receptory wrażeń węchowych), od podstawy komórki węchowej odchodzi neuryt, który łączy się w nici węchowe i dalej przez otwory opuszki sitowej (blaszki sitowej) przechodzi do opuszki węchowej (I część drogi węchowej).
Komórki podporowe są zlokalizowane na całej powierzchni nabłonka, który wyścieła tę część, na ich powierzchni występują mikrokosmki, spełniają rolę komórek glejowych - są komórkami ochronnymi oraz biorą udział w procesie odżywiania neuronów tam się znajdujących, traktowane są jako rezerwy, w razie potrzeby zaczynają się dzielić (bardzo duża liczba mitoz).
W błonie śluzowej właściwej występują gruczoły surowiczo - śluzowe (gruczoły Bowmana).
Zatoki przynosowe
Szczękowe największe, czołowe, klinowe, sitowe. Wyściółką zatok jest nabłonek jednowarstwowy walcowaty wielorzędowy migawkowy, spoczywający na błonie śluzowej właściwej, migawki zatopione są w wydzielinie śluzowo - surowiczej, przesuwają zawartość z jamy nosowej z powierzchni nabłonka do dalszej części. Zablokowanie tych kanałów ogranicza możliwość przesuwania, co prowadzi do stanów ropnych zatok (nagromadzenie się dużej ilości dodatkowo zainfekowanego powietrza)
Gardło
Krótki odcinek (tutaj nakłada się układ pokarmowy i układ oddechowy) łączący nos z krtanią. Inaczej nazywane jamą nosowo - gardłową lub nosogardzielą. Na początku występuje nabłonek jednowarstwowy walcowaty wielorzędowy migawkowy, w środku nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący, z boku - nabłonek migawkowy (obejmuje jednocześnie trąbki słuchowe Eustachiasza). Na ścianie tylnej gardła występuje migdałek gardła
Krtań
Krótki, 5 cm odcinek łączący gardło z tchawicą, w jej skład wchodzą chrząstki nieparzyste (nagłośniowa, pierścieniowa, tarczowa) oraz parzyste (nalewkowate, klinowate i różkowate). Część chrząstek zbudowana ze chrząstki sprężystej, część ze szklistej, są otoczone przez dwie grupy mięśni poprzecznie prążkowanych, (mięśni szkieletowych krtaniowych) - zewnętrzne i wewnętrzne.
Krtań pełni rolę, odpowiadającą za fonię, przeciwstawia się przenikaniu do układu oddechowego cząstek pokarmowych lub usuwa je drogą odkrztuszania (odruch kaszlu).
Wyróżniamy nagłośnię (zbudowaną z chrząstki elastycznej, zatopionej z błonie śluzowej właściwej pokrytej zróżnicowanym nabłonkiem, pełniącą rolę pokrywy uniemożliwiającej przenikanie pokarmów i płynów do dróg oddechowych w fazie artykulacji mowy), fałdy głosowe oraz jamę krtani (otoczoną przez duże pary fałdów przedsionkowych i głosowych)
W górnym odcinku krtani umiejscowione są fałdy przedsionkowe (rzekome), niżej występują fałdy głosowe (ich brzegi określane jako struny głosowe), szczelina między strunami to szpara głośni, u mężczyzn wynosi 23 mm, u kobiet 18 mm
Mięśnie krtaniowe zewnętrzne i wewnętrzne regulują szerokość szpary oraz napięcie strun głosowych, stanowią one włókna elastyczne, określane nazwą więzadła głosowego. Przestrzeń między fałdami przedsionkowymi i głosowymi to zatoka, która przechodzi w przedsionek krtani, struny głosowe pokrywa nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący, pozostałą część krtani pokrywa nabłonek jednowarstwowy walcowaty wielorzędowy migawkowy.
Wytwarzaniem dźwięku (fonacją) steruje zlokalizowany w mózgu ośrodek mowy, który przekazuje impulsy do mięśni wewnętrznych krtani, które modyfikują szerokość szpary głosowej, w nadawaniu dźwiękom barwy (wokalizacji) uczestniczy język, podniebienie miękkie i wargi.
Tchawica
Jest sztywną rurą o długości 12 cm, szerokości 1,5 cm, łączącą się z krtanią na górze i rozwidlającą się ku dołowi w oskrzela główne, występują chrząstki szkliste umożliwiające drożność w czasie wydechu, umiejscowione w strukturze ściany, która składa się z kilku warstw - błony śluzowej właściwej, błony podśluzowej, błony mięśniowej i przydanki.
Błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem jednowarstwowym wielorzędowym walcowatym migawkowym, w którym występuje duża ilość komórek kubkowych (są to jednokomórkowe gruczoły, które wytwarzają i wydzielają śluz), rzęskowych (najliczniejsze komórki, rzęski przesuwają ku krtani śluz z zanieczyszczeniami i dzięki odruchom wykrztuśnym śluz wydalany jest do jamy gardłowej), komórek podstawnych, szczoteczkowych (mają mikrokosmki, ich zadaniem jest rejestracja bodźców czuciowych) i ziarnistych (endokrynowych, zawierają pęcherzyki wydzielnicze, najliczniejsze w życiu płodowym i wczesnym dzieciństwie, stopniowo zanikają, regulują przepływ powietrza związany ze średnicą przewodów oddechowych), limfocytów T cytotoksycznych. Komórki nabłonka tchawicy wydzielają antybiotyk - defenzynę. Blaszka właściwa błony śluzowej jest zbudowana z tkanki łącznej właściwej, występują bardzo duże ilości włókien sprężystych (błona sprężysta w dolnej części blaszki), znajdują się limfocyty i komórki plazmatyczne.
Błona podśluzowa w części bliższej światłu ma budowę luźną i zawiera bardzo liczne gruczoły tchawicze - są to gruczoły o przewadze komórek śluzowych (występują też pojedyncze komórki surowicze), śluz wyprodukowany przez te gruczoły wyłapuje wszystkie zanieczyszczenia
Chrząstki tchawicy zbudowane są z chrząstki szklistej, mają kształt podkowiasty, między końcami chrząstek znajduje się tkanka łączna właściwa luźna oraz mięśnie gładkie, podłużne i poprzeczne, najbardziej zewnętrzną warstwę ściany tchawicy stanowi tkanka łączna właściwa tworząca przydankę.
Tchawicę unerwiają odgałęzienia nerwu błędnego, a unaczynienie stanowi tętnica tarczowa dolna.
Drzewo oskrzelowe
Tchawica na końcu dzieli się na dwa oskrzela główne: lewe i prawe, każde z nich wnika do płuca i dzieli się na trzy oskrzela płatowe prawego płuca i dwa oskrzela płatowe lewego płuca, dalej dzielą się one na oskrzela segmentowe (w prawym płucu 10 segmentów i 10 oskrzeli segmentowych, w lewym po 8) drobniejsze odgałęzienia o średnicy mniejszej niż 1 mm określane jako oskrzeliki, każdy oskrzelik rozgałęzia się na 5-7 oskrzelików końcowych.
Oskrzela wysłane są błoną śluzową pokrytą wielorzędowym nabłonkiem walcowatym, w nim występują charakterystyczne skupiska komórek endokrynowych, określane jako ciałka nerwowo - nabłonkowe wydzielające peptydy i katecholaminy.
W blaszce właściwej błony śluzowej znajdują się limfocyty i grudki limfatyczne tworzące tkankę limfoidalną błony śluzowej (BALT)
Oskrzeliki to przewody powietrza w pęcherzykach płucnych, ich końcowe odcinki nazywane są oskrzelikami końcowymi wysłanymi nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym urzęsionym (w nim bardzo charakterystyczne komórki oskrzelikowe - komórki Clary), mają chrząstki, nie mają gruczołów. Częste skurcze tych komórek - skutki alergii prowadzące do dychawicy oskrzelowej.
Część oddechowa płuca
Płuca dzielą się na płuco prawe zbudowane z trzech płatów i płuco lewe zbudowane z dwóch płatów, płaty rozdzielone wcięciami międzypłatowymi. Na powierzchni przyśrodkowej płuc (śródpiersiowej) leżą wnęki, przez które wchodzą do płuca oskrzela tchawicze, wchodzą i wychodzą naczynia krwionośne układu czynnościowego i odżywczego, naczynia limfatyczne, nerwy oraz tkanka łączna, w której znajdują się pojedyncze węzły chłonne. Powierzchnie płatów płucnych pokrywa dwublaszkowa, ścienna i trzewna blaszka surowicza - opłucna, zbudowana z tkanki łącznej błoniastej pokrytej nabłonkiem jednowarstwowym płaskim (nabłonek pochodzenia mezodermalnego).
Oskrzeliki końcowe poprzedzają oskrzeliki oddechowe posiadające w ścianie wzrastającą liczbę pęcherzyków płucnych, oskrzeliki oddechowe rozpoczynają część oddechową płuca i wyznaczają one jednostkę funkcjonalną płuca - gronko płucne, jest ono kształtu piramidalnego o wysokości 2-3 mm.
Oskrzeliki oddechowe dają początek przewodom pęcherzykowym zajmującym się wymianą gazową, każdy przewód składa się z 20 pęcherzyków i wyznacza kolejną jednostkę płuca - płacik pierwotny.
W płucach dorosłego człowieka występuje około 14 mln przewodów pęcherzykowych kończących się pęcherzykami płucnymi (dojrzałych pęcherzyków płucnych mamy około 300 mln) o średnicy 200-300 mikrometrów, ogólna powierzchnia pęcherzyków wynosi 70 - 80 m2. Sąsiadujące ze sobą pęcherzyki mają wspólną ścianę - przegrodę międzypęcherzykową składającą się z nabłonka oddechowego oraz nielicznych elementów tkanki łącznej właściwej. Nabłonek oddechowy składa się z 3 podstawowych rodzajów komórek:
pneumocyty typu I - wyścielają powierzchnię pęcherzyków w 95%, spłaszczone wydłużone komórki z nielicznymi skupieniami cytoplazmy w obrębie jądra, posiadają słabo rozwinięte organelle komórkowe, łączą się pomiędzy sobą lub z pneumocytami typu II przez złącza zamykające, ich wypustki wchodzą w skład bariery krew - powietrze i odpowiadają za wymianę gazową
pneumocyty typu II (komórki ziarniste przegrodowe duże) - mają nieregularne kształty, bardziej złożoną budowę cytoplazmy i duże jądro, pokrywają 3-5% powierzchni pęcherzyków, najbardziej liczna populacja komórek nabłonka oddechowego - 60%, zawierają pęcherzyki - ciałka blaszkowate biorące udział w wydzielaniu fosfolipidów łączących się w warstwę pokrywającą powierzchnię nabłonka oddechowego od strony światła - surfaktant mający za zadanie obniżenie napięcia powierzchniowego na granicy powietrze - pęcherzyk (zapobiega to sklejaniu się ścian pęcherzyków podczas wydechu i zmniejsza zużycie energii, która jest potrzebna przy wdechu), surfaktant działa bakteriobójczo, ułatwia dyfuzję gazów, jest stale wymieniany przez transcytozę (pneumocyty typu I transportują go do tkanki łącznej oraz limfy)
pneumocyty typu III (szczoteczkowe) - są rzadkimi komórkami układu oddechowego, mają piramidalny kształt, w ich pobliżu leżą zakończenia włókien nerwowych, przypuszcza się, że są chemoreceptorami
Zrąb pęcherzyków jest zbudowany z tkanki łącznej właściwej, zawiera bardzo dużo włókien sprężystych (rozciągają płuco w czasie wdechu, przy wydechu biorą mechaniczny udział zmniejszając pęcherzyk wyciskając powietrze z pęcherzyka), występują włókna kolagenowe i makrofagi (komórki razem z powietrzem wydalane na zewnątrz, określane jako komórki pyłowe - w nich na zewnątrz są wydzielane zanieczyszczenia), mogą być obładowane erytrocytami i jeśli w tych komórkach występuje krew to określane są jako komórki wad serca (w warunkach chorobowych np. w niewydolności krążenia)
Wymiana gazowa powietrze - krew i krew - powietrze odbywa się na ogólnej powierzchni do 100m2, w pęcherzykach płucnych poprzez bardzo cienką cytoplazmę pneumocytów typu I, błony podstawne pneumocytów typu I, komórek śródbłonka, cienką cytoplazmę komórek śródbłonka, erytrocyty przenoszą tlen z płuc do tkanek i dwutlenek węgla z tkanek do płuc, zredukowana hemoglobina wiąże tlen (oksyhemoglobina) - krew staje się krwią utlenowaną, proces zachodzi na poziomie naczyń włosowatych
Opłucna
Cienka błona surowicza składająca się z blaszki tkanki łącznej właściwej oraz nabłonka surowiczego, wyścieła jako opłucna ścienna jamę opłucnej (wewnętrzne powierzchnie klatki piersiowej) oraz pokrywa oba płuca jako opłucna trzewna. Nabłonek surowiczy jest płaskim nabłonkiem jednowarstwowym, w blaszce tkanki łącznej znajdują się liczne włókna kolagenowe i sprężyste, komórki tkanki łącznej, miocyty gładkie, naczynia krwionośne i limfatyczne. Zapewnia możliwość ruchu bez nadmiernego tarcia w części chrzęstno - kostnej klatki piersiowej, pomaga w rozprężaniu się płuc, stabilizuje ciśnienie w przestrzeni opłucnej. Powierzchnię wewnętrzną opłucnej pokrywa międzybłonek (stanowi go nabłonek jednowarstwowy płaski wyposażony w mikrokosmki). Unaczyniona przez gałązki tętnicy oskrzelowej, unerwiona płucna przez nerw błędny, ścienna przeponowy i międzyżebrowy.
Unaczynienie i unerwienie płuc
Krew doprowadzana do płuc przez tętnicę płucną (krew czynnościowa, żylna, bogata w dwutlenek węgla z prawej komory serca) i tętnice oskrzelowe (krew odżywcza, tętnicza i utlenowana). Tętnica płucna wnika do płuc, towarzysząc głównym oskrzelom, żyłki i żyły małego kalibru odprowadzają krew utlenowaną biegnąc początkowo w tkance łącznej niezależnie od oskrzelików, następnie towarzyszą im i oskrzelom, zwiększając swoją średnicę . W płucach wiele anastomoz tętniczo - żylnych, głównie między odgałęzieniami tętnic oskrzelowych i żył płucnych
Naczynia limfatyczne płuc tworzą sieć powierzchowną opłucnej trzewnej i głęboką, w której towarzyszą oskrzelom i naczyniom krwionośnym, nie ma ich w przegrodach międzypęcherzykowych, rozpoczynają się dookoła oskrzelików oddechowych i następnie towarzyszą oskrzelom, zwiększając swoją średnicę, wzdłuż oskrzeli znajdują się grudki oraz węzły limfatyczne, liczne limfocyty naciekają ich ściany.
Unerwienie tworzą biegnące wzdłuż oskrzeli włókna nerwowe przywspółczulne czaszkowego nerwu X (powodują skurcz oskrzeli i oskrzelików) i współczulne (powodują rozkurcz oskrzeli i oskrzelików) ze splotów współczulnych wnęki płuca, w ścianie oskrzeli, w błonie śluzowej i podśluzowej znajdują się liczne komórki zwojowe.
Układ moczowy
Składa się z dwóch nerek, dwóch moczowodów, pęcherza moczowego i cewki moczowej. Nerki filtrują osocze krwi, wytwarzają i zagęszczają mocz pierwotny, wydalają go w postaci hipertonicznego moczu ostatecznego, z moczem wydalanych jest wiele produktów toksycznych dla ustroju, przede wszystkim zawierające azot, nerki wydzielają hormony (prostaglandyny), czynnik erytropoetyczny (cytokinę), czynniki wzrostowe, biorą udział w utrzymywaniu homeostazy elektrolitów we krwi, regulują objętość krwi. Z nerek mocz odprowadzany przez moczowody do pęcherza, stamtąd przez cewkę moczową na zewnątrz.
Nerki
Parzysty narząd kształtu ziarna fasoli, waga 120-160g., odpowiada ciężarowi ludzkiego serca u zdrowego człowieka, (jej stosunek do całkowitej masy ciała jest większy u kobiet), lewa zwykle większa od prawej, położona wyżej (różnica w usytuowaniu jest wielkości jednego kręgu), w części wklęsłej znajduje się wnęka, w której przebiega tętnica nerkowa, żyła nerkowa oraz moczowód. Otoczona torebką łącznotkankową zawierającą nieliczne miocyty gładkie, pod nią brunatnoczerwona powierzchnia gładka - budowa zrazikowa (typowa dla narządu płodowego).
Na przekroju nerki wyróżnia się korę nerkową oraz leżący wewnątrz rdzeń nerkowy.
Istota rdzenia składa się z 8-20 oddzielonych od siebie piramid nerkowych, których podstawy są zawsze zwrócone do istoty korowej, a wierzchołki (brodawki) wystają do miedniczek otoczonych kielichami nerek, od podstawy piramidy w głąb kory rozchodzą się wachlarzowato promienie rdzenne, przestrzenie pomiędzy bocznymi ścianami piramid wypełnia istota korowa (określana jako kolumny nerkowe, kolumny Bertina lub słupy nerkowe), zrąb łącznotkankowy utworzony z nielicznych włókien o nieregularnym przebiegu (włókna kolagenowe), przylegają ściśle do błony podstawnej kłębków i cewek.
Zrąb przechodzi w torebkę narządu, którą dzielimy na część zewnętrzną (tłuszczową) i część wewnętrzną (włóknistą), w torebce włóknistej wyróżnia się warstwę zewnętrzną (włókna kolagenowe i sprężyste) i wewnętrzną (włókna retikulinowe, kolagenowe, sprężyste, mięśnie gładkie i nerwy). Na powierzchni brodawki znajduje się 25 otworów brodawkowych (przewody brodawkowe) tworzących z tych otworów pole sitowe nerki, od podstawy piramid ku torebce biegną promienie nerki (przewody zbiorcze nerki otoczone kanalikami nefronu). Wyróżnia się płaciki nerki, składające się z kanalika zbiorczego i nefronów, płaty nerki wyraźne są tylko w życiu płodowym i u niemowląt, płat składa się z piramidy, kolumn i kory nerkowej przylegającej do niej. Zrąb nerki zbudowany jest z tkanki łącznej właściwej luźnej podtrzymującej naczynia krwionośne, limfatyczne, miąższ nerki oraz komórki śródmiąższowe, zrąb rdzenia jest obfitszy niż zrąb kory
Miąższ nerki składa się z nefronów, które są strukturalnymi i funkcjonalnymi jednostkami nerki. Nefron składa się z ciałka nerkowego (Malpighiego), kanalika I-rzędu, ramienia zstępującego pętli nefronu (Henlego), ramienia wstępującego pętli nefronu (Henlego), kanalika II-rzędu. Z nefronów mocz jest zbierany w kanalikach zbiorczych, które przechodzą w przewody brodawkowe całkowita długość nefronu - do 6cm, w obu nerkach jest około 2,5 mln nefronów.
Dwa rodzaje nefronów
nefrony korowe (około 80% wszystkich nefronów - krótkie pętle Henlego),
nefrony przyrdzeniowe (około 20% - długie pętle Henlego)
Ciałko nerkowe składa się z kłębuszka nerkowego (zbudowanego głównie z naczyń krwionośnych włosowatych), jest on otoczony torebką kłębuszka (Bowmana), ciałko ma średnicę około 200 mikrometrów, wyróżnia się w nim biegun naczyniowy (w nim znajduje się tętniczka doprowadzająca i odprowadzająca) i biegun kanalikowy (w nim rozpoczyna się kanalik I-rzędu). Po wniknięciu do ciałka nerkowego tętniczka doprowadzająca rozgałęzia się na 4-5 naczyń włosowatych, które rozdzielają się dalej tworząc kłębuszek naczyniowy ciałka nerkowego, naczynia w kłębuszku tworzą między sobą wiele połączeń i zlewają się w tętniczkę odprowadzającą (swoisty układ tętniczo - tętniczy, w którym tętnica łączy się z tętnicą za pośrednictwem naczyń krwionośnych włosowatych), na ogół średnica tętniczki doprowadzającej jest większa niż odprowadzającej, co zwiększa ciśnienie krwi w kłębuszku i przyspiesza filtrację osocza
Torebka kłębuszka (Bowmana) składa się z blaszki trzewnej torebki pokrywającej naczynia włosowate kłębuszka, oraz z blaszki ściennej torebki wyściełającej otoczenie kłębuszka, między blaszkami (listkami) znajduje się wolna przestrzeń (światło ciałka nerkowego, do którego jest filtrowany mocz pierwotny). Blaszka ścienna torebki jest typowym nabłonkiem jednowarstwowym płaskim, blaszka trzewna składa się z wyspecjalizowanych komórek nabłonka zwanych podocytami - komórki oddające wypustki cytoplazmatyczne pierwszorzędowe (grubsze) i drugorzędowe (cieńsze) położone na błonie podstawnej naczynia krwionośnego. Błona podstawna składa się z blaszki jasnej wewnętrznej, blaszki gęstej, blaszki jasnej zewnętrznej (od strony podocytów), między wypustkami znajdują się szczeliny, o szerokości około 25nm nazywane szczelinami filtracyjnymi, między drugorzędowymi wypustkami podocytów jest rozpięta błona zwana przeponą szczeliny. Filtracja osocza krwi odbywa się przez filtr składający się z komórek śródbłonka, błony podstawnej, szczelin filtracyjnych i ich przepon. Filtr kłębuszkowy działa mechanicznie w zależności od wielkości cząsteczek i średnicy porów oraz zależnie od ich ładunku elektrycznego
Mezangium jest rodzajem tkanki łącznej występującym w ciałku nerkowym między tętniczkami doprowadzającą i odprowadzającą (zewnętrzne) oraz między naczyniami włosowatymi kłębuszka (wewnętrzne, jego komórki mają zdolność do fagocytozy, uprzątają cząsteczki i makrocząsteczki pozostające w kłębuszku w wyniku filtracji, odgrywają rolę błony podstawnej, mogą się kurczyć i w ten sposób zmieniać światło naczyń włosowatych kłębuszka).
Kanalik I rzędu (kanalik bliższy albo kanalik główny) rozpoczyna się na biegunie kanalikowym ciałka nerkowego, jest najdłuższą częścią nefronu o długości do 1,5cm, składa się z dłuższej części leżącej w korze nerkowej - części krętej i części prostej leżącej w rdzeniu, wysłany nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym, cytoplazma komórek nabłonkowych kanalika I rzędu wykazuje szczególnie dużą aktywność fosfatazy alkalicznej.
Pętla nefronu (Henlego) - wyróżnia się w niej ramię zstępujące (w rdzeniu, wysłane nabłonkiem jednowarstwowym płaskim) i ramię wstępujące (w korze, wysłane nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym), w nefronach korowych nie ma prawie wcale części (ramion) zstępującej i cały nefron jest krótszy, ramię wstępujące pętli przechodzi w pobliżu ciałka nerkowego w kanalik II rzędu
Kanalik II rzędu (kanalik dalszy) ma długość około 5mm i kręty przebieg, wysłany jest jednowarstwowym nabłonkiem sześciennym, dochodząc do ciałka nerkowego przybiera cechy nabłonka jednowarstwowego walcowatego i nosi nazwę plamki gęstej, kanaliki II rzędu uchodzą do kanalików zbiorczych
Kanaliki zbiorcze uchodzą na powierzchni brodawek rozszerzając się w przewody brodawkowe, całkowita długość kanalików zbiorczych i przewodów brodawkowych wynosi ok. 20 mm, na prawie całym przebiegu kanaliki zbiorcze są wysłane nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym, a w przewodach brodawkowych występuje- nabłonek jednowarstwowy walcowaty, nabłonek kanalików zbiorczych składa się z komórek jasnych (głównych) i komórek ciemnych (wstawkowatych)
Komórki śródmiąższowe znajdują się w korze i rdzeniu nerkowym, w korze są nimi fibroblasty oraz limfocyty, w rdzeniu nerkowym komórki śródmiąższowe występują jako typu I (komórki gwiaździste endokrynowe, komórki biorące udział w regulacji przepływu krwi - mają wpływ na ciśnienie), typu II (bardzo podobne do limfocytów, mają zdolność fagocytozy), typu III (komórki okołonaczyniowe, mają zdolność kurczenia się i prawdopodobnie regulują przepływ krwi przez naczynia proste).
Unaczynienie nerki odbywa się przez tętnice nerkową, tętnice międzypłatowe, tętnice łukowate (na granicy rdzenia i kory), tętnice międzypłacikowe i tętniczki doprowadzające, które rozpadają się na naczynia włosowate, tworzące kłębuszek nerkowy, z niego krew odpływa przez tętniczkę odprowadzającą. Tętniczki odprowadzające nefronów korowych rozpadają się na sieć naczyń włosowatych, tętniczki odprowadzające nefronów trzyrdzeniowych oddają kilka długich naczyń prostych rzekomych. Naczynia proste tworzą pętle składające się z części zstępujących i wstępujących, w których krew płynie w przeciwnych kierunkach - powstaje wymieniacz przeciwprądowy, który bierze udział razem ze wzmacniaczami przeciwprądowymi pętli nefronu w wytwarzaniu zagęszczonego i hipertonicznego moczu ostatecznego. Oprócz naczyń prostych rzekomych w rdzeniu nerkowym znajdują się także naczynia proste prawdziwe, które są bezpośrednimi odgałęzieniami tętnicy łukowatej. Z naczyń włosowatych krew przepływa do żył powierzchniowych korowych, z nich do żył gwiaździstych uchodzących do żył międzypłacikowych, a stąd przez żyły łukowate i żyły międzypłatowe do żyły nerkowej.
Aparat przykłębuszkowy jest narządem receptorowo - wydzielniczym nerki, składa się z komórek przykłębuszkowych Jg, komórek plamki gęstej, komórek mezangium zewnętrznego.
Komórki przykłębuszkowe Jg - zmodyfikowane miocyty gładkie, syntetyzują i wydzielają białka, ich cytoplazma ma niewiele elementów kurczliwych, a dużo pęcherzyków wydzielniczych, ziaren (czasami określane jako komórki ziarniste), wydzielają do krwi enzym proteolityczny reninę, występują w błonie środkowej tętniczki doprowadzającej w pobliżu kłębuszka i w mniejszej liczbie w błonie środkowej tętniczki odprowadzającej
Komórki plamki gęstej - zmodyfikowane komórki nabłonka kanalika II rzędu, walcowate lub sześcienne mające aparat Golgiego w części podstawnej cytoplazmy (inne komórki kanalika II rzędu w części wierzchołkowej cytoplazmy), są osmoreceptorami odbierającymi zmiany ciśnienia osmotycznego moczu przepływającego przez kanalik II rzędu
Komórki mezangium zewnętrznego - są komórki łącznotkankowe leżące na ciałku nerkowym, pośredniczą w przekazywaniu sygnałów między osmoreceptorami plamki gęstej, a komórkami JG tętniczki doprowadzającej i odprowadzającej.
Komórki aparatu przykłębuszkowego biorą udział w utrzymywaniu homeostazy jonowej organizmu oraz w regulacji objętości i ciśnienia krwi.
Wytwarzanie moczu
W nerkach zachodzi wytwarzanie moczu ostatecznego odbywające się we współdziałaniu filtracji osocza krwi oraz czynnej i biernej absorpcji składników moczu do krwi. Filtracja osocza krwi zachodzi w ciałkach nerkowych pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego krwi (wielkość filtracji kłębuszkowej - GFR, która zależy od filtracji osocza). Filtrat, czyli mocz pierwotny spływa do światła torebki, skąd odpływa do kanalika I rzędu, mocz pierwotny jest osoczem krwi pozbawionym komórek i makrocząsteczek, obie nerki filtrują w ciągu doby około 175 l moczu pierwotnego, w ciągu doby człowiek wydala 1-1,5 l moczu ostatecznego, mocz pierwotny przepływając przez kanaliki nefronu ulega 110-170 - krotnemu zagęszczeniu, staje się hipertoniczny.
Nabłonek kanalików I rzędu pełni absorpcyjne czynności, pętla Henlego pełni funkcję wzmacniacza przeciwprądowego, w kanalikach II rzędu następuje resorpcja Na+ z moczu (zwiększa się ich przepływ do krwi), wpływają na regulację gospodarki kwasowo - zasadowej organizmu, kanaliki zbiorcze spełniają rolę wymieniacza przeciwprądowego - zagęszczają mocz i powodują jego hipertonię.
Kielichy, miedniczki i moczowód
Układ odprowadzający mocz.
Błona śluzowa kielichów i miedniczek jest stosunkowo gładka, błona śluzowa moczowodu wykazuje podłużne fałdy zanikające w czasie przepływu moczu, na jej powierzchni nabłonek przejściowy, błona śluzowa właściwa jest tkanką łączną właściwą luźną zawierającą dużo włókien kolagenowych i nieliczne włókna sprężyste, znajdują się tu grudki limfatyczne (szczególnie w ścianie miedniczki), liczne limfocyty.
Błona mięśniowa kielichów miedniczek i górnego odcinka moczowodu składa się z dwóch warstw miocytów gładkich - wewnętrznej podłużnej i zewnętrznej okrężnej lub spiralnej, w dolnym odcinku moczowodu składa się z trzech warstw - podłużnej, okrężnej i podłużnej.
Komórki śródmiąższowe (Cajala) warstwy mięśniowej ściany kielichów mniejszych funkcjonują jako rozruszniki, wytwarzając impulsy do rytmicznych skurczów błony mięśniowej, skurcze te przesuwają wytwarzany mocz do dalszych części dróg wyprowadzających
Przydanka jest zbudowana z tkanki łącznej właściwej, zawierającej liczne włókna sprężyste
Pęcherz moczowy
Jest workowatym zbiornikiem moczu, którego wielkość zależy od stopnia wypełnienia moczem, ściana składa się z błony śluzowej, błony mięśniowej, przydanki i błony surowiczej. Błona śluzowa jest pokryta nabłonkiem przejściowym wielowarstwowym sześciennym i składa się z 3-6 warstw komórek zwanych urocytami, powierzchniowe komórki nabłonkowe są duże, sześcienne, mają po 2 jądra (komórki baldaszkowate), ich wolna powierzchnia ma dwie swoiste cechy - znajdują się na niej liczne plamki składające się ze ściśle upakowanych cząsteczek białka, mają liczne fałdy i zgrubienia (wgłobienia - rezerwa błony komórkowej). Większość zewnętrznej powierzchni pęcherza moczowego pokrywa przydanka (tkanka łączna właściwa), górna powierzchnia pokryta błoną surowiczą, z nabłonkiem surowiczym na powierzchni.
Cewka moczowa
U mężczyzn ma długość około 20 cm, u kobiet 4 cm, jest przewodem łączącym pęcherz moczowy ze środowiskiem zewnętrznym. Cewka moczowa męska składa się z 3 części - sterczowej, błoniastej i gąbczastej.
Część sterczowa biegnie przez gruczoł krokowy, ma długość około 4 cm, uchodzą do niej liczne przewody wyprowadzające gruczołu krokowego, na jej tylnej ścianie znajduje się łagiewka sterczowa, jest wysłana nabłonkiem przejściowym leżącym na błonie podstawnej, błona śluzowa właściwa jest zbudowana z tkanki łącznej właściwej luźnej, pod którą znajdują się dwie warstwy mięśni gładkich: zewnętrzna - podłużna i wewnętrzna - okrężna, przydanka cewki moczowej przechodzi w zrąb gruczołu krokowego.
Część błoniasta ma długość około 1cm, leży w przeponie miednicy i przeponie mięśniowo - płciowej, wysłana nabłonkiem wielorzędowym walcowatym, na zewnątrz błony śluzowej odnoga mięśnia poprzecznego głębokiego krocza (tworzącego zwieracz).
Część gąbczasta cewki moczowej ma długość około 15 cm, wysłana nabłonkiem wielorzędowym walcowatym, na całej długości tej części znajdują się ujścia gruczołów Littrego oraz gruczołów opuszkowo - cewkowych.
Cewka moczowa żeńska ma światło w kształcie półksiężyca, wysłana jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, błona śluzowa właściwa zawiera dużo naczyń krwionośnych, błona mięśniowa składa się z miocytów gładkich, układających się w podłużną warstwę wewnętrzną i okrężną zewnętrzną.
Układ płciowy męski
Składa się z dwóch jąder, przewodów wyprowadzających nasienie, gruczołów dodatkowych i prącia. Jądra są narządem parzystym, pełnią funkcje wytwarzania męskich komórek rozrodczych - plemników oraz wewnętrznego wydzielania hormonów płciowych męskich. Parzyste przewody wyprowadzające (najądrza, nasieniowody) magazynują i kształtują plemniki. Narząd wzwodowy - prącie zawiera cewkę moczową, za jego pomocą komórki płciowe wprowadzane są do dróg rodnych kobiety. Gruczoły męskie pomocnicze - pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy, gruczoły opuszkowo - cewkowe wydzielają substancje nośne i odżywcze aktywujące ruch plemników. Zewnętrzne narządy płciowe męskie to moszna i prącie.
Jądra
Mają owalny kształt, umieszczone w mosznie, wytwarzają męskie komórki płciowe oraz płyn, w którym są zawieszone, wydzielają hormony płciowe męskie i regulują wytwarzanie plemników. Każde jądro okryte podwójną błoną surowiczą (otrzewną) zwaną osłonką pochwową pokrytą nabłonkiem surowiczym, pod jej powierzchnią tkanka łączna właściwa włóknista - błona biaława, jej wewnętrzna część ma luźne utkanie, w którym znajduje się duża ilość naczyń krwionośnych i limfatycznych (nazywana też błoną naczyniową), w górnej i tylnej części jądra błona biaława grubieje i przechodzi w śródjądrze, od którego odchodzi tkanka łączna właściwa luźna, wchodzi w głąb jądra rozdzielając je na płaciki (w jednym jądrze około 250 płacików). Płacik zbudowany ze zrębu i 1 - 4 kanalików krętych (nasiennych, długość każdego wynosi od 30 do 70 cm, w dorosłego zdrowego mężczyzny od 150 do 1200 m), każdy przechodzi w kanalik prosty.
Kanalik nasienny zbudowany z nabłonka plemnikotwórczego z błoną podstawną oraz 3 - 5 warstw komórek mioidalnych, tkanka łączna właściwa luźna zawierająca dużą ilość fibroblastów.
Nabłonek plemnikotwórczy - wielowarstwowy nabłonek leżący na błonie podstawnej, zbudowany z komórek podporowych Sertolego oraz komórek szeregu spermatogenezy
Komórki Sertolego - duże, wysokie, rozciągają się od błony podstawnej do światła kanalika, mają owalne lub trójkątne jądro, jasną cytoplazmę, gładką siateczkę śródplazmatyczną, zawierają ziarenka glikogenu, tłuszczu i mitochondria, na powierzchni mają liczne wgłobienia lub jamy, w nich komórki spermatogenezy, między komórkami Sertolego ścisłe połączenie tworzące barierę krew - jądro, regulują one przechodzenie komórek spermatogenezy do nabłonka plemnikotwórczego, trawią resztki cytoplazmatyczne, wytwarzają płyn, w którym zawieszone są plemniki
Plemniki powstają w kanalikach krętych nasiennych z komórek macierzystych, w czasie wędrówki rozmnażają się dając gonocyty, proces wytwarzania plemników nazywa się spermatogenezą i rozpoczyna się u chłopców od 10 do 13 roku życia.
Spermatogeneza dzieli się na spermatocytogenezę (rozmnażanie i różnicowanie spermatogonii), mejozę (powstają spermatocyty I i II rzędu i wytwarzają spermatydy), spermiogenezę (przekształcanie spermatyd w plemniki). Plemniki nie mają zdolności dzielenia się, długości 60 mikrometrów, składają się z główki (charakterystyczny gruszkowaty kształt, zawiera akrosom, na który ściśle przylega czapeczka, między akrosomem a jądrem plemnika leży gęsta elektronowo przestrzeń), szyjki (składającej się z centrioli, ciałka podstawowego i części łączącej, która zbudowana jest z 9 włókien posegmentowanych łączących się z włóknami witki i wstawki), wstawki (leży między szyjką a pierścieniem dalszym, w jej osi przebiega włókno osiowe składające się z 1 pary tubul centralnych i 9 par obwodowych, na zewnątrz wstawki zwinięte mitochondria tworzące pochwę mitochondrialną) oraz witki (przebiega od pierścienia dalszego do fragmentu końcowego plemnika, na całej długości pokryta aksonemą i osłonką włóknistą, w płaszczyźnie środkowej posiada zgrubienie - kolumny wzdłużne plemnika) z odcinkiem końcowym (odcinek końcowy mikrotubul to błona komórkowa). Plemniki w drogach rodnych kobiety mogą przebywać jako żywe do 7 dni, połowa plemników ma chromosomy Y, druga połowa X, plemniki Y o wiele szybciej i energiczniej się poruszają, natomiast żyją o wiele krócej, jest to związane z regulacją płci dzieci, zaplemnienie w czasie owulacji daje większe prawdopodobieństwo zapłodnienia plemnikami Y i urodzenia chłopca, wydłużenie czasu między zaplemnieniem i owulacją zwiększa prawdopodobieństwo zapłodnienia plemnikami X i urodzenia dziewczynki. Plemniki powstałe w kanalikach nasiennych a także transportowe (które idą do przewodu najądrza) są niedojrzałe, nie mają zdolności zapładniania i ruchu, dopiero w przewodzie najądrza dojrzewają pod wpływem testosteronu i witaminy A.
Pełną zdolność zapłodnienia w warunkach naturalnych uzyskują w momencie przejścia przez drogi rodne kobiety - ulegają uzdatnieniu lub kapacytacji polegającej na rozłożeniu pewnych enzymów w główce plemnika, jego zbliżenie do komórki jajowej powoduje reakcję akrosomalną, następuje fuzja główki plemnika z błoną akrosomu. Cykl kanalika nasiennego jest to 6 następujących po sobie układów (I, II, III, IV, V, VI), wynosi 16 dni, wytwarzanie plemników obejmuje 4 cykle czyli 64 dni, przejście z kanalików do nasieniowodów trwa 12 dni, jeśli chodzi o bezpłodność, plemniki można badać po 76 dniach od momentu wytworzenia.
Komórki śródmiąższowe jądra (komórki Leydiga) stanowią 12% objętości jądra, uwalniają i syntetyzują androgeny (hormony steroidowe) i testosteron, oba jądra uwalniają dziennie około 7 mg testosteronu dziennie do krwi i zrębu jądra.
Spermatogeneza jest bardzo wrażliwa na działanie czynników uszkadzających - alkoholu, cytostatyki, naświetlania promieniami jonizującymi, niedożywienia.
Przewody wyprowadzające nasienie - kanaliki proste ( łączą się tworząc skomplikowaną sieć jądra) i przewodziki sieci jądra (wysłane nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym, każdy przewodzik uchodzi do 10 - 15 mniejszych przewodzików odprowadzających jądra wysłanych nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym, który miejscami może przechodzić w walcowaty
Najądrze
Podłużny narząd, nakłada się na powierzchnię jądra, składa się z trzonu, głowy (pozwijane przewodziki odprowadzające, uchodzą do przewodu najądrza, są długości 4 - 6 m, wysłane nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, na wolnej przestrzeni znajdują się pojedyncze mikrokosmki - stereocylie) i ogona.
Nasieniowód
Parzysty narząd łączący najądrze z częścią sterczową cewki moczowej, w pobliżu gruczołu krokowego rozszerza się tworząc bańkę nasieniowodu, w której są przechowywane plemniki, od tej bańki nasieniowód nazywany jest przewodem wytryskowym. Ściana nasieniowodu składa się z błony śluzowej wysłanej nabłonkiem wielorzędowym walcowatym, błony mięśniowej zbudowanej z 3 warstw mięśni gładkich (podłużne - okrężne - podłużne) oraz z przydanki zbudowanej z tkanki łącznej właściwej włóknistej.
Gruczoły dodatkowe
Pęcherzyki nasienne - uchyłki cewkowate nasieniowodu, średnica około 3 mm, długość około 12 cm, gdy się zwiną tworzą pęcherzyki o średnicy około 5 cm, składają się z błony śluzowej, mięśniowej i przydanki, ich wydzielina to żółtawy, lepki i słabo zasadowy płyn zawierający duże ilości fruktozy, pęcherzyki są głównym źródłem prostaglandyn nasienia, ich wydzielina stanowi około 70% objętości nasienia
Gruczoł krokowy (stercz) - składa się z 30 - 50 gruczołów pęcherzykowo - cewkowych, zbudowany z błony śluzowej, podśluzowej i gruczołów głównych, otacza go sterczowa część cewki moczowej i w 100% po 50 roku życia ulega przerostowi, między przewodami odprowadzającymi znajdują się kieszonki uchodzące do cewki moczowej - pęcherzyki sterczowe lub męska macica, męskim odpowiednikiem pochwy łagiewka sterczowa, wydzielina gruczołu krokowego jest słabo kwaśna, bezbarwna, stanowi 20% objętości nasienia
Gruczoły opuszkowo - cewkowe - małe gruczoły w kształcie fasoli, wydzielają śluz pod wpływem pobudzenia płciowego, śluz następne spływa do cewki moczowej
Prącie
Zbudowane z części gąbczastej cewki moczowej, 2 ciał jamistych, ciała gąbczastego i żołędzi prącia. Ciała jamiste i ciało gąbczaste otoczone są powięzią prącia - błoną białawą. Ciała jamiste to połączenia tętniczo - żylne, które mogą się usztywniać i zwiększać swoją objętość, mają gąbczastą budowę jamistą ?! (same drobne jamki). Ciało gąbczaste ma podobną budowę, wewnątrz niego biegnie tętnica głęboka prącia. Zewnętrzna powierzchnia prącia pokryta skórą bez tkanki podskórnej i tłuszczowej, ciemniejsza niż inne okolice ciała, u podstawy prącia w skórze znajdują się włosy. Napletek to ruchomy fałd skórny pokrywający żołądź prącia, ma charakter błony śluzowej z bardzo licznymi gruczołami łojowymi (gruczołami Tysona). Nasienie jest to gęsty, nieprzejrzysty, lepki płyn, składający się z osocza nasienia i zawieszonych w nim plemników. Jeden ejakulat (objętość nasienia wydalonego w czasie ejakulacji) zawiera 20 - 300 mln plemników
Układ płciowy żeński
Składa się z narządów wewnętrznych (jajniki, jajowody, macica, narządy płciowe żeńskie szczątkowe, pochwa) i zewnętrznych (wargi sromowe mniejsze i większe, łechtaczka, przedsionek pochwy, gruczoł sutkowy). W czasie życia rozrodczego kobiety (między okresem pokwitania i przekwitania) zachodzą cykliczne zmiany nazywane cyklem jajnikowym lub menstruacyjnym, trwa on zazwyczaj 28 dni, dochodzi w tym momencie do wytworzenia dojrzałej komórki jajowej (oocytu II rzędu), wydaleniu jej z jajnika (owulacja) i wejściu do jajowodu
Jajnik
Parzysty narząd pokryty błoną białawą, od strony jamy brzusznej pokryty jest nabłonkiem płciowym, na zewnątrz występuje kora jajnika (pęcherzyki jajnikowe) oraz rdzeń, zrąb stanowi tkanka łączna właściwa luźna.
Proces wytwarzania komórek jajowych nazywany jest oogenezą. Komórki ektodermalne (prekursory komórek jajowych) - oogonie - oocyty I rzędu - oocyty II rzędu - zapłodniona komórka jajowa (zygota). W korze jajników znajdują się pęcherzyki jajnikowe pierwotne i dojrzałe (pęcherzyki Graafa), pęcherzyk Graafa zbudowany jest z jamy pęcherzykowej, jego ściana z warstwy ziarnistej oraz warstwy wewnętrznej i zewnętrznej osłonki pęcherzyka. Dojrzałe pęcherzyki uwalniają i wydzielają estrogeny, dojrzewają w nich oocyty II rzędu zdolne do zapłodnienia
Owulacja (jajeczkowanie) jest to wydalanie oocytu II rzędu otoczonego osłonką i komórkami ziarnistymi wieńca promienistego, w miejscu pękniętego pęcherzyka jajnikowego powstaje ciałko żółte (mniej więcej w 15 dniu cyklu), jego czynność polega na syntezie i uwalnianiu progesteronu. Progesteron przygotowuje błonę śluzową do przyjęcia zarodka, utrzymuje ten stan macicy w czasie ciąży, przygotowuje gruczoły sutkowe do wydzielania mleka. Gdy nie dojdzie do zapłodnienia, ciałko żółte nazywane jest wówczas ciałkiem żółtym menstruacyjnym, po zapłodnieniu - ciałkiem żółtym ciążowym, od 6 miesiąca ciąży ulega inwolucji, powstaje blizna zwana ciałkiem białawym
Jajowód
Przewód długości 15 cm, dzieli się na lejek, bańkę, cieśń i część maciczną, ściana zbudowana z błony śluzowej, mięśniowej i surowiczej. Błona śluzowa składa się z nabłonka jednowarstwowego walcowatego, zawierającego kilka rodzajów komórek - urzęsionych, wydzielniczych, klinowatych, śródnabłonkowych limfocytów, błona śluzowa właściwa zbudowana z tkanki łącznej właściwej podtrzymującej bardzo liczne naczynia krwionośne. Najgrubsza błona mięśniowa składająca się z warstwy okrężnej i podłużnej. Błona surowicza jest listkiem otrzewnej pokrytym nabłonkiem surowiczym. Poprzez jajowód z macicy odbywa się transport plemników, jest najczęstszym miejscem zapłodnienia
Macica
Masa 30 - 40 g, składa się z trzonu, cieśni i szyjki, w niej rozwija się zarodek, później płód. Błona śluzowa macicy przekształca się w doczesną, która wchodzi w skład łożyska, w ścianie macicy zachodzą cykliczne zmiany, które przygotowują ją do przyjęcia zarodka, ich uzewnętrznieniem comiesięczne krwawienie maciczne - menstruacja.
W ścianie macicy wyróżnia się błonę śluzową (endometrium), mięśniową (mejometrium), surowiczą (perimetrium).
Błona śluzowa pokryta nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, wyrazem dojrzewania kobiety jest zapoczątkowanie cyklów menstruacyjnych (10 - 15 rok życia). W cyklu menstruacyjnym wyróżnia się 3 fazy - złuszczania się i krwawienia (miesiączkową - menstruacyjną, 3 - 5 dni), wzrostu (proliferacyjną - estrogenową, 5 - 14 dzień, do momentu owulacji), wydzielniczą (sekrecyjną - progesteronową, 14 - 28 dzień)
Błona mięśniowa najgrubsza (15 mm), składa się z miocytów gładkich ułożonych w 3 warstwy - podłużną, okrężną, podłużną
Błona surowicza jest otrzewną, która tworzy więzadło szerokie macicy
Cieśń macicy jest jej dalszą dolną częścią długości 1 cm, łączy trzon z szyjką, zbudowana tak samo jak ściana trzonu.
Szyjka macicy - dolna wąska część stercząca do pochwy, wewnątrz znajduje się kanał szyjki (przedłużenie cieśni macicy), pokryta nabłonkiem wielorzędowym płaskim nierogowaciejącym, miejscowo przechodzącym w walcowaty, pod nabłonkiem błona śluzowa zawierająca liczne gruczoły śluzowe od 14 dnia cyklu wydzielające obficie śluz uwodniony, w fazie progesteronowej śluz zagęszczony, mniej obfity.
Narządy szczątkowe
Nadjajnik pokryty nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, leży między jajnikiem a jajowodem. Przyjajnik stanowi przedłużenie kanału nadjajnika, biegnie wzdłuż bocznej krawędzi jajnika.
Pochwa
Narząd rurowaty o długości około 7 cm, łączy szyjkę macicy z przedsionkiem pochwy, górna część pochwy tworzy sklepienie, do którego składane jest nasienie, ściana zbudowana jest z błony śluzowej, mięśniowej i przydanki.
Błona śluzowa wytwarza okrężne fałdy, składa się z nabłonka i błony śluzowej właściwej, pochwę wyściela nabłonek wielorzędowy płaski (3 - warstwowy - postawny, ? i powierzchowny), pod wpływem estrogenów ulega on zgrubieniu, w okresie menopauzy (po 50 roku życia) staje się bardzo cienki.
Błona mięśniowa zbudowana z miocytów gładkich o przebiegu podłużnym i okrężnym
Przydanka składa się z tkanki łącznej właściwej włóknistej, łączy pochwę z narządami otaczającymi.
Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne
Przedsionek pochwy - niewielkie zagłębienie, do którego uchodzi pochwa i cewka moczowa, zbudowany z błony śluzowej pokrytej nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, znajdują się tu dwa gruczoły przedsionkowe (Bartholina) o średnicy 1 cm, wydzielają duże ilości śluzu, ich zaczopowanie może prowadzić do kłopotów u starych panien i zakonnic.
Warga sromowa mniejsza - fałd zbudowany z tkanki łącznej właściwej, pokryty nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, na niej znajduje się bardzo duża ilość gruczołów łojowych.
Warga sromowa większa - odpowiednik moszny u mężczyzn, zbudowana ze skóry i cienkiej warstwy mięśni gładkich, występuje bardzo duża ilość gruczołów łojowych i potowych.
Łechtaczka - odpowiednik prącia, zawiera niewielkie ciało jamiste i żołądź łechtaczki, pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, znajduje się na niej bardzo duża ilość naczyń krwionośnych i zakończeń nerwowych.
Gruczoł sutkowy (sutek, gruczoł mlekowy)
Parzysty, zmodyfikowany gruczoł skórny, po porodzie wydziela tłuszcz, białko i węglowodany, które są zawieszone w wodzie jako czynniki nierozpuszczalne czyli mleko. Rozwija się jako zgrubienie ektodermy, od zgrubień w głąb odchodzi 15 - 25 sznurów nabłonka, z których powstają przewody mlekonośne, w miejscu ujścia przewodów nabłonek grubieje i wytwarza brodawkę sutka.
U kobiet w okresie pokwitania pod wpływem estrogenów i progesteronu zwiększa swoją masę, ale nie wytwarza mleka - gruczoł sutkowy nieczynny, zwiększenie masy spowodowane zwiększeniem masy istoty międzykomórkowej, tkanki łącznej właściwej i tkanki tłuszczowej żółtej. Przewody wysłane nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, dalej zmniejszają się w swym przebiegu i nabłonek przechodzi w jednowarstwowy sześcienny.
Brodawka sutka ma kształt stożka, pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym (naskórkiem), w którym znajdują się bardzo liczne melanocyty, pod nabłonkiem tkanka łączna właściwa, skóra wokół brodawki silnie zabarwiona - otoczka brodawki sutka, zawiera gruczoły łojowe i mlekowe (Montgomery'ego).
W okresie ciąży następuje gwałtowny wzrost nabłonka gruczołowego w gruczołach sutkowych, zwiększają się bardzo szybko gruczoły wydzielnicze oraz przewody mlekonośne, zanika zupełnie tkanka tłuszczowa żółta oraz maleje tkanka łączna właściwa, gruczoł ten nazywamy gruczołem sutkowym czynnym, bezpośrednio po porodzie rozpoczyna się wytwarzanie mleka (laktacja)
Mleko jest to płyn zawierający substancje odżywcze (4% tłuszczu, 1,5% białka - głównie kazeina), immunoglobuliny IgA powodujące u noworodków odporność bierną, węglowodany, witaminy, jony wapnia, laktozę. Rozwój gruczołu sutkowego w czasie ciąży dokonuje się pod wpływem estrogenów i progesteronu (uwalnianych przez ciałko żółte ciążowe i łożysko), po porodzie ich stężenie gwałtownie się zmniejsza na skutek ubytku łożyska i zaniku ciałka żółtego ciążowego. Wytwarzanie mleka jest zwiększone przez stężenie prolaktyny wydzielanej przez przysadkę oraz przez samo ssanie niemowlęcia zachodzące na zasadzie impulsów nerwowych, które przechodzą w momencie ssania do podwzgórza. W czasie menopauzy następuje inwolucja gruczołu sutkowego - zanikają pęcherzyki wydzielnicze i przewody mlekonośne, zanika tkanka łączna zrębu. Jeśli w gruczole sutkowym pozostaje nabłonek gruczołowy, jest on podstawą do rozwoju raka sutka.
Gruczoły wewnątrzwydzielnicze
Nie mają przewodów odprowadzających, ich wydzieliny przedostają się do krwi (hemokrynia), do płynu tkankowego i pobliskich komórek i tkanek (parakrynia) lub oddziałuje na te same komórki wydzielnicze (autokrynia). Mają różną budowę histologiczną, można je zakwalifikować jako oddzielne narządy zwarte (funkcja polega na wydzielaniu wewnętrznym - przysadka, szyszynka, nadnercza, tarczyca i gruczoły przytarczyczne), gruczoły amfikrynowe (zespoły komórek endokrynowych w gruczołach zewnątrzwydzielniczych - egzokrynowych lub innych narządach - trzustka, jajnik, jądro, mózg, nerka i łożysko), pojedyncze komórki endokrynowe rozsiane w różnych narządach np w układzie pokarmowym i oddechowym. Wspólną cechą komórek endokrynowych jest synteza i wydzielanie lub uwalnianie hormonów; wydzielają ponad 50 hormonów, które można zaliczyć do grupy steroidów, analogów kwasów tłuszczowych, analogów amonokwasów i ich pochodnych, peptydów, białek i glikoprotein.
Poza klasycznymi hormonami około 2 tys peptydowych czynników wzrostu i różnicowania, czyli cytokin, które regulują wzrost, różnicowanie i śmierć komórek.
Ppodwzgórze i przysadka tworzą wspólny czynnościowy układ wewnątrzwydzielniczy, w skład układu podwzgórzowo - przysadkowego wchodzą zgrupowania (jądra) neuronów wydzielniczych podwzgórza oraz przysadka.
Przysadka
Gruczoł wewnątrzwydzielniczy o masie ok. 0,5 g, leżący u podstawy mózgu, na siodle tureckim, w jamie czaszki, składa się z przysadki gruczołowej (75% masy narządu) i nerwowej. Reguluje czynność innych gruczołów, jej unaczynienie ma szczególne znaczenie dla regulacji jej czynności, krew dopływa do niej przez tętnice przysadkowe górne i dolne, odpływa żyłami przysadkowymi do zatoki jamistej. Część gruczołowa powstaje z ektodermy i składa się z części dalszej - płata przedniego, z części guzowatej i części pośredniej. W skład części nerwowej wchodzi płat tylny - wyrostek lejka, trzon lejka i wyniosłość przyśrodkowa.
Część gruczołowa (płat przedni) zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej luźnej, komórek endokrynowych syntetyzujących i wydzielających do krwi hormony tropowe (hormony wpływające stymulująco na czynność komórek endokrynowych kilku innych gruczołów wydzielania wewnętrznego, a także na inne komórki wydzielnicze), stanowi główną masę przysadki gruczołowej.
Hormony tropowe - somatotropina (hormon wzrostu STH, wpływa na rozwój hepatocytów, kości i chrząstki), adrenokortykotropina (ACTH, wpływa stymulująco na komórki kory nadnerczy, które produkują i uwalniają hormony steroidowe), tyreotropina (TSH, wpływa na wzrost komórek tarczycy), folitropina (FSH, wpływa u kobiet na wzrost pęcherzyków jajnikowych i wydzielanie estrogenów, u mężczyzn - na spermatogenezę), lutoropina (LH, wpływa na owulację i wytworzenie ciałka żółtego, progesteronu, u mężczyzn testosteronu), prolaktyna (wpływa na gruczoł mlekowy), lipotropina (LPH), melanotropina (MSH). W związku z produkcją hormonów wyróżnia się w tej części kilka typów komórek (somatyczne, kortykotropowe, tyreotropowe, gonadotropowe, laktotropowe), w każdym typie występują podtypy komórki te dzielą się na barwnikooporne (chromatofobne o gwieździstym kształcie, podtrzymują komórki endokrynowe i mają zdolność fagocytozy), barwnikochłonne (chromatofilne, komórki kwaso i zasadochłonne).
Część guzowata otacza trzon lejka, najczęściej występują tu komórki gonadotropowe układające się w małe pęcherzyki.
Część pośrednia słabo rozwinięta, występują tu liczne cysty, działalność bardzo silnie regulowana przez hormony podwzgórza (głównie przez statyny i liberyny).
Część nerwowa przysadki składa się z wyniosłości przyśrodkowej (guza popielatego), trzonu lejka, wyrostka lejka (płat tylny), zawiera 100 tys bezmielinowych aksonów podwzgórzowych oraz komórki neurogleju zwane pituicytami, nie zachodzi w niej synteza hormonów.
Pituicyty stanowią 30% masy przysadki nerwowej. Są to komórki neurogleju, wyróżnia się ich 2 rodzaje - włókniste (podtrzymują włókna nerwowe znajdujące się w tej części i łączą się z naczyniami krwionośnymi), protoplazmatyczne (występują tylko w trzonie lejka i wyniosłości przyśrodkowej).
Neurony wydzielnicze podwzgórza występują jako małokomórkowe (wydzielnicze - liberyny i statyny, pobudzają/hamują wydzielanie komórek endokrynowych przysadki gruczołowej, droga guzowo - lejkowa) i wielkokomórkowe (wydzielnicze - tworzą szlak podwzgórze - przysadka, syntetyzują oksytocynę i wazopresynę - ADH).
Szyszynka
Ma masę około 120 mg, leży w międzymózgowiu pod komorą trzecią, otoczona oponą miękką, od której odchodzą do narządu pasma tkanki łącznej właściwej dzielące cały gruczoł na nieregularne płaciki. Najliczniejszymi komórkami w płaciku są pinealocyty(mają okrągłe jądro z wyróżniającymi się jąderkami, zasadochłonną cytoplazmą, wydzielają hormony, melatoninę i wazotocynę), mniej liczne są komórki śródmiąższowe (komórki podłużne z wypustkami cytoplazmatycznym) i tuczne. Z wiekiem możena obserwować w szyszynce pojawiający się piasek szyszynki - złogi hydroksyapatytu (wyraz degeneracji narządu). Szysznka wydziela melatoninę i wazotycynę, działa hamująco na rozwój gonad, reguluje okołodobowe sercowe rytmy biologiczne.
Tarczyca
Ma masę 40 g, składa się z 2 płatów połączonych cieśnią (węziną), leży na przedniej części tchawicy, mniej więcej na wysokości szyi. Komórki endokrynowe pęcherzyków tarczycy wywodzą się z endodermy dogłowowej części kanału pokarmowego, komórki C z grzebienia nerwowego. Jest otoczona torebką łącznotkankową, od której w głąb narządu odchodzą wypustki tworzące zrąb. Miąższ składa się z pęcherzyków oraz komórek jasnych (komórki C), między pęcherzykami tkanka łączna właściwa luźna z licznymi naczyniami krwionośnymi i limfatycznymi, włóknami nerwowymi. Pęcherzyki mają średnicę od 20-900 mikrometrów; stanowią główną część masy narządu, ich kształt i wielkość zależy od stanu czynnościowego narządu, mogą być owalne, kuliste i wielokątne. Ściana pęcherzyków zbudowana jest z nabłonka jednowarstwowego - najczęściej sześciennego (który bierze udział w wydzielaniu hormonów) lub płaskiego (jeśli tarczyca jest w momencie spoczynku). Nabłonek leży na błonie podstawnej, światło pęcherzyka jest wypełnione żelem (koloidem) lub kwasochłonną tyreoglobuliną. Tarczyca jest jedynym gruczołem w organizmie, który magazynuje przed wydzielaniem duże ilości hormonów.
Komórki jasne - komórki C są duże, mają owalne, pęcherzykowate jądro, najczęściej leżą na obwodzie pęcherzyków, syntetyzują i wydzielają kalcytoninę i katecholaminy.
Komórki nabłonka pęcherzyków wytwarzają grupę hormonów trójjodotyroninę T3 i tetrajodotyroninę (tyroksynę) T4. Hormony pęcherzyków tarczycy są wydzielane do krwi w kilku etapach - synteza tyreoglobuliny (proces charakterystyczny dla syntezy białka), jodowanie tyreoglobuliny (jeden atom jodu wiąże się z cząsteczką tyrozyny, następnie dodaje się jeszcze jeden atom jodu i jeszcze dwa atomy jodu - powstają nowe związki, hormony tarczycy przechowywane na tym etapie w koloidzie są nieczynne, stanowią rezerwuar człowieka, w stanie fizjologicznym starczają organizmowi na około 10 miesięcy), powstanie i wydzielanie czynnych hormonów.
Wzrost zapotrzebowania na hormony następuje przez pobudzenie komórek pęcherzykowych, przez pobudzenie TSH i wydzielanie hormonów. Hormony tarczycy wpływają na mitochondria, powodują wzrost ich liczby i grzebieni mitochondrialnych (dzięki temu zwiększa się oddychanie tlenowe i synteza białek), kalcytonina wytwarzana przez komórki jasne - C, powoduje zmniejszenie stężenia jonów wapnia we krwi (hipokalcemia - unieczynniają osteoklasty, kalcytonina obniża wchłanianie wapnia i fosforanów w jelicie i zwiększa ich wydalanie z moczem)
Gruczoły przytarczyczne
Występują jako 3 lub 4 gruczoły na tylnych powierzchniach płatów tarczycy, ich łączna masa dochodzi do 200 mg, pochodzą z endodermy, każdy gruczoł pokryty jest torebką łącznotkankową. Miąższ składa się z komórek endokrynowych - komórek głównych i oksyfilnych (kwasochłonne). Komórki główne mają kształt wieloboczny lub okrągły, wyróżnia się komórki główne jasne i ciemne. Komórki główne ciemne zawierają mało glikogenu, jasne mają natomiast bardzo liczne ziarna glikogenu, ciemne jądra i są uważane za komórki spoczynkowe, ponieważ nie wydzielają hormonów. Komórki oksyfilne są większe, występują w grupach i mają okrągłe jądro, pojawiają się około 7 roku życia i z wiekiem ich liczba gwałtownie rośnie. Gruczoły przytarczyczne są niezbędne do życia, ich usunięcie powoduje śmierć. Wytwarzają hormon polipeptydowy - parathormon (PTH) powodujący uwalnianie w organizmie jonów wapnia i fosforanów oraz zwiększa stężenie jonów wapnia we krwi (hiperkalcemia).
Wyspy trzustkowe (Langerhansa)
Zgrupowanie komórek endokrynowych leżących wśród części zewnątrzwydzielniczej trzustki, najliczniejsze wyspy są w ogonie trzustki. W preparatach mikroskopowych wyspy mają kształt jasnych struktur leżących na ciemniejszym podłożu (część zewnątrzwydzielnicza). W zrębie znajdują się liczne zakończenia włókien nerwowych współczulnych i przywspółczulnych, jest nim tkanka łączna właściwa luźna podtrzymująca naczynia krwionośne i komórki endokrynowe. Wyróżnia się komórki endokrynowe (od 500 tys do 2 mln) A, B, D i PP oraz mniej liczne komórki jasne P, EC, S i C. W wyspach grzbietowych dominują komórki A, w pozostałych komórki B, które stanowią 70% wszystkich komórek (mają okrągłe, pęcherzykowe jądro). Komórki (pęcherzyki) te różnią się między sobą wielkością i wytwarzają insulinę, czynność komórek B jest regulowana przez stężenie glukozy we krwi (zwiększenie stężenia glukozy we krwi, aminokwasy i adrenalina pobudzają je do wydzielania insuliny), ich zniszczenie prowadzi do występowania cukrzycy typu młodzieńczego.
Komórki A wydzielają hormon peptydowy - glukagon - są większe od komórek B, stanowią około 15% komórek endokrynowych wysp, glukagon zwiększa stężenie glukozy we krwi, działa na komórki wątrobowe (hepatocyty) przyspieszając w nich glikogenolizę, pobudza wydzielanie insuliny i somatostatyny.
Komórki D stanowią około 6% wysp, wydzielają somatostatynę, która hamuje wydzielanie insuliny, glukagonu i somatotropiny.
Komórki PP stanowią ok. 1% wysp, pobudzają wydzielanie HCl w żołądku, glikogenolizę, wydzielają peptyd trzustkowy.
Komórki jasne (P, EC, S i C) występują w niewielkiej liczbie, wydzielają serotoninę i sekretynę.
Wydzielina komórek pęcherzykowych dostaje się do wstawki (przewodu wyprowadzającego), następnie do przewodów międzypłacikowych i do przewodu trzustkowego uchodzącego do przewodu żółciowego wspólnego, w trzustce występuje dodatkowy przewód uchodzący bezpośrednio do dwunastnicy (przewód Santoriniego). Pęcherzyki wydzielają sok trzustkowy - zasadowy płyn, który składa się z wody, elektrolitów i enzymów trzustki (głównie trypsyny, chymotrypsyny, amylazy i lipazy). Część wewnątrzwydzielnicza trzustki składa się ze zgrupowanych komórek endokrynowych, które tworzą wyspy trzustkowe, ich liczba jest bardzo różnorodna (od 170 tys do 2 mln). Trzustka jest zaopatrywana za pomocą tętnicy trzustkowej, unerwiana przez nerwy współczulne splotu trzewnego.
Nadnercze
Ma kształt półksiężycowaty, nakłada się na górne brzegi nerek, masa około 5 g, otacza je torebka łącznotkankowa z odnogami do wewnątrz narządu tworząc zrąb. Na przekroju widać warstwy - korę wywodzącą się z mezodermy (zewnętrzna warstwa) oraz rdzeń wywodzący się z grzebienia nerwowego (wewnętrzna warstwa). Obie warstwy otaczają włosowate naczynia krwionośne typu zatokowego. Kora nadnerczy układa się w 3 zasadnicze strefy:
warstwa kłębkowata - 10% grubości kory, składa się z walcowatych lub piramidalnych komórek endokrynowych o kwasochłonnej cytoplazmie i okrągłych jądrach, które tworzą łukowate kolumny, uwalniają i syntetyzują mineralokortykoidy, głównie aldosteron
warstwa pasmowata - 60% grubości kory, komórki endokrynowe układają się w długie pasma, leżące prostopadle do powierzchni kory, są to komórki wielościenne z okrągłymi jądrami i zasadochłonną cytoplazmę, syntetyzują i uwalniają glikokortykoidy, głównie kortyzol
warstwa siatkowata - komórki małe, łączą się między sobą wypustkami tworząc charakterystyczną sieć o cytoplazmie kwasowej, kilka kropel tłuszczu, mitochondria, syntetyzują steroidowe hormony płciowe.
Rdzeń nadnercza stanowi wyspa komórek otoczona przez korę, zrąb - tkanka łączna właściwa luźna pęcherzyki wydzielnicze dzielą się na jasne (adrenalina) i ciemne (noradrenalina).
Układ nerwowy
Zbudowany z tkanki nerwowej, stanowi ośrodek regulujący czynności organizmu, zapewnia równowagę chemiczną, komórkową, narządową (homeostaza). Funkcją układu jest wytwarzanie i przewodzenie impulsów nerwowych oraz wydzielanie neuroprzekaźników (neurohormonów). Składa się z:
ośrodkowego układu nerwowego - jego komórki nerwowe mają zdolność wytwarzania i analizowania impulsów, impulsy dochodzące do niego są analizowane i integrowane na różnych jego poziomach - w rdzeniu kręgowym i przedłużonym, pniu mózgowia i móżdżku, jądrach podstawy oraz w korze mózgu, wynikiem ich analizy i integracji jest przesyłanie impulsów przez odśrodkowe (eferentne) włókna nerwowe do komórek narządów efektorowych np mięśniowych lub gruczołowych
obwodowego układu nerwowego - przyjmuje za pomocą receptorów narządów zmysłów sygnały płynące z zewnątrz, przekazuje je za pośrednictwem włókien nerwowych dośrodkowych (aferentnych) do ośrodkowego układu nerwowego, przekazuje do narządów efektorowych impulsy z ośrodkowego układu nerwowego
autonomicznego układu nerwowego - przyjmuje za pomocą receptorów sygnały z narządów wewnętrznych (np o ciśnieniu krwi, stężeniu O2 i CO2, stężeniu jonów nieorganicznych) i przekazuje je przez włókna nerwowe dośrodkowe do ośrodkowego układu nerwowego
Najniższy poziom integracji w ośrodkowym układzie nerwowym stanowi łuk odruchowy - przyjmowanie sygnałów wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich przekazywanie do rdzenia kręgowego (niższy poziom ośrodkowego układu nerwowego), w wyniku integracji impulsy przechodzą do neuronów ruchowych i przez ich włókna odśrodkowe dochodzą do komórek narządów efektorowych, wywołując efekt np w postaci skurczu mięśnia lub wydzielania.
Wyższe poziomy ośrodkowego układu nerwowego integrują impulsy z niższych poziomów i prowadzą do analizy i kojarzenia coraz bardziej skomplikowanych przejawów czynności. Kora mózgu jest miejscem najbardziej skomplikowanych procesów analityczno - integracyjnych, które są podłożem mowy, myślenia abstrakcyjnego i świadomości.
Układ nerwowy powstaje z ektodermy w 3 tygodniu życia zarodkowego, z płyty ektodermy powstaje rynienka, później cewa nerwowa, wzdłuż jej szczytowej powierzchni wyodrębniają się sznury komórek, nazywane grzebieniem nerwowym, z komórek grzebienia powstają neurony czuciowe zwojów międzykręgowych i część neuronów zwojów współczulnych, komórki satelitarne, lemocyty, melanocyty, odontoblasty i komórki części opon mózgowych, pozostałe neurony, astrocyty i oligodendrocyty powstają z komórek cewy nerwowej. W dogłowowej części cewy nerwowej powstają w 4 tygodniu rozwoju trzy zgrubienia - pęcherzyki, nazywane przodomózgowiem, śródmózgowiem i tyłomózgowiem, w dalszym rozwoju z pęcherzyka przodomózgowia wykształcają się dwa wtórne pęcherzyki - kresomózgowie i międzymózgowie, z pęcherzyka tyłomózgowia powstają również dwa wtórne pęcherzyki - tyłomózgowie wtórne i rdzeniomózgowie.
Z doogonowej części cewy nerwowej powstaje rdzeń kręgowy, światło cewy nerwowej przekształca się w komory mózgu i kanał środkowy rdzenia kręgowego.
Ośrodkowy układ nerwowy
Składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego, mózgowie składa się z mózgu, pnia mózgowia oraz móżdżku, w jego skład wchodzi istota szara i istota biała.
Istota szara jest zgrupowaniem ciał komórek nerwowych i ich wypustek, jej zrąb stanowią astrocyty protoplazmatyczne i włókniste, a ich wypustki wytwarzają splecioną sieć - pilśń (zrąb tworzy pilśń nerwowa), blaszkowate zakończenia wypustek astrocytów wytwarzają izolującą warstwę graniczną wewnętrzną oddzielającą istotę szarą od opony miękkiej i naczyń krwionośnych (oprócz astrocytów w skład zrębu wchodzą oligodendrocyty i komórki mikrogleju, zrąb podtrzymuje i odżywia ciała komórek nerwowych oraz ich wypustki), w półkulach mózgu i móżdżku istota szara stanowi warstwę zewnętrzną zwaną korą lub płaszczem, w rdzeniu kręgowym istota szara ma charakterystyczny kształt litery H i jest otoczona przez istotę białą.
Iistota biała jest nagromadzeniem wypustek komórek nerwowych i nie ma w niej ciał komórek nerwowych, jej zrąb tworzą głównie astrocyty włókniste.
Włókna nerwowe tworzą włókna projekcyjne (łączące odległe części OUN), kojarzeniowe (łączące neurony tych samych struktur), spoidłowe (łączące między sobą neurony symetrycznych struktur OUN np. obu półkul mózgu). W zależności od kształtu i wielkości pęczków włókien nerwowych biegnących w istocie białej wyróżnia się powrózki, sznury, torebki, wstęgi, promienistości, konary.
Mózg
Składa się z istoty białej i szarej. Większość istoty szarej stanowi warstwa pokrywająca półkule mózgu, która tworzy korę czyli płaszcz, we wnętrzu znajdują się liczne wyspy istoty szarej, czyli jądra. Dostępność tlenu dla komórek nerwowych jest wydatnie wspomagana występowaniem w mózgu neuroglobiny, białka podobnego do mioglobiny i hemoglobiny.
Kora mózgu
Nazywana także płaszczem jest formacją istoty szarej tworzącą warstwę grubości 2 - 4,5mm i w większości pokrywającą półkule mózgu, jej objętość waha się od 190 do 360 cm2. W jej skład wchodzi pięć typów neuronów:
piramidalne,
ziarniste,
wrzecionowate,
poziome
różnokształtne,
Neurony leżą w zrębie - pilśni nerwowej, utworzonym przez komórki tkanki glejowej. Tylko komórki piramidalne, ziarniste i wrzecionowate są stałymi składnikami kory różnych okolic mózgu, pozostałe rodzaje neuronów można tylko znaleźć w wydzielonych okolicach kory. Około 95% objętości ludzkiej kory mózgu pokrywa istotę białą i nosi nazwę kory nowej, pozostałe 5% objętości kory ludzkiego mózgu znajduje się wewnątrz półkul mózgu i nosi nazwę kory dawnej oraz kory starej. W skład kory nowej wchodzą liczne neurony, których ciała komórkowe układają się w sześć warstw równoległych do powierzchni.
Warstwa drobinowa czyli brzeżna - na jej powierzchni znajduje się powierzchniowa warstwa graniczna gleju, zbudowana głównie z wypustek astrocytów, oddziela oponę miękką od kory, główną jej masę stanowi tkanka glejowa.
Warstwa ziarnista zewnętrzna (warstwa komórek piramidalnych małych) - w jej skład wchodzą niewielkie neurony piramidalne i ziarniste, aksony tych pierwszych biegną ku istocie białej.
Warstwa piramidalna - ciała komórek nerwowych tej warstwy są średniej wielkości i mają kształt piramidalny, komórki leżące głębiej są większe niż powierzchowne, aksony tych komórek biegną do istoty białej, dendryty - ku powierzchni kory.
Warstwa ziarnista wewnętrzna - zawiera małe komórki piramidalne i komórki ziarniste, aksony i dendryty tych komórek zdążają do sąsiednich neuronów, z wyjątkiem długich dendrytów, które dochodzą do powierzchni kory, w tej warstwie biegną również włókna nerwowe tworzące smugę poprzeczną zewnętrzną.
Warstwa zwojowa - zawiera duże komórki piramidalne (komórki Betza), znajdują się tu liczne, małe komórki ziarniste, włókna nerwowe tworzą smugę poprzeczną wewnętrzną.
Warstwa komórek wielokształtnych - głównym rodzajem komórek tej warstwy są komórki wrzecionowate oraz leżące powierzchownie niewielkie komórki piramidalne.
Kora dawna wchodzi w skład opuszki węchowej, okolicy pozaopuszkowej, guzka opuszkowego i kory płata gruszkowatego, jej komórki biorą udział w odczuwaniu zapachów oraz w tworzeniu stereotypów zachowań płciowych. Kora stara składa się głównie z formacji hipokampa znajdującej się w środkowej części płata skroniowego, granicząc z dnem komory bocznej, w jej fragmencie pozaspoidłowym wyróżnia się róg Ammona, czyli hipokamp, zakręt zębaty i podporę hipokampa. Hipokamp jest pokryty warstwą komórek nerwowych, które nazywane są korytem hipokampa, komórki nerwowe formacji hipokampa biorą udział w mechanizmach uczenia, zapamiętywania oraz fazach snu i budzenia się. Mechanizm uczenia się zależy od długotrwałego pobudzenia między neuronami hipokampa, w powstawaniu tego zjawiska biorą udział neurony przedsynaptyczne i postsynaptyczne, pomiędzy nimi znajdują się synapsy chemiczne zawierające pęcherzyki synaptyczne z neurotransmiterem pobudzającym - glutaminianem, w błonach postsynaptycznych są 2 rodzaje białek, które są receptorami dla glutaminianu. Do długotrwałego wzmocnienia sygnału dochodzi, gdy komórki presynaptyczne otrzymują powtarzające się impulsy (uczenie się), następnie wystarcza pojedynczy impuls, aby wywołać wzmożoną odpowiedź w komórkach postsynaptycznych (przypominanie sobie).
Istota biała mózgu
Zajmuje środek półowalny, leżący pod korą mózgu, zrąb stanowi tkanka glejowa, która podtrzymuje liczne włókna nerwowe zmielinizowane i bezosłonkowe. Wśród włókien nerwowych istoty białej wyróżnia się włókna projekcyjne, kojarzeniowe i spoidłowe.
Jądra podstawne
Są wyspami istoty szarej wewnątrz półkul mózgowych, grupuje się je jako ciało prążkowane, ciało migdałowate i przedmurze. W skład ciała prążkowanego wchodzi prążkowie i jądro ogoniaste. Jądro migdałowate składające się z licznych zgrupowań neuronów, leży nad rogiem dolnym komory bocznej, jego komórki nerwowe zawierają bardzo liczne receptory opiatowe, hamują objawy uzewnętrzniania uczuć oraz wiążą się z analizą wrażeń węchowych.
Wzgórze
Położone prawie w środku mózgu, jego komórki nerwowe modyfikują i przełączają impulsy nerwowe płynące z obwodu do kory mózgu i jąder podstawnych, w skład wzgórza wchodzą komórki nerwowe opisywane jako jądra przednie i tylnie, grzbietowe i brzuszne oraz boczne i przyśrodkowe. Komórki nerwowe jąder okolicy brzuszno - tylnej są odpowiedzialne za czucie (szczególnie dotyk), uszkodzenie jąder może doprowadzić do połowicznego braku czucia i silnych bóli. Komórki nerwowe jąder brzusznych przednich są odpowiedzialne za koordynację ruchów zamierzonych, ich uszkodzenie wywołuje połowiczną niezborność ruchów oraz ruchy pląsawicze. Komórki nerwowe jąder grzbietowych przyśrodkowych są odpowiedzialne za koordynację procesów nerwowo - psychologicznych (długotrwała pamięć, zachowanie osobowości, koncentracja uwagi, zdolność wysławiania się). Na niższym poziomie OUN, w śródmózgowiu i tyłomózgowiu, znajdują się także zgrupowania neuronów w postaci jąder.
Jądro czerwienne - składa się z komórek średniej wielkości oraz dużych komórek, których aksony wytwarzają drogę czerwienno-rdzeniową, jego komórki nerwowe regulują napięcie mięśniowe.
Istota czarna składa się z części zbitej (jej komórki zawierają ziarna melaniny) i części siatkowatej składającej się z małych ziarnistych komórek, jej komórki nerwowe regulują napięcie mięśniowe i zawiadują niektórymi czynnościami, jak oddychanie czy wydzielanie.
Jądra szwu znajdują się w rdzeniu przedłużonym i są zgrupowaniami komórek nerwowych, których charakterystyczną cechą jest produkcja neurotransmitera - serotoniny.
Oliwka dolna rdzenia przedłużonego jest zgrupowaniem licznych komórek nerwowych i przybiera kształt pofałdowanej wstęgi, w jej skład wchodzą liczne wielowypustkowe komórki, zawierające w cytoplazmie wiele kropli lipidów, oddają one długie wypustki odchodzące do móżdżku.
W pniu mózgowia znajdują się szeregi jąder nerwów czaszkowych ruchowych, czuciowych i przywspółczulnych, są to zgrupowania ciał komórek nerwowych, najczęściej wielowypustkowych, które oddają długie aksony i dendryty.
Podwzgórze
Zajmuje brzuszną i dolną część ściany komory bocznej i komory III, znajduje się w nim około 20 zgrupowań neuronów - jądra przednie, środkowe, tylne oraz grzbietowe. Do najważniejszych spośród jąder przednich zalicza się jądro przykomorowe, nadwzrokowe, nadskrzyżowaniowe, jądro (pole) przedwzrokowe. Do ważniejszych spośród jąder środkowych zalicza się jądro lejka, grzbietowo - przyśrodkowe, brzuszno - przyśrodkowe. Do jąder tylnych należą jądro podwzgórzowo - tylne, jądra ciała suteczkowatego. Komórki nerwowe jąder przednich podwzgórza są duże lub małe, owalne lub gwiaździste, zawierają okrągłe, pęcherzykowate jądra, w ich cytoplazmie znajduje się obfita siateczka śródplazmatyczna swoista (ciałka Nissla) oraz pęcherzyki wydzielnicze - komórki te noszą nazwę neuronów wydzielniczych.
Jądro nadwzrokowe składa się z neuronów wydzielniczych, które syntetyzują oksytocynę i białko neurofizynę (nośnik oksytocyny).
Jjądro nadskrzyżowaniowe składa się z małych neuronów, które są odpowiedzialne za cykliczne rytmy biologiczne (zegar biologiczny).
Jądra środkowe mają małe neurony wydzielnicze i syntetyzują hormony uwalniające czyli liberyny i hormony hamujące czyli statyny (wpływają pobudzająco lub hamująco na komórki endokrynowe przysadki mózgowej).
Inne funkcje podwzgórza - wpływa na wszystkie rodzaju metabolizmu, reguluje temperaturę ciała, czynności naczyń krwionośnych i serca oraz układu trawiennego, wpływa na odczuwanie takich doznań jak łaknienie i pragnienie.
Móżdżek
Sskłada się z półkul móżdżkowych i łączącego je robaka, półkule są pokryte warstwą istoty szarej przybierającej postać kory móżdżku, wnętrze móżdżku zajmuje istota biała nazywana rdzeniem móżdżku, w której znajdują się wyspy istoty szarej - jądra móżdżku (zębate, czopowate, wierzchu i kulkowate). Kora móżdżku składa się z trzech warstw:
drobinowej - składa się z dwóch rodzajów komórek nerwowych - gwiaździstych małych (zewnętrzne wielowypustkowe leżące w powierzchownej części mózgu) i dużych (wewnętrzne wielowypustkowe)
zwojowej - składa się z dużych komórek nerwowych nazywanych komórkami zwojowymi (komórki Purkinjego)
ziarnistej - składa się z komórek nerwowych, wyróżnia się komórki ziarniste małe (najmniejsze u człowieka) oraz komórki ziarniste duże (Golgiego), do których zalicza się komórki poziomowe, dwubiegunowe Lugaro.
Z kory móżdżku biegną liczne włókna nerwowe, które wchodzą także w skład istoty białej móżdżku, są to aksony komórek zwojowych, komórek ziarnistych i komórek gwiaździstych.
Jądra móżdżku - zębate (największe, w jego wnęce znajduje się jądro czopowate), wierzchu (leży w środkowej części dachu komory IV), kulkowate (leży między jądrem zębatym a wierzchu).
Rdzeń kręgowy
Jest wydłużoną, końcową częścią układu nerwowego, zajmującą górne 2/3 długości kanału kręgowego, rozciąga się między kręgiem szczytowym a 1 - 2 kręgiem lędźwiowym, otoczony oponą twardą, pajęczynówką i oponą miękką, w jego skład wchodzi istota szara otoczona istotą białą, składa się z części szyjnej, piersiowej i lędźwiowej, krzyżowej i guzicznej.
Istota szara składa się z parzystych zgrubień nazywanych rogiem przednim i rogiem tylnym, połączonych częścią pośrednią, między symetrycznymi częściami pośrednimi znajduje się spoidło szare, w którego środku jest kanał środkowy, na przekroju poprzecznym istota szara ma kształt litery H lub motyla.
Istota biała składa się z włókien nerwowych zmielinizowanych bezosłonkowych układających się w drogi zstępujące, wstępujące, własne i korzeniowe.
Róg przedni rdzenia kręgowego - 6 jąder zawierających dwa rodzaje komórek - ruchowe (unerwiające mięśnie szkieletowe) oraz powrózkowe (oddające liczne włókna kojarzeniowe, łączące neurony ruchowe różnych jąder i różnych poziomych rdzenia kręgowego).
W części pośredniej istoty szarej skupisko komórek - jądro pośrednio - boczne (współczulne), zawiera komórki zawiadujące skurczami mięśni gładkich naczyń krwionośnych, mięśni napinających włosy i wydzielanie potu.
W rogu tylnym jądro grzbietowo - brzeżne - przekazywanie i modyfikowanie sygnałów cieplnych, bólowych i dotykowych, w części brzuszno-środkowej tylnego rogu znajdują się komórki przekazujące impulsy w położeniu przestrzennym.
Wyróżnia się drogi (włókna nerwowe istoty szarej układają się w drogi) zstępujące (zaczynające się w korze mózgu, jądrach podstawnych i pniu mózgowia), wstępujące (zawierają włókna nerwowe zaczynające się w zwojach międzykręgowych i rdzeniu kręgowym, biegnące od pnia mózgowia, jąder podstawnych i kory mózgu), własne (zaczynają się i kończą się w rdzeniu kręgowym), korzeniowe (wchodzące do rdzenia przez korzenie tylne i biegnące w istocie białej ku wyższym poziomom OUN).
Splot naczyniówkowy
Przedłużenie opony miękkiej, która wraz z naczyniami wpukla się do komory III i IV oraz do komór bocznych. Składa się ze zrębu - tkanka łączna właściwa luźna oraz naczyń krwionośnych (w zrębie znajdują się fibroblasty, makrofagi i limfocyty, u ludzi starszych ziarenka piasku splotu). Wytwarza płyn mózgowo - rdzeniowy, który powstaje przez przesączanie osocza krwi do komór oraz przez pompowanie jonów sodu do komór, co pociąga za sobą przepływ wody. Wytwarzanie płynu odbywa się stale z prędkością około 30ml/h, całkowita objętość wynosi ok. 129 ml (jest on wymieniany co 4h). Płyn jest przezroczysty, zawiera jony sodu, potasu, wapnia i chloru, glukozę, mocznik, niewiele białka oraz limfocyty, jego zatrzymanie np wskutek niedrożności przewodów może prowadzić do wodogłowia.
Opony mózgowo - rdzeniowe
Są błonami zbudowanymi z tkanki łącznej właściwej, ich rola polega na mechanicznym ochranianiu i odżywianiu (znajdują się w nich naczynia krwionośne) mózgowia i rdzenia kręgowego. Bezpośrednio do powierzchni mózgowia przylega opona miękka, nad nią znajduje się pajęczynówka, najbardziej na zewnątrz położona jest opona twarda.
Opona miękka jest zbudowana z tkanki łącznej właściwej, zawierającej włókna kolagenowe, mniej liczne włókna sprężyste i siateczkowate, a także nieliczne fibroblasty, wypełnia nierówności w powierzchni mózgowia i rdzenia kręgowego, jej zewnętrzna warstwa ma utkanie luźne i zawiera wiele naczyń krwionośnych, wewnętrzna ma utkanie zbite, o regularnym układzie włókien i nie zawiera naczyń krwionośnych, obie warstwy pokryte są nabłonkiem surowiczym, opona ta wytwarza więzadła ząbkowane, które utrzymują rdzeń w kanale kręgowym.
Pajęczynówka składa się z dwóch warstw - zewnętrznej płyty zbudowanej z tkanki łącznej właściwej zbitej oraz beleczek łącznotkankowych odchodzących od płyty pod kątem prostym i łączących się z oponą miękką, przestrzenie między beleczkami są nazywane jamą podpajęczynówkową i wypełnione są płynem mózgowo - rdzeniowym.
Opona twarda zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej zbitej zawierającej liczne pęczki włókien kolagenowych o równoległym przebiegu, włókna sprężyste czyste oraz nieliczne fibroblasty, wyróżnia się blaszkę zewnętrzną (okostną wewnętrznej powierzchni kości czaszki), blaszkę wewnętrzną (zawierającą naczynia krwionośne i pokrytą nabłonkiem surowiczym), opona twarda ustala położenie części mózgowia i rdzenia kręgowego oraz ochrania je przed urazami mechanicznymi wskutek przemieszczania.
Cechą charakterystyczną krążenia w mózgowiu jest brak naczyń limfatycznych. Tętnice mózgowia i rdzenia kręgowego są naczyniami końcowymi, ich zamknięcie prowadzi do niedokrwienia i udaru.
Obwodowy układ nerwowy
Składa się ze zwojów nerwowych, nerwów czaszkowych i rdzeniowych oraz zakończeń nerwowych odbierających sygnały (receptorów). Zwoje nerwowe w zależności od położenia i funkcji mogą być zwojami czaszkowymi i rdzeniowymi (międzykręgowymi) lub zwojami współczulnymi i przywspółczulnymi. Zwoje nerwowe czaszkowe leżą na przebiegu nerwów V, VIII, IX, X, natomiast zwoje nerwowe rdzeniowe na przebiegu korzeni grzbietowych rdzenia kręgowego, ich neurony biorą udział w przewodzeniu impulsów czuciowych, niezależnie od funkcji zwoje mają podobną budowę histologiczną.
Od zewnątrz zwój jest otoczony torebką zbudowaną z tkanki łącznej właściwej, która jest odpowiednikiem onerwia i nanerwia nerwów rdzeniowych, zrąb stanowi tkanka łączna właściwa luźna, która jest odpowiednikiem śródnerwia nerwów rdzeniowych i otacza komórki nerwowe zwojowe (neurony rzekomo jednobiegunowe), ich ciała komórkowe leżą głównie w części obwodowej zwoju, gdzie tworzą duże skupienia. Ciało komórki zwojowej oddaje ku środkowi zwoju jedną wypustkę, która w pewnej odległości od ciała komórki rozgałęzia się na kształt litery T, jedno odgałęzienie - akson podąża jako włókno dośrodkowe do komórek nerwowych tylnego rogu rdzenia kręgowego, a drugie - dendryt podąża jako włókno odśrodkowe ku obwodowi, gdzie jego zakończenia wchodzą w skład receptorów. Ciało komórki zwojowej ma wyraźne, pęcherzykowate jądro i otoczone jest komórkami glejowymi, nazywanymi komórkami satelitarnymi.
Komórki zwojowe duże przewodzą sygnały proprioreceptywne, temperatury i dotyku, średnie - sygnały czuciowe z narządów wewnętrznych, małe - bodźce bólowe.
Nerwy obwodowe są pęczkami włókien nerwowych, podtrzymywanych i chronionych przez tkankę łączną właściwą, zawierające włókna nerwowe ruchowe nazywają się nerwami ruchowymi, zawierające włókna nerwowe czuciowe - nerwami czuciowymi, a zawierające włókna nerwowe ruchowe, czuciowe oraz włókna układu nerwowego autonomicznego - nerwami mieszanymi. Wókna nerwowe ruchowe (odśrodkowe - eferentne) przewodzą impulsy nerwowe od OUN ku komórkom efektorowym np. komórki umiejscowione w tkance mięśniowej, odśrodkowe są również włókna nerwowe układu autonomicznego, przewodzą komórki do komórek gruczołowych. Włókna nerwowe czuciowe (dośrodkowe - aferentne) przewodzą impulsy nerwowe od receptorów ku OUN.
Zrąb nerwów jest zbudowany z tkanki łącznej właściwej otaczającej także cały nerw i poszczególne włókna tkanki nerwowej, otaczająca cały nerw nazywa się nanerwiem, które się łączy z tkanką łączną właściwą okolicy nerwu, nazywaną przynerwiem (stabilizuje przestrzenne położenie nerwu), poszczególne pęczki włókien nerwowych są pokryte otoczką, składającą się z fibroblastów i nazywaną onerwiem (składa się z kilku warstw spłaszczonych fibroblastów oraz nielicznych włókien kolagenowych i sprężystych, fibroblasty są ściśle połączone między sobą i wytwarzają nieprzenikliwą otoczkę, która stanowi barierę krew-nerw), pojedyncze włókna nerwowe są otoczone delikatną tkanką łączną właściwą zawierającą włókna siateczkowe nazywaną śródnerwiem.
Autonomiczny układ nerwowy
Reguluje wydzielanie wielu gruczołów, skurcze mięśni gładkich (naczyń krwionośnych, przewodu pokarmowego, przewodów oddechowych, macicy itp.) oraz pracę serca, regulując funkcję komórek różnych narządów wewnętrznych wpływa na stan układu oddechowego, trawiennego, wydzielanie hormonów, rozmnażanie i krążenie, zapewnia stan równowagi (homeostazy) czynności wewnętrznych organizmu. Składa się z układu współczulnego i przywspółczulnego. Budowa komórkowa układu współczulnego i przywspółczulnego jest podobna, z punktu widzenia funkcjonalnego pierwszy neuron (składający się anatomicznie z milionów komórek nerwowych) znajduje się w OUN, jego akson wytwarza synapsy z neuronem drugim, znajdującym się w zwoju obwodowego układu autonomicznego. Aksony (włókna nerwowe) pierwszego neuronu nazywają się włóknami przedzwojowymi, a aksony drugiego neuronu, dochodzące do komórek efektorowych (miocytów gładkich lub komórek gruczołowych, nazywają się włóknami zazwojowymi. Acetylocholina jest neurotransmiterem w synapsach przedzwojowych układu współczulnego oraz synapsach zazwojowych układu przywspółczulnego, noradrenalina w synapsach zazwojowych układu współczulnego.
Układ współczulny zawiera część ośrodkową składającą się z neuronów leżących w części pośredniej istoty szarej całego odcinka piersiowego i w dwóch górnych odcinkach lędźwiowych rdzenia kręgowego, pęczki zmielinizowanych aksonów tych neuronów opuszczają rdzeń kręgowy jako włókna przedzwojowe przez przednie korzenie, nerwy rdzeniowe i gałęzie łączące, dochodzą do zwojów współczulnych, które leżą wzdłuż i po obu stronach kręgosłupa i wchodzą w skład pni współczulnych. Zwoje współczulne (położone w pniach) pierwszej grupy są otoczone torebką łącznotkankową, natomiast zwoje drugiej i trzeciej grupy nie mają torebki, tkanka łączna właściwa luźna stanowi zrąb, podtrzymuje komórki zwojowe (mają pęcherzykowate jądro, są komórkami wielobiegunowymi, otoczone są komórkami glejowymi, które nazywane są komórkami satelitarnymi), między nimi leży wiele wypustek komórek nerwowych i synaps dendryt - włókna przedzwojowe (włókna te występują w zgrupowaniach otoczonych swoistym rodzajem hemocytów nazywanych końcowymi komórkami glejowymi). Pprócz komórek zwojowych w zwoju współczulnym znajdują się także komórki nerwowe pająkowate mniejsze niż komórki zwojowe i tylko częściowo otoczone komórkami satelitarnymi, oddają liczne wypustki, tworząc synapsy z innymi komórkami pająkowatymi i z komórkami zwojowymi.
Układ przywspółczulny zawiera część ośrodkową składającą się z neuronów leżących w pniu mózgowia w jądrach nerwów czaszkowych III, VII, IX i X i jądrach pośrednio - bocznych w odcinku krzyżowym II - IV odcinka rdzenia kręgowego, aksony tych neuronów otoczone osłonką mielinową tworzą włókna nerwowe przedzwojowe biegnące z III, VII i IX nerwem czaszkowym, kierują się do zwojów rzęskowego, podżuchwowego i usznego, włókna nerwowe przedzwojowe biegnące z X nerwem czaszkowym dochodzą do neuronów zwojowych drobnych splotów nerwowych znajdujących się w narządach wewnętrznych.
Regeneracja
Uszkodzenie (przecięcie, pęknięcie, rozerwanie) nerwu obwodowego prowadzi do początkowej degeneracji jego fragmentów w pobliżu uszkodzenia, a następnie do gojenia i regeneracji, ich warunkiem zachowanie nieuszkodzonego ciała komórki nerwowej, przecięcie nerwu powoduje powstanie jego kikuta bliższego (ciało komórki nerwowej dochodzi w pierwszym tygodniu po uszkodzeniu do pierwotnej - wstępującej degeneracji i rozpadu aksonu oraz jego osłonki mielinowej) i dalszego (dochodzi w drugim tygodniu od uszkodzenia do wtórnej - zstępującej degeneracji aksonu obejmującej także jego wszystkie odgałęzienia i zakończenia oraz osłonki mielinowe - degeneracji Wallera). W ośrodkowym układzie nerwowym w zasadzie nie zachodzi, uszkodzenia prowadzą do śmierci neuronów, ponieważ po uszkodzeniu komórki powstaje na niej pewnego rodzaju blizna - glejowa, jedynie cienkie włókna nerwowe niezmielinizowane oraz aksony neuronów wydzielniczych podwzgórza mogą regenerować, regeneracja w OUN może w praktyce zachodzić tylko na granicy Redlicha - Obersteinera (na granicy między obwodowym układem nerwowym a OUN).
Budowa zakończeń nerwowych
Dwa podstawowe składniki - końcowe odcinki włókien nerwowych, elementy tkanki kończącej włókno nerwowe. Zakończenia nerwowe występują w tkance nabłonkowej, łącznej i mięśniowej, ze względu na funkcję można je podzielić na czuciowe (receptory) i ruchowe (efektory) oraz gruczołowe (edektory). Najprostszym typem zakończenia nerwowego w tkance nabłonkowej jest wolne zakończenie nerwowe w nabłonku wielowarstwowym płaskim, włókna nerwowe dochodząc do tego nabłonka tracą osłonkę mielinową i jako nagie włókna wnikają między komórki nabłonkowe, tutaj się rozgałęziają i tworzą bardzo liczną sieć rozgałęzień kończących się kuleczkami, zgrubieniami, ziarenkami. W nabłonku wielowarstwowym zakończenia te nazywamy ciałkami Merkla, biegun synaptyczny nazywany komórką dotykową wraz z siateczką nerwową tworzy ciałko Merkla widoczne jako płytka dotykowa umiejscowiona w warstwie kolczystej nabłonka w postaci kubkowatego tworu, zakończenia nerwowe w tkance nabłonkowej przyjmują bodźce bólowe i cieplne, ciałka dotykowe odbierają bodźce dotykowe. Czuciowe zakończenia nerwowe w tkance łącznej - zakończenia wolne, włókna nerwowe dochodzące do tkanki tracą swoją otoczkę mielinową, jako nagie osiowe włókna rozgałęziają się w tkance, występują w tkance łącznej skóry, wsierdziu, nasierdziu, tęczówce oka, okostnej i torebkach stawowych, oprócz wolnych zakończeń w tkance łącznej występują otorbione zakończenia, otorbione receptory czuciowe, korpuskularne, tworzą one zakończenia nerwowe charakteryzujące się obecnością łącznotkankowej torebki, która otacza znajdujące się w niej włókna nerwowe i ich zakończenia, zaliczamy do nich ciałka dotykowe (Meissnera), ciałka blaszkowate (Vatera-Paciniego), ciałka buławkowate i ciałka Ruffiniego.
Ciałka dotykowe (Meissnera) - twory owalne zbudowane z torebki (kilka warstw onerwia) i części rdzennej (włókno nerwowe), stanowią typ receptora dotyku, występują w skórze nieowłosionej (opuszki palców, stóp, dłoni) oraz w błonie śluzowej czubka języka, ich ilość zmniejsza się wraz z wiekiem.
Ciałka blaszkowate - owalne twory długości 2 mm, dojrzałe ciałko jest zbudowane z kolbki wewnętrznej, czyli części rdzennej i otoczone systemem blaszek łącznotkankowych (część zewnętrzna, 20 - 60 warstw), kolba wewnętrzna (część rdzenna) zbudowana jest ze spłaszczonych blaszek o przebiegu pionowym, w niej przebiega jedno włókno nerwowe o charakterystycznym kształcie - kończy się buławkowatym zakończeniem, ciałka te są receptorami czucia ucisku, występują w tkance podskórnej dłoni i palców oraz ramion, klatki piersiowej, szyi, powierzchni powierzchniowej stóp oraz w narządach płciowych, ich istnienie jest podłożem powstania nowotworów złośliwych.
Ciałka buławkowate - mniejsze od blaszkowatych, otoczone torebką, znajdują się w brodawkach błony śluzowej, warg, języka, policzków i prąciu.
Ciałka Ruffiniego - struktury pałeczkowate położone w głębszych warstwach skóry właściwej, otoczone torebką łącznotkankową, w ich wnętrzach znajdują się pęczki włókien kolagenowych i płyn surowiczy, są receptorami ciepła.
Zakończenia nerwowe w tkance mięśniowej poprzecznie prążkowanej, szkieletowej - wrzecionka nerwowo - mięśniowe, każde wrzecionko ma długość 2 - 3 mm i składa się z łącznotkankowej torebki, śródwrzecionowatych włókien mięśniowych i czuciowych oraz ruchowych zakończeń nerwowych, torebka jest dwupokładowa (dwuwarstwowa) - I warstwa to fibroblasty połączone ze sobą za pomocą zespoleń ścisłych, II warstwa - blaszka podstawowa, między nimi przestrzeń wypełniona limfą, wrzecionka mają dwa rodzaje zakończeń - pierścieniowato - spiralne (receptory zmiany długości włókien śródwrzecionkowatych), groniaste (powodują zmianę napięcia mięśniowego). Do zakończeń nerwowych w mięśniach poprzecznie prążkowanych szkieletowych należy płytka ruchowa inaczej zwana synapsą nerwowo - mięśniową, posiada dwa bieguny nerwowy (presynaptyczny) i mięśniowy (postsynaptyczny), rozdzielone są między sobą błonami, między nimi znajduje się przestrzeń zwana przestrzenią międzysynaptyczną, płytka ma kształt guzkowaty, wygląd ziarnisty, posiada biegun nerwowy i mięśniowy, płytki znajdują się w mięśniach, które bardzo szybko się kurczą i charakteryzują się bardzo dużą aktywnością. Zakończenia nerwowe w tkance mięśniowej gładkiej i w mięśniu sercowym są podobne, występują w postaci obrzmiałych, dużych aksonów i towarzyszących im komórek - lemocytów. W gruczołach występują zakończenia nerwów pochodzących z układu autonomicznego, za ich pośrednictwem do komórek gruczołowych dochodzą impulsy nerwowe.
Narządy zmysłów
Struktury tkankowe odbierające sygnały płynące z zewnątrz do organizmu (światło, fale akustyczne, dotyk) lub sygnały wewnętrzne (stężenie CO2, stopień rozciągnięcia ściany jelita). Receptory - wyspecjalizowane komórki zmysłowe, nerwowe oraz zakończenia włókien nerwowych (dendrytów), które mogą przekształcać różne formy energii w energię impulsu nerwowego. Przyjmujące sygnały zewnętrzne są nazywane eksteroreceptorami (eksteroceptorami), wewnętrzne - interoreceptorami. Przyjmujące sygnały o położeniu względem siebie różnych części ciała oraz o położeniu całego ciała w przestrzeni nazywają się proprioreceptorami. Trzy rodzaje receptorów - zakończenia bezosłonkowych dendrytów, wyspecjalizowane neurony (np komórki pręcikonośne i komórki czopkonośne siatkówki, komórki węchowe), wyspecjalizowane komórki zmysłowe (np komórki węchowe narządu Cortiego, komórki przyjmujące wrażenia węchowe). Klasyfikacja uwzględniająca położenie receptorów w organizmie i rodzaje sygnałów przez nie przyjmowanych.
Receptory czucia somatycznego i trzewnego (wrażenia dotyku, nacisku, wibracji, fale akustyczne, zmiany temperatury, ból; występuje głównie na powierzchni ciała, w naskórku, skórze właściwej, w tkance podskórnej, też w narządach wewnętrznych) - proprioreceptory, chemoreceptory i osmoreceptory (zmiany ciśnienia osmotycznego np komórki zmysłowe kubków smakowych czy komórki węchowe), receptory fal elektromagnetycznych (np światła).
Receptory czucia somatycznego i trzewnego (w naskórku, skórze i tkance podskórnej) - termoreceptory (są receptorami rejestrującymi zimno i ciepło), nocyceptory (są receptorami bólu, nagie, bezosłonkowe zakończenia dendrytów), mechanoreceptory (znajdują się głównie w skórze i w tkance podskórnej, są nagimi dendrytami neuronów czuciowych, ciałka Merkla, ciałka wrażliwe na ucisk, z nabłonka komórek naskórka, przylegają do nabłonka dendrytów).
Na pograniczu naskórka i skóry właściwej znajdują się mechanoreceptory C, które są zakończeniami włókien nerwowych, otoczone lemocytami i błoną podstawną naskórka, wrażliwe na bodźce odczuwane jako świąd.
Chemoreceptory smaku - mechanizm odbierania smaku słonego i kwaśnego polega na biernym przenikaniu do komórek zmysłowych Na+ i H+, smak słodki i gorzki jest odbierany przez wiązanie cząsteczek chemicznych z błonowymi receptorami, którymi są glikoproteiny błon komórek zmysłowych, kubek smakowy znajduje się na powierzchni zewnętrznej błony śluzowej jamy ustnej.
Chemoreceptory węchu - znajdują się w okolicy węchowej, leżących w częściach szczytowych jam nosa, zajmują powierzchnię około 6 cm2, okolicę węchową wyścieła nabłonek wielorzędowy walcowaty, w którego skład wchodzą 3 rodzaje komórek: węchowe, podporowe i podstawne, znajduje się około 107 komórek węchowych, z których każda jest dwubiegunowym neuronem, na wolnej powierzchni komórki węchowej znajduje się 6-8 długich, nieruchomych witek, powierzchnia podstawna przechodzi w akson i wytwarza nici węchowe, komórki podporowe mają liczne mikrokosmki, na nagiej wolnej powierzchni, podstawne mają zdolność do dzielenia się i różnicowania w komórki nerwowe węchowe (odnowa), liczne gruczoły pęcherzykowo-cewkowe w błonie śluzowej wydzielają śluz i płyn surowiczy (usuwa substancje zapchowe już odebrane), ludzie rozróżniają ponad 10 tysięcy różnych rodzajów woni odebranych przez receptory błonowe.
Ucho
Narząd przedsionkowo - ślimakowy jest odpowiedzialny za zachowanie równowagi i rejestrację fal akustycznych, jest narządem receptorowym statyczno - akustycznym.
Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego, małżowina uszna jest płytką nieregularnego kształtu, której szkielet stanowi chrząstka sprężysta pokryta giętką ochrzęstną, na zewnątrz ochrzęstnej znajduje się skóra, w dolnej części małżowiny zwanej płatkiem skóra małżowiny usznej zawiera włosy, gruczoły łojowe i rzadkie gruczoły potowe. Przewód słuchowy zewnętrzny jest kanałem otwartym w swej zewnętrznej części i zamkniętym błoną bębenkową w części środkowej, szkielet zbudowany z chrząstki sprężystej w części zewnętrznej i szkielet zbudowany z kości skroniowej w części wewnętrznej, wysłany cienką skórą leżącą na ochrzęstnej i okostnej, w skórze części chrzęstnej kanału występują liczne włosy, duże gruczoły łojowe oraz gruczoły woskowinowe wydzielające woskowinę (żółtobrązowa substancja o półpłynnej konsystencji), w skórze części kostnej są rzadkie gruczoły i włosy - głównie w górnej ścianie.
Ucho środkowe jest nieregularną jamą zwaną jamą bębenkową, znajdującą się w kości skroniowej, łączy się od przodu z jamą gardła przez trąbkę słuchową, wewnątrz jamy bębenkowej znajdują się trzy kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadełko i strzemiączko pokryte nabłonkiem jednowarstwowym płaskim i łączą się między sobą za pomocą stawów maziowych, znajdują się ścięgna dwóch małych mięśni szkieletowych, które leżą w obrębie młoteczka i strzemiączka oraz struny bębenkowej (mięśnie niezależne od naszej woli). Błona bębenkowa ma kształt owalnego stożka. Zbudowana jest z zewnętrznej i wewnętrznej warstwy tkanki łącznej właściwej, składającej się z włókien kolagenowych i fibroblastów, fragment błony nie zawiera włókien kolagenowych i wytwarza część wiotką błony. Trąbka słuchowa (trąbka Eustachiusza) jest kanałem łączącym jamę nosowo - gardłową z jamą bębenkową, wysłana jest błoną śluzową, szkielet stanowi chrząstka sprężysta i kość, wysłana dwurzędowym nabłonkiem walcowatym urzęsionym, w błonie śluzowej trąbki znajdują się gruczoły śluzowe oraz grudki limfatyczne, tworząc migdałek trąbki, trąbka jest stale zamknięta i otwiera się podczas przełykania, ziewania, krzyku - wyrównuje to ciśnienie atmosferyczne.
Ucho wewnętrzne, błędnik, struktura o skomplikowanej budowie, leżąca na części szklistej kości skroniowej, składa się z jam i kanałów kostnych oraz leżących w nich struktur błoniastych - błędnika błoniastego.
Błędnik kostny
Składa się z przedsionka, kanałów półkolistych (półksiężycowatych) oraz ślimaka, jama błędnika kontaktuje się z uchem środkowym poprzez otwór owalny, w przedsionku leży łagiewka, woreczek oraz przewód endolimfatyczny, który łączy łagiewkę z woreczkiem i biegnie do worka endolimfatycznego. Wewnątrz struktur błędnika kostnego znajduje się płyn - perylimfa (przychłonka), struktury błoniaste wypełnione są płynem, endolimfą (śródchłonką wytwarzaną w przewodzie ślimaka i łagiewce, dużo K+). Łagiewka i woreczek mają ścianę zbudowaną z tkanki łącznej właściwej, ich światło w większości wysłane nabłonkiem jednowarstwowym płaskim, który przechodzi w nabłonek walcowaty (miejsca takie noszą nazwę plamek statycznych). W skład komórek nabłonka walcowatego plamek wchodzą komórki włoskowate, czyli zmysłowe (mechanoreceptory), oraz komórki podporowe, na wolnej powierzchni komórek włoskowatych znajduje się jedna długa rzęska (kinetocylium) oraz 30-100 mikrokosmków (stereocylia). Powierzchnię plamki statyczne pokrywa warstwa homogennej substancji galaretowatej, zwana błoną kamyczkową, na jej powierzchni liczne kamyczki błędnikowe (soli wapnia). Plamka woreczka znajduje położenie pionowe, plamka łagiewki - poziome.
Przewody półkoliste
Trzy kostne kanały półkoliste: górny, tylny i boczny, leżą w płaszczyznach prostopadłych do siebie, w kanałach przewody błoniaste półkoliste uchodzące do łagiewki, w pobliżu ich ujść znajdują się rozszerzenia zwane bańkami (ich ograniczone miejsca - grzebienie baniek - bańka z grzebieniami). Swoistą cechą grzebieni jest szczególnie gruba warstwa homogennej substancji galaretowatej nazywanej osklepkiem. Przewody są wysłane jednowarstwowym nabłonkiem płaskim, na grzebieniach baniek - walcowatym.
Ślimak
Jest zwiniętym kanałem kostnym o całkowitej długości około 3 cm, zwija się 2,5 razy dookoła wrzecionka, u którego podstawy kończy się przewód słuchowy wewnętrzny, na całej długości podzielony blaszką spiralną kostną na część górną i dolną. Blaszka spiralna w części przyśrodkowej zbudowana jest z kości gąbczastej i stanowi fragment wrzecionka, w części obwodowej składa się z blaszki spiralnej - błoniastej (czyli błony podstawnej, na której leży narząd recepcyjny słuchu - narząd Cortiego) w części kostnej leży zwój spiralny. W części górnej przewodu ślimakowego znajduje się błona przedsionkowa (błona Deisnera), która dzieli ją na schody przedsionka i schody środkowe, oprócz tego znajdują się schody bębenka, schody środkowe są właściwym przewodem ślimakowym wypełnionym endolimfą, gdzie się znajdują komórki zmysłowe słuchu (narząd spiralny), boczna ściana przewodu ślimakowego jest wysłana dwuwarstwowym nabłonkiem sześciennym (ta część nazywa się prążkiem naczyniowym i jest miejscem wytwarzania endolimfy, na jego nabłonku istnieją dwa rodzaje komórek - podstawne i brzegowe).
Narząd spiralny Cortiego - na błonie podstawnej znajduje się właściwy aparat receptorowy słuchu, czyli narząd spiralny, składa się z nabłonkowych komórek podporowych i komórek włoskowatych (zmysłowych), wierzchołkowe części tych komórek przylegają do siebie w sposób ciągły wytwarzając błonę siatkowatą. Wśród komórek podporowych wyróżnia się filarowe zewnętrzne i wewnętrzne, falangowe zewnętrzne (3-4 warstwy komórek) i wewnętrzne (tworzą jedną warstwę komórek). Filarowe mają szeroką podstawę, opartą na błonie podstawnej, ich szeregi wytwarzają filary, między którymi jest wolna przestrzeń zwana tunelem wewnętrznym (komórki podporowe Hansena, Klaudiusza, Bottechera). Włoskowate wewnętrzne mają kształt kubków i są osadzone na komórkach falangowych - w narządzie spiralnym jest ich około 4 tyś, zewnętrzne mają kształt walców i są osadzone na komórkach falangowych zewnętrznych - jest ich około 12 tyś.
Oko
Jest narządem wzroku, za którego pomocą można odebrać fale elektromagnetyczne z zakresu widma światła widzialnego tj. długości fali 380-800 nm, składa się z gałki ocznej oraz narządów dodatkowych leżących w pobliżu. Gałka oczna dzięki swym częściom składowym - rogówce i soczewce może załamywać i skupiać promienie światła w ognisku, w siatkówce, ilość wchodzącego światła jest regulowana przez zmianę wielkości źrenicy. Komórki receptorowe zmieniają energię fal elektromagnetycznych światła widzialnego na energię potencjału czynnościowego, który przemieszcza się do mózgu za pośrednictwem włókien nerwowych w mózgu, następuje przetwarzanie i analiza impulsów nerwowych - otrzymanie obrazu otaczającego świata.
Budowa gałki ocznej
Ma kształt kuli o średnicy około 24 mm, ściana składa się z trzech warstw - twardówki (przechodzącej ku przodowi w rogówkę), błony naczyniowej (przechodzącej ku przodowi w ciałko rzęskowe i tęczówkę), siatkówki receptorowej (przechodzącej ku przodowi w siatkówkę niereceptorową pokrywającą ciało rzęskowe i wewnętrzną powierzchnię tęczówki)
Twardówka tworzy najbardziej zewnętrzną warstwę ściany gałki ocznej, na 5/6 jej powierzchni. Składa się z leżącej na zewnątrz blaszki nadtwardówkowej oraz leżącej bardziej wewnętrznie Tenona. Obie warstwy są zbudowane z tkanki łącznej właściwej z licznymi włóknami kolagenowymi. (twardówka = blaszka nadtwardówkowa + torebka Tenona = tkanka łączna właściwa, przestrzeń Tenona wypełniona tkanką łączną właściwą luźną. Między obiema warstwami twardówki znajduje się przestrzeń Tenona. Z zewnętrzną powierzchnią twardówki zrasta się blaszka brunatna, czyli blaszka nadnaczyniówkowa. W tylnej części gałki ocznej twardówka zrasta się z oponą twardą, ta część nazywa się blaszką sitową..
Rogówka zajmuje przednie 1/6 powierzchni gałki ocznej, jest przezroczystą i bezbarwną błoną o grubości około 1 mm, na jej przekroju 5 warstw - nabłonek przedni rogówki (nabłonek wielowarstwowy płaski składający się z 5-6 warstw komórek, nabłonek ten ma duże zdolności odnowy po uszkodzeniach), blaszka graniczna przednia (składa się z regularnie ułożonych włókien kolagenowych), istota właściwa rogówki (zajmuje 9/10 grubości rogówki, zbudowana z pęczek włókien kolagenowych, nie zawiera naczyń krwionośnych, odżywianie odbywa się przez dyfuzję), blaszka graniczna tylna (zbudowana z kolagenu), nabłonek tylny rogówki (czyli śródbłonek, jest jednowarstwowym nabłonkiem płaskim), rogówka jako całość bardzo dobrze przepuszcza światło, brak naczyń krwionośnych czyni z niej narząd, który można z powodzeniem przeszczepić w układach allogenicznych z człowieka na człowieka.
Rąbek to zagłębienie pierścieniowate (połączenie twardówkowo - rogówkowe), jest miejscem w którym twardówka łączy się z rogówką, jest widoczny od strony zewnętrznej jako zagłębienie, zwane bruzdą zewnętrzną twardówki, od strony wewnętrznej ma charakter zagłębienia nazywanego bruzdą wewnętrzną twardówki, między nimi kanał naczyniowy, zwany zatoką żylną twardówki (kanał Schlemma) wysłany śródbłonkiem z nieciągłą błoną podstawną. Zatoki żylne są miejscem odprowadzania płynu komór oka do układu żylnego.
Błona naczyniowa stanowi środkową warstwę ściany gałki ocznej, składa się z naczyniówki, ciałka rzęskowego i tęczówki, w skład naczyniówki wchodzą liczne tętnice i żyły (w warstwie zewnętrznej) oraz liczne naczynia włosowate (w warstwie wewnętrznej), oddzielona od twardówki blaszką nadnaczyniówkową, od strony wewnętrznej jest oddzielona od nabłonka barwnikowego siatkówki blaszką podstawną (blaszką Brucha).
Ciało rzęskowe ma kształt pierścienia, leżącego w przedniej części oka, wzdłuż brzegu soczewki, składa się z 3 części - wieńca rzęskowego, około 70 wyrostków rzęskowych oraz obrączki wieńcowej, jego główną masę tworzy gładki mięsień rzęskowy, komórki mięśniowe mają przebieg południkowy w części podtwardówkowej, przebieg promienisty w części pośredniej i przebieg skośny w części powierzchniowej, skurcz tego mięśnia zwiększa krzywiznę soczewki i nosi nazwę akomodacji oka. Ciało rzęskowe pokryte jest siatkówką niereceptorową składającą się z dwóch jednowarstwowych nabłonków przylegających do siebie, na powierzchni jednowarstwowy nabłonek walcowaty bezbarwnikowy, poniżej jednowarstwowy sześcienny barwnikowy siatkówki.
Tęczówka jest przedłużeniem naczyniówki, leżącym ku przodowi od soczewki oka, ma kształt płaskiego pierścienia, z otworem, źrenicą w środku, na jej przedniej powierzchni znajdują się liczne fałdy, tylna powierzchnia jest gładka.
Na przekroju poprzecznym widoczne są - nabłonek przedni tęczówki - jednowarstwowy płaski, warstwa graniczna zewnętrzna - zbudowana z tkanki łącznej właściwej, zrąb tęczówki - zbudowany z tkanki łącznej właściwej luźnej, znajduje się tu dużo melanoforów, melanocytów i fibroblastów. Liczba melanocytów oraz ziarenek melaniny określają kolor oczu, w zrębie znajdują się dwa mięśnie gładkie - zwieracz i rozwieracz źrenicy. Zmodyfikowana siatkówka składa się z dwóch zmodyfikowanych nabłonków jednowarstwowych, które przylegają do siebie i przechodzą na tylną powierzchnię tęczówki z ciała rzęskowego.
Soczewka jest przejrzystym, dwuwypukłym krążkiem o średnicy ok. 1 cm mającym dużą sprężystość, równik soczewki łączy się z ciałem rzęskowym za pomocą promienistych włókienek, które wytwarzają obwódkę rzęskowym (więzadełko soczewkowe), soczewka pokryta jest bezkomórkową torebką soczewki, wnętrze zbudowane jest ze swoistych komórek, zwanych włóknami soczewki.
Ciałko szkliste wypełnia całą komorę szklistą gałki ocznej, która znajduje się między soczewką a siatkówką, ma konsystencję żelu i zawiera 95% wody, od tylnej powierzchni soczewki ku prążkowi nerwu wzrokowego biegnie przez nie kanał ciała szklistego (Clogeta) wypełniony płynem wodnym.
Siatkówka jest wewnętrzną warstwą ściany gałki ocznej, składa się z części wzrokowej (receptorowej) i dwóch części niereceptorowych - rzęskowej i tęczówkowej, granica między tymi częściami przebiega wzdłuż rąbka zębatego. Siatkówka receptorowa (część wzrokowa) składa się z 3 neuronów - komórki wzrokowe pręcikonośne i czopkonośne (I neuron), nerwowe dwubiegunowe, poziome i amakrynowe (II neuron), nerwowe zwojowe (neuron III). Na prawie całej szerokości siatkówki rozciągają się duże komórki glejowe podporowe (komórki Mullera), na przekroju poprzecznym wyróżnia się 10 warstw. Barwnikowa - składa się z nabłonka barwnikowego. Pręcików i czopków - zawiera wewnętrzne i zewnętrzne odcinki receptorowych komórek pręcikonośnych i czopkonośnych. Graniczna zewnętrzna - w której w skład wchodzą zewnętrzne zakończenia komórek glejowych podporowych Mullera. Ziarnista (jądrowa) zewnętrzna - jądra komórek pręcikonośnych i czopkonośnych. Splotowata zewnętrzna - aksony komórek pręcikonośnych i czopkonośnych, synapsy i dendryty komórek dwubiegunowych, amakrynowych i poziomych. Ziarnista (jądrowa) wewnętrzna - ciała komórkowe i jądra komórek dwubiegunowych, amakrynowych i poziomych. Splotowata wewnętrzna - aksony komórek dwubiegunowych i poziomych, synapsy oraz dendryty komórek zwojowych. Komórek zwojowych - zawiera ciała komórkowe i jądra komórek zwojowych. Włókien nerwowych - zawiera aksony komórek zwojowych. Graniczna wewnętrzna - z wewnętrznych zakończeń komórek glejowych podporowych Mullera.
Narządy dodatkowe oka
Powieka górna i dolna są ruchomymi fałdami tkanek ochraniającymi od przodu gałkę oczną, od strony zewnętrznej pokryte skórą, tkanka podskórna jest luźną tkanką łączną właściwą. Wolny brzeg powieki ma krawędź przednią (na niej znajdują się w 3-4 rzędach włosy zwane rzęsami wymieniane około co pół roku), szkielet powiek tworzy tarczka o grubości około 1 mm i długości około 2 cm, zbudowana z tkanki łącznej właściwej zbitej, zawierającej liczne włókna sprężyste i gruczoły tarczkowe, w tarczce górnej powieki znajduje się 25, a tarczce dolnej powieki - 20 gruczołów tarczkowych - łojowych (gruczoły Meibona), w powiece znajdują się także gruczoły łojowe (Zeissa) oraz potowe (Molla). Na krawędzi powieki daje się wyróżnić linia szara oddzielająca przednią warstwę powieki (składającą się ze skóry i mięśnia okrężnego oka) od warstwy tylnej (składającej się z tarczki, spojówki i w powiece górnej - mięśnia dźwigacza powieki).
Spojówka pokrywa tylną powierzchnię powieki, poczynając od jej brzegu, zagina się w sklepieniu górnym i dolnym, przechodzi na twardówkę i kończy się na rąbku rogówki, przestrzeń ograniczona przez powierzchnię pokryte spojówką nazywa się workiem spojówkowym, spojówka zrasta się ściśle tylko z tarczkami, natomiast wobec innych części powieki i gałki ocznej jest przesuwalna tworząc spojówkę ruchomą, jest rodzajem błony śluzowej składającej się z łącznotkankowej blaszki właściwej pokrytej nabłonkiem (w okolicy brzegu powieki i rąbka spojówki nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący, pozostała powierzchnia spojówki pokryta nabłonkiem wielowarstwowym walcowatym), w kąciku nosowym worka spojówki znajduje się zdwojenie spojówki, tworzące fałd półksiężycowaty.
Narząd łzowy oka składa się z gruczołów łzowych oka, dodatkowych gruczołów łzowych spojówki i dróg odprowadzających łzy. Gruczoł łzowy oka leży w boczno -górnej części oczodołu, nad gałką oczną, składa się z 6 - 12 płacików, od których odchodzą przewody łzowe odprowadzające, gruczoł pęcherzykowo - cewkowy, wydziela łzy (przezroczysty płyn, zawierający wodę, NaCl i nieco białek, enzym lizozym trawiący ściany komórek bakteryjnych oraz defenzyny). Łzy zaczynają być wydzielane pod koniec pierwszego miesiąca życia, ich nadmiar przedostaje się przez otwory do kanalika łzowego górnego i dolnego, skąd spływa do woreczka łzowego, który przechodzi w przewód nosowo - łzowy (uchodzi do jamy nosowej, pod dolną małżowiną nosa), odpływ łez odbywa się dzięki siłom włoskowatości i grawitacji, skurczom mięśni okrężnych oka. Zatkanie kanału łzowego skutkuje wypychaniem gałki ocznej, łzy zwilżają powierzchnię spojówki i rogówki.
Układ powłokowy
Skóra jest zewnętrzną powłoką ciała składa się z dwóch warstw:
naskórka
skóry właściwej
Grubość skóry waha się od 0,3 - 4 mm, najgrubsza jest na karku i dłoniach. Grubość skóry zależy od wieku i płci. Łączna powierzchnia skóry wynosi 2m2. naskórek tworzy charakterystyczne zagłębienia i wyniosłości, które są odrębne dla każdego człowieka. Są to genetycznie utworzone linie papilarne. Skóra leży na warstwie tkanki łącznej właściwej luźnej - tkanka podskórna - jest ona różnej grubości (wykazuje bardzo duże wahania). Cienka tkanka podskórna składa się tylko z tkanki łącznej właściwej luźnej, natomiast gruba wchodzi w niej bardo dużo tkanki tłuszczowej. Grubość tkanki podskórnej zależy od miejsca, w którym występuje, od stopnia odżywiania, płci, charakteru wykonywanej pracy. Skóra jest związana z przydankami skóry, które powstają z nabłonka tworzącego naskórek są to:
gruczoły łojowe i potowe
paznokcie
włosy.
Naskórek jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym. Jego główną masę stanowią komórki zwane keratynocytami. Odmianą komórek nabłonka naskórka są komórki Merkla, poza tymi występują komórki pochodzenia nerwowego - melanocyty oraz komórki pochodzenia szpikowego - komórki Langerhansa. Naskórek składa się z 6 - 20 warstw komórek. Komórki części podstawnej dzielą się mitotycznie, 50% tych komórek przesuwa się do powierzchni komórek zrogowaciałych i wówczas się złuszczają. W warunkach fizjologicznych ilość komórek złuszczonych równa się ilości komórek noworozwijających.
Błona podstawna naskórka jest ciągła i składa się z warstw:
blaszki jasnej
blaszki gęstej
blaszki siateczkowej.
W blaszce jasnej leżą keratynocyty, natomiast blaszka gęsta zbudowana jest z kolagenu typu IV. Blaszka siateczkowa zawiera cząstki zbudowane z kolagenu typu III i VII.
Keratynocyty układają się w pięć warstw:
podstawna
kolczysta
ziarnista
jasna ( w bardzo grubym naskórku)
zrogowaciała.
Warstwa podstawna składa się z komórek walcowatych, które mają zasadochłonną cytoplazmę. W warstwie tej występują komórki macierzyste, które gwarantują stałą odnowę tej części.
Warstwa kolczysta składa się z kilku warstw spłaszczonych komórek czterościennych połączonych desmosomami.
Warstwa ziarnista - następuje tu różnicowanie keratynocytów, tutaj powstają swoiste białka, które tworzą cienkie blaszki - ciałka blaszkowate. Filagryna powoduje zrogowanie komórek i przyczynia się do powstania łusek rogowych.
Warstwa jasna jest bardzo cienką warstwą keratynocytów o kwasochłonnej cytoplazmie. Występuje tylko w grubym naskórku, np. w podeszwach. Komórki tej warstwy nie mają jąder, jedynie mają zachowane desmosomy.
Warstwa zrogowaciała - występują tylko bezjądrowe komórki zwane łuseczkami rogowymi. Łuska składa się z rdzenia i zewnętrznej otoczki.
Powierzchniowe keratynocyty warstwy ziarnistej gromadzą się na zewnętrznej powierzchni - powstaje warstwa zrogowaciała, pod skórą znajduje się warstwa nie przepuszczająca wody - warstwa glikolipidów. Naskórek osłania niżej leżące tkanki przed działaniem czynników zewnętrznych i nie przepuszcza wody.
Kreatyna miękka występuje w łuseczkach rogowych naskórka i w wewnętrznych pochewkach włosa. Kreatyna twarda występuje w powłoczce i korze włosa oraz w płytkach paznokcia.
Melanocyty są komórkami pochodzenia nerwowego, znajdują się w warstwie podstawnej naskórka. Co dziesiąta komórka jest melanocytem i syntetyzuje swoisty barwnik - melaninę. Komórki te są owalne i mają duże okrągłe jądra oraz jasną cytoplazmę. Pęcherzyki, w których zachodzi synteza melaniny nazywana jest melanosomami. Są one wypełnione ziarnami melaniny. Czynność melanocytów jest regulowana przez hormon stymulujący melanocyty czyli MCSH (hormon przysadkowy) oraz przez melatoninę szyszynki.
Barwa skóry zależy od ziaren melaniny w keratynocytach. W miarę przesuwania się keratynocytów ku powierzchni naskórka, ziarna melaniny zaczynają zanikać w skutek enzymatycznego rozkładu występujących w tych komórkach. U ludzi o ciemnej skórze w naskórku znajduje się więcej melanocytów oraz jest zwiększone wydzielanie melaniny. Po naświetleniu promieniami UV następuje zwiększanie ziaren melaniny oraz powstanie dużej ilości melanocytów, co zwiększa szybkość zabarwienia skóry.
Komórki Langerhansa mają kształt gwieździsty, występują między keratynocytami, mają okrągłe jądro i jasna cytoplazmę. Pochodzą one ze szpiku kostnego, do naskórka dostają się ze skóry właściwej. Zaliczane są do komórek prezentujących antygeny.
W skórze występują komórki Merkla, są to receptory dotyku.
Naskórek jako tkanka stanowi barierę dla antygenów cząstkowych, dla wirusów, bakterii, wszystkich związków chemicznych i czynników fizycznych. Jest on barierą stanowiącą o nieswoistej odporności. Stanowi barierę dla wody, zapobiega ucieczce wody z organizmu przez parowanie. W warstwie podstawnej naskórka znajdują się termoreceptory, które rejestrują ciepło, zimno oraz ból i świadomość.
Skóra właściwa jest zbudowana z tkanki łącznej właściwej, która zawiera bardzo duże ilości naczyń krwionośnych, limfatycznych oraz nerwów i gruczołów. Skóra właściwa dzieli się na warstwę:
brodawkowatą
siateczkową
Warstwa brodawkowa jest zbudowana z tkanki łącznej właściwej luźnej, która tworzy uwypuklenia naskórka zwane brodawkami. Warstwa ta zawiera fibroblasty, makrofagi, komórki tuczne oraz leukocyty.
Warstwa siateczkowa jest zbudowana z tkanki łącznej właściwej zbitej zawierającej duże ilości włókien sprężystych i kolagenowych.
W skórze właściwej znajdują się receptory czuciowe i ciałka Kraussego, Ruffiniego. Meissnera, receptory mieszka włosowego (analiza intensywności dotyku przestrzennego).
Włosy
Włókno grubości 5 - 500 μm, składa się z części śródskórnej i części poza skórą. W części śródskórnej warstwa zewnętrzna włosa stanowi mieszek włosa - wgłębienie do skóry właściwej naskórka. Dolna część mieszka włosa jest rozszerzona i tworzy cebulkę włosa do której wpukla się tkanka łączna skóry tworząc brodawkę włosa. Nad brodawką znajdują się melanocyty, które odpowiadają za kolor włosów oraz komórki nabłonkowe. Komórki te przesuwają się ku górze tworząc korzeń włosa zwany też macierzą włosa. Korzeń włosa stopniowo przekształca się w łodygę włosa. Łodyga znajduje się częściowo w skórze, a częściowo poza nią. Przekrój włosa prostego jest okrągły, natomiast krętego - owalny. Włosy występują na całej skórze z wyjątkiem podeszw, dłoni, żołędzia prącia, łechtaczki, wewnętrznej powierzchni warg sromowych oraz czerwieni warg ust. Najobfitsze włosy są na głowie, jest ich ok. 300/cm2.
Łodyga włosa składa się z powłoczki włosa, warstwy korowej i rdzennej. Powłoczka włosa składa się z jednej warstwy zrogowaciałych komórek ułożonych dachówkowato. Warstwa korowa jest najgrubszą częścią włosa i składa się z komórek wrzecionowatych ułożonych wzdłuż osi włosa (komórki te są zrogowaciałe). Rdzeń włosa znajduje się tylko w grubych włosach.
Mieszek włosa składa się z komórek nabłonkowych naskórka, które otaczają część śródskórną włosa tworzą pochewkę zewnętrzną włosa. Część końcowa mieszka jest rozszerzona i zwana brodawką włosa wypełnioną tkanką łączną właściwą zawierającą liczne naczynia krwionośne. Dolna i wewnętrzna część cebulki włosa składa się z komórek macierzystych, które różnicują się w komórki nabłonka i jest nazywana korzeniem włosa.
Na przekroju poprzecznym w śródskórnej części włosa wyróżniamy kilka warstw. Od zewnątrz włos jest otoczony torebką włosa (tkanka łączna właściwa), cienka wewnętrzna część torebki która jest jednorodna i zwana blaszką szklistą włosa - pochewka zewnętrzna, która jest przedłużeniem warstwy podstawnej i kolczystej naskórka. Pochewka wewnętrzna składa się z komórek ułożonych dachówkowato.
Włosy rosną cyklicznie w trzech fazach:
anagenia - cebulki włosów bardzo dobrze wykształcone, rozmnażanie komórek w korzeniu i wzrost włosów intensywny, trwa 2 - 5 lat
katagenia - zmniejsza się wielkość cebulek włosowych i szybkość rozmnażania komórek korzenia włosa, wzrost włosa się zwalnia
telogenia - znaczna redukcja mieszka i korzenia włosa, zahamowanie wzrostu i wypadanie włosów, trwa kilka tygodni
Anagenia trwa 2 - 5 lat i w tej fazie znajduje się ok. 85% włosów, katagenia trwa kilka dni (1% włosów), telogenia trwa kilka tygodni (ok. 20% włosów).
Gruczoły łojowe znajdują się na całej skórze z wyjątkiem skóry dłoni i stóp. Na skórze jest ich średnio ok. 100/cm2, powstają z mieszka włosowego naskórka. Łój jest ich wydzieliną, wydostaje się z ujścia mieszka i dalej na powierzchnię skóry. Gruczoły łojowe są pęcherzykowymi gruczołami z warstwy komórek rozrodczych na obwodzie. Łój skóry jest mieszaniną kwasów tłuszczowych, trójglicerydów i estrów woskowych.
Mięsień napinający włosy (mięsień przywłosowy) - pęczek miocytów gładkich, który rozciąga się między tkanką łączną podnaskórkową a torebką włosa. Powoduje on napinanie się włosa do pozycji pionowej (gwałtowny skurcz powoduje wystąpienie gęsiej skórki jednocześnie następuje wyciśnięcie łoju z gruczołów łojowych na powierzchnię skóry).
Gruczoły potowe w skórze ludzkiej występują jako ekrynowe i apokrynowe. Gruczoły ekrynowe występują na całej skórze człowieka z wyjątkiem napletka, żołędzi prącia, łechtaczki i warg sromowych. Najwięcej jest ich na skórze stóp i dłoni. Ogólnie jest ich 2 - 5 mln. W skład części wydzielniczej wchodzą komórki jasne i ciemne. Komórki jasne są o wiele większe, mają kwasochłonną cytoplazmę, ciemne natomiast mają zasadochłonną cytoplazmę oraz pęcherzyki wydzielnicze.
Gruczoły potowe wytwarzają pot, który powstaje z przesączu krwi i wydzieliny gruczołowej.
Gruczoły potowe ekrynowe wydzielają pod wpływem impulsów z układu współczulnego. Jest to element termoregulacji naszego ciała - wydzielanie potu. Parowanie potu z powierzchni skóry zużywa bardzo dużo ciepła i zapobiega przegrzaniu ciała.
Gruczoły potowe apokrynowe występują w skórze tylko niektórych części ciała - pod pachami, w przewodzie słuchowym zewnętrznym, powiekach, sutkach, okolicy odbytu i warg sromowych większych. Ich wydzielanie jest regulowane przez hormony płciowe. Są to duże gruczoły o kształcie rozgałęzionych cewek, wydzielina jest lepka i przypomina w wyglądzie mleko, zawiera w swej budowie wodę, NaCl, kwas mlekowy, mocznik, białko. Wydzielina tych gruczołów w pierwszej fazie jest bezwonna, dopiero pod wpływem dostających się bakterii może zmieniać kolor i zapach.
Paznokcie składają się z twardej blaszki paznokcia pokrywającej grzbietowo końcową część paznokcia. U podstawy blaszki znajduje się jasna przestrzeń odgraniczona od przodu linią półkolistą - jest to obłączek. Paznokieć jest wytworem naskórka. Korzeń czyli macierz paznokcia znajduje się pod wałem paznokcia. Jest to fałd skóry właściwej pokryty naskórkiem. Z zewnątrz naskórek nazywa się obrąbkiem naskórkowym nadpaznokciowym. Blaszka i korzeń leżą na łożu paznokcia, który składa się z naskórka - obrąbek naskórkowy podpaznokciowy. W połączeniu z tkanką łączną obrąbek też przechodzi ku tyłowi w macierz paznokcia, a następnie naskórek wewnętrznego wału paznokcia. W macierzy znajdują się komórki macierzyste, które dzielą się bardzo intensywnie powodując wzrost paznokcia i jego rogowacenie.
Skóra zaopatrywana jest w krew dzięki sieci tętniczej skóry właściwej oraz sieci tętniczej podbrodawkowej. Występują anastomozy tętniczo - żylne. Większość włókien nerwowych skóry jest aksonami nerwów szczególnie zwojów międzykręgowych.
Czynność skóry:
ochrona przed czynnikami zewnętrznymi
ochrona przed utratą wody
narząd termoregulacyjny
miejsce wydalania z organizmu z potem wody i metabolitów (przede wszystkim mocznika)
miejsce syntezy witaminy D3
54