Stosunki społeczne w grupach rówieśniczych - tworzenie się grup rówieśniczych.
Grupy rówieśnicze występują zazwyczaj w małych grupach społecznych. Wykazują one dużą elastyczność i homogeniczną strukturę. Członków łączy określona więź społeczna i określony system wartości, stykają się ze sobą i oddziaływają na siebie przez kontakt osobisty lub przyjętą procedurę świadomie wyodrębniają się z otoczenia. Uczestnictwo ma dobrowolny charakter. Grupa rówieśników wytwarza określoną subkulturę i stwarza możliwość uczestnictwa w ruchach nieformalnych.
Potrzebę łączenia się w grupy młodzież odczuwa już w wieku około 10 lat, gdyż są one atrakcyjnym terenem zabawowym. W wieku późniejszym, czyli dorastania, kiedy występuje kryzys autorytetu rodziców, osłabienie więzi emocjonalnej i społecznej, rodzina i szkoła tracą swój wpływ na młodzież i wtedy to uczestniczenie staje się koniecznością.
Grupa dostarcza:
wzorców zachowania;
zaspokaja potrzebę przynależności i aktywności;
umożliwia występowanie procesu identyfikacji i adaptacji, jest więc źródłem tworzenia postaw i inicjatorem dziania wg własnych norm.
Grupa umożliwia:
demonstrowanie własnych poglądów i swego stosunku do społeczeństwa (czyni to poprzez elementy własnej kultury; własne teksty i muzykę, rodzaj stroju, zachowania);
daje poczucie podmiotowości;
wzmacnia i rozszerza osobowość;
daje poczucie pewności siebie i oparcia w poczynaniach;
uzależnia się od autorytetu dorosłych.
U podstaw powstawania i współżycia członków grupy tkwią określone cele grupowe, których członkowie grupy nie zawsze są świadomi. Grupa jest na tyle atrakcyjna dla danego osobnika i zdolna pozyskać sobie jego lojalność, o ile zaspokaja jego potrzeby, pomaga mu osiągnąć cele dla niego bardzo istotne, daje mu poczucie bezpieczeństwa oraz akceptację otoczenia. Można też kierować się innymi względami, np.: tym, że uczestnictwo w niej jest przyjemne lub tym, że podnosi prestiż na zewnątrz grupy.
Efekt współdziałania członków grupy zależy między innymi od:
posiadania jasnego, wspólnego celu;
jego atrakcyjności i wagi przy czym członkowie grupy muszą być zgodni co do środków, których należałoby użyć do realizacji danego celu oraz mieć dostęp do potrzebnych mu środków ekonomicznych, materialnych i prawnych.
Grupa jest tym bardziej atrakcyjna, w im większym stopniu zapewnia swym członkom wysokie pozycje społeczne oraz duże uznanie, im bardziej harmonijne stosunki panują wewnątrz niej, a także im lepsze zabezpieczenie daje swym członkom.
Aby grupa mogła powstać, motywy poszczególnych osób muszą mieć charakter komplementarny, czemu sprzyja posiadanie pewnych wspólnych wartości oraz potrzebowanie siebie nawzajem w celu skuteczniejszego ich (tzn. wartości) zrealizowania.
Uczestnictwo w grupie zaspokaja liczne istotne potrzeby danego osobnika. Znajduje on w grupie zrozumienie i pomoc, zyskuje możliwość nieskrępowanej wymiany myśli, odczuwa współwdzięczność emocjonalną z pozostałymi członkami grupy, pozbywa się uczucia osamotnienia. Członek grupy wzmacnia swą równowagę poprzez uzyskanie w grupie określonego miejsca i roli. Im bardziej jest się członkiem grupy oraz im mocniej angażuje się w działalność grupową, tym wyraźniej wartości grupowe wypełniają właściwy układ odniesienia. W swych opiniach i ocenach oraz w swym konkretnym postępowaniu, bardzo się on liczy z tym wszystkim, co reprezentuje mała grupa, do której on należy, patrzy na świat jej oczami i niejednokrotnie bezwiednie ulega jej sugestiom.
W przypadku niepowodzenia może liczyć na poparcie. Znajduje w grupie dogodne punkty odniesienia dla samooceny. Ma możliwość uzyskania popularności, realizując wartości obowiązujące w grupie. W rezultacie woli nieraz świadomie odizolować się od zewnętrznych wpływów i negować wiele faktów przeczących stanowisku grupy, niż zrezygnować z roli jej członka. Im więcej łączy go z grupą, tym mocniej demonstruje są solidarność z nią wobec grup negatywnie do niej nastawionych.
Na gruncie szkolnym tworzenie się grup rówieśniczych jest wynikiem potrzeby łączenia dzieci i młodzieży. Styczności i kontakty szkolne wytwarzają nowe sytuacje społeczno - kulturowe związane także z dojrzewaniem biologicznym i psychospołecznym dzieci. Stąd też dojrzewanie biologiczne jednostki staje się ważnym czynnikiem poczucia odrębności w stosunku do młodszych dzieci, a także wobec rodziców. Następuje poszukiwanie kontaktów i związków z rówieśnikami. Zwłaszcza w okresie dorastania budzi się potrzeba samodzielności i niezależności. Natomiast rodzice pragną zachować dotychczasową kontrolę nad postępowaniem dziecka, ograniczając przy tym jego swobodę. Na tym podłożu niejednokrotnie dochodzi do konfliktu między dzieckiem, a rodzicami, do buntu dziecka przeciwko władzy rodzicielskiej, a także wobec systemu szkolnego.
Rozwijającym się dzieciom i młodzieży rodzice i szkoła, a także najbliższe otoczenie stawiają coraz większe wymagania, którym nie mogą sprostać, aby uzyskać aprobatę. Szybciej i łatwiej realizują oni kontakty z grupami nieformalnymi.
Typologia grup rówieśniczych
W świecie młodzieży funkcjonują grupy różniące się liczebnością, formami działalności, celem itp.
W socjologii przyjęte są następujące kryteria klasyfikacji tych grup:
Wiek
grupy homogeniczne skupiające rówieśników;
grupy heterogeniczne skupiające młodzież w różnym wieku;
Płeć
grupy jednorodne, dziewczęce lub chłopięce;
grupy mieszane (członkowie różnych płci);
Stopień spoistości grup:
grupy zwarte spełniające funkcje złożone i członkowie często się spotykają;
grupy luźne spełniające funkcje proste i członkowie spotykają się rzadko, nieregularnie.
Społeczna podstawa funkcjonowania grup:
związki celowe, których działalność jest oparta na regułach, zasadach czy statucie, liczba członków jest przewidziana, młodzież przydzielana jest do tych grup przypadkowo lub według pewnych kryteriów;
związki spontaniczne, nie ma zasad doboru. Wyróżnia się trzy grupy:
grupy samorzutnie powstające na gruncie szkolnym;
grupy powstające na skutek zamieszkiwania członków we wspólnym osiedlu czy bloku;
grupy skupiające członków na zasadzie zajmowania przez nich pewnej postawy czy zachowania się w określony sposób.
Typ więzi:
grupy formalne (kluby, bractwa, obozy, związki młodzieżowe);
grupy nieformalne (struktura i zasady organizacji nie są określone werbalnie i zaznaczają się we wzajemnych interakcjach).
Trudno oddzielić grupy rówieśnicze formalne od nieformalnych, gdyż istnieją grupy o pośrednim stopniu zorganizowania. W socjologii wymienia się trzy kategorie grup nieformalnych, z których każda odznacza się odrębnymi cechami. Najważniejsze to:
rodzaj potrzeb zaspokajanych przez grupę;
wiek uczestników grupy;
stopień konfliktowości w stosunku do dorosłych.
Wśród młodzieży często spotyka się małe grupy.
Dziecięce grupy zabawowe.
Grupy zabawowe dzieci już od trzeciego roku życia umożliwiają zaspokajanie potrzeb bycia w zespole. Młodszy wiek szkolny to okres, w którym dziecko bardzo łatwo uczy się nowych zachowań, duża jest wówczas trwałość cech wówczas ukształtowanych w grupach rówieśniczych. Zabawa ułatwia dalsze szanse rozwojowe jednostki. Każda faza rozwoju posiada przypisane dla niej formy zachowań. Warunkiem progresywnych zmian w osobowości człowieka jest realizowanie określonych zadań rozwojowych. Zadania te w dziecięcych grupach dokonywane są podczas zabawy. Dziecko naśladuje dorosłych, uczy się postępowania i zachowań obowiązujących w świecie dorosłych.
Paczki rówieśników.
Paczki skupiają dzieci i młodzież na zasadzie kontaktów koleżeńskich. Są zazwyczaj małe (do ośmiu osób). Jest to głównie młodzież o podobnych postawach i poglądach ideologicznych. Grupę tę cechuje większa trwałość, bo członkowie są starsi. Paczka jest dla młodzieży środowiskiem, które zaspokaja i rozwija różnorodne potrzeby i ułatwia stopniowe wzrastanie w coraz szersze kręgi społeczne. Zdarzają się paczki skierowane przeciw ogólnie obowiązującym normom i porządkowi społecznemu. Są to paczki młodzieży z rodzin rozbitych, zaniedbanych kulturalnie. Paczki są przeważnie grupami jednorodnymi (częściej wśród chłopców). Członkowie rozszerzają doświadczenia nabywane we współżyciu z dorosłymi, pogłębiają zainteresowania, pobudzają motywację do pracy nad sobą, rozwijają talenty. Ale uczestnictwo w takiej paczce może prowadzić do dominacji dążeń i doświadczeń hedonistycznych, a w konsekwencji do ogólnych zaburzeń procesu uspołecznienia. Lojalność wobec paczki jest tym większa, im bardziej paczka wchodzi w konflikt z normami ogólnospołecznymi. Ścisła więź paczki dominuje nad lojalnością często nawet rodziny. Interwencja wychowawcza polega na dyskretnym kierowaniu procesem jej kształtowania się.
Kliki
J. Sztumski określa klikę, jako swoistą podgrupę, czyli małą grupę powstałą w obrębie większej, która podejmuje różnorodne wysiłki zmierzające do takiego ukształtowania w sposób zakulisowy grupy, w której istnieje, ażeby układnie zapewnić sobie dominującą pozycję lub osiągnąć możliwie największe korzyści.
Kliki w odróżnieniu od gangów, które mają charakter przestępczy i działają w ukryciu, nie mają skłonności do kompromisu, a często jej członkowie manifestują swoje powiązania, wpływy i znaczenie. Członkostwo w klice ma charakter ekskluzywny. Kryterium przynależności to równa pozycja społeczna wiek, wykształcenie. Klika ma swojego nieformalnego przywódcę (osoba o wpływowym stanowisku). Kliki s względnie stabilne i trwałe. Powstają łatwo w obrębie zdezintegrowanych i skłóconych społeczności. Działanie klik rzutuje negatywnie na proces uspołecznienia szkoły. Łamane są zasady praworządności i normy społecznego współżycia.
M. Dalton dowodzi, że istnieje przynajmniej pięć odmian klik:
symbiotyczne;
pasożytnicze;
obronne;
agresywne;
przypadkowe.
Klice symbiotycznej - o strukturze pionowej daje początek osoba zajmująca wysokie stanowisko w danej hierarchii. Poprzez system wzajemnego wspierania się i protekcji. Wiąże ze sobą zajmujące niższe pozycje. Zwierzchnicy nie dostrzegają potknięć podwładnych, ci zaś informują zwierzchników o grożących niebezpieczeństwach.
Klika pasożytnicza - o strukturze pionowej ma podobny charakter lecz usługi, które członkowie kliki wyświadczają sobie, nie są równoważne. Podwładni występują w roli faworytów. Mechanizm działania takiej grupy określa zasada dziel i rządź.
Klika obronna - o strukturze poziomej powstaje w momentach przełomowych dla danej struktury organizacyjnej, kiedy ludzie zajmujący w niej pozycje czują się zagrożeni i łączą się w celu obrony swoich interesów.
Klika agresywna - w strukturze poziomej pojawia się w wyniku krzyżowania się różnych interesów. Ma na celu raczej zmianę istniejącego układu niż jego utrzymanie. Członkowie wspierają się wzajemnie w walce o władzę i znaczenie.
Klika przypadkowa - pojawia się na bazie przyjaźni. Ma na celu realizację różnorodnych pragnień i dążeń poszczególnych osobników danej grupy.
Organizacja klik jest zmienna. Można mówić o strukturze:
gwiaździstej;
kolistej;
łańcuchowej.
Ad. a) uwidacznia się przywódca, kontakty członków ograniczone do minimum;
Ad. b) zamknięte grono, kontaktuje się ze sobą bezpośrednio lub za pośrednictwem pozostałych członków;
Ad. c) interesy klikowe załatwiane są przy pomocy najbliższych i najlepiej znanych sobie ludzi.
Najskuteczniejszym sposobem zwalczania klik jest działalność profilaktyczna. Polega głównie na usprawnianiu organizacji formalnej oraz narzędzi kierowania zespołem. Zjawisko klikowości i protekcjonalizmu jako przejaw patologii społecznej jest rzeczą naturalną i nieuniknioną, tam gdzie powstają duże zbiorowości i powstaje walka o dobra materialne, pozycję lub władzę.
Bandy i szajki.
Bandy (gangi) są to swoiste grupy przestępcze działające w różnych zbiorowościach i stawiające sobie rozmaite cele aspołeczne. Działają w konspiracji i nie stanowią grup ekskluzywnych. Głównym kryterium przynależności jest przydatność członka do organizowania przestępstwa. Liczba członków jest ograniczona do minimum i stabilna. O przywództwie decyduje zorganizowanie działalności przestępczej i nakłonienie do niej tych osób, bez których gang nie mógłby działać.
Na gruncie szkolnym banda (gang) to grupa osób w wieku dojrzewania lub młodzieżowym. Cechami bandy są: wyższy stopień inteligencji, wyraźnie określone role i dominująca rola przywódcy. Więź grupowa określana tu bywa za pomocą emblematów, odznak, ubioru, uczesania itp. Występuje w bandach skłonność do aktywności opozycyjnej w stosunku do dorosłych. Banda jest spójną i solidarną grupą o charakterze konfliktowym i to w dwóch aspektach:
kształtuje się ona w konfliktach rówieśniczych (z innymi bandami);
jest grupą konfliktową w relacji do dorosłych.
Szczególna rola przypada przywódcy. Podstawą autorytetu przywódcy są najczęściej cechy jego osobowości. Można wymienić następujące:
krytycyzm wobec form i stosunków, buntowniczość, swoisty idealizm, pogarda dla kompromisu i oportunizmu.
zdolność wywoływania wzruszeń, budzenia przeżyć emocjonalnych;
umiejętność przekazywania, formułowania atrakcyjnych zdań, organizowania wspólnego wysiłku dla ich urzeczywistnienia;
bezkompromisowość w działaniu, zgodność działania i przekonań.
Podstawą podkultury i największym czynnikiem więzi jest przestępstwo.
Cechy podkultury członków bandy to:
Kult zabawy i antyspołecznej agresywności. Przestępczość nieletnich jest przeważnie nieużytkowa, złośliwa.
Biegunowa negatywność - przyjmuje za słuszne to postępowanie, które społeczeństwo uważa za występne (ogólne normy przewrócone do góry nogami).
Różnorodność popełnionych przestępstw - nie ma określonej specjalizacji w postępowaniu jak u dorosłych.
Krótkotrwały hedonizm - członkowie nie interesują się celami odległymi, nie układają planów na dłuższy czas.
Anatomia grupy - członkowie nie znoszą żadnego przymusu, który ma źródło poza granicami grupy. Gang nie dopuszcza, aby ktoś wtrącał się do jego spraw.
Tworzenie się band jest zjawiskiem społecznym charakterystycznym dla wszystkich warstw i klas.
Przyczyny organizowania się dzieci i młodzieży w grupy przestępcze tkwią:
w poziomie kultury i cywilizacji, przy czym chodzi tu o negatywne skutki postępu;
w procesach industrializacji i urbanizacji;
w wydłużaniu się czasu procesu kształcenia młodzieży oraz w sposobach funkcjonowania systemu wychowawczego i jego instytucji.
5