Każda jednostka podczas całej swojej egzystencji należy do poszczególnych grup społecznych. Liczebność tych grup jest bardzo różna - od kilkuosobowych, poprzez grupy składające się z kilkunastu osób, aż do takich, do których należy kilkadziesiąt i więcej osób (np. zrzeszenia). Nie ma jednej definicji pojęcia "grupa". Jedni autorzy definiują ją w sposób dosyć ogólny, inni starają się stworzyć definicję bardziej szczegółową. Z powstaniem grupy na gruncie społecznych mamy do czynienia już od czasów Arystotelesa. Arystoteles stworzył wzorzec grupy małej (np. gmina lub rodzina) oraz dużej (np. państwo). Jego zasługą było również to, że uznał rodzinę za komórkę społeczną, określił jej strukturę oraz sposób funkcjonowania. Natomiast na gruncie socjologii zaczęła powstawać teoria grup społecznych, która nie do końca była zgodna z modelem Arystotelesa. Wspólną cechą obu teorii była przyjaźń, która jest jedną z głównych cech grupy społecznej.

Pojęcie grupy na gruncie wychowawczym i psychologicznym znacznie wcześniej pojawiło się w pedagogice, niż w socjologii. Przedstawiciele socjologii zwrócili uwagę na grupę dopiero w drugiej połowie XIX wieku, kiedy coraz częściej mówiło się o tym, że społeczeństwo składa się z pewnych zbiorowości ludzkich, które charakteryzują się zróżnicowaną genezą, strukturą i wielkością oraz pełnią zróżnicowane funkcje. Temu zróżnicowanemu obiektowi poddanemu analizie nadano miano "grupa", aby oznaczyć różne zbiorowości. Emil Durkheim jako jeden z pierwszych zajął się analizą grupy pierwotnej oraz odkrywaniem i przedstawianiem społecznych cech wychowania. Działania Durkheima w tym zakresie były niezwykle ważne dla myśli pedagogicznej, gdyż przyniosły nie tylko skutki teoretyczne, ale także praktyczne. Jego koncepcja w dużym stopniu przeniknęła koncepcje pedagogów społecznych, np. Heleny Radlińskiej, która twierdziła, człowiek powinien budować świat swoimi siłami, opierając się na własnych ideałach.

Przeprowadzanie badań dotyczących roli grupy w wychowaniu zapoczątkowali Emil Durkheim i Ferdynand Tonnies. Szczególną uwagę zwrócili oni na grupy rówieśnicze - zarówno dziecięce, jak i młodzieżowe. Każda jednostka od momentu narodzin zaczyna przynależeć do różnych grup rówieśniczych. Wśród ich cech konstytutywnych można wyróżnić "arystotelejską przyjaźń" i "tonniesowską wspólnotę". W przypadku tak rozumianej grupy rówieśniczej, grupa ta wyróżnia się spośród innych organizmów społecznych nie ze względu na wiek, ale ze względu na istnienie bliskich więzi. Uczestnictwo w takiej grupie cechuje się wzajemną aprobatą. Jest to grupa o charakterze pierwotnym, w której zawierają się inne formy grup (np. organizacje młodzieżowe), które mają charakter wtórny i celowy. Charles Horton Cooley - teoretyk zajmujący się grupami pierwotnymi - zdefiniował grupę pierwotna jako zbiorowość, w której mamy do czynienia ze współpracą, a zachodzące kontakty odbywają się twarzą w twarz. Pierwotny charakter tych grup wyraża się w tym, że odgrywają one podstawową rolę w kształtowaniu ideałów jednostki oraz jej społecznej natury. Jednym ze skutków tak bezpośredniego kontaktu jest to, że w danej grupie spotyka się wiele indywidualności, a wspólna działalność i wspólne cele grupy sprawiają, że w jakimś zakresie stają się one częścią jaźni danej jednostki. Charakter takiej grupy oddaje zaimek "my", który zakłada wzajemną sympatię oraz identyfikację poszczególnych członków grupy. Jednostka ma świadomość pewnej łączności z grupą i to poczucie wyznacza niektóre z jej dążeń.

Ryszard Wroczyński rozróżnił poszczególne środowiska wychowawcze, a za podstawowe kryterium uznał sposób ich powstawania. Posłużył się tu klasyfikacjami Ferdynanda Tonniesa oraz Roberta MacIvera, którzy zbiorowości ludzkie podzielili na wspólnoty i stowarzyszenia. Wspólnota to rodzaj grupy pierwotnej, która powstała bez ingerencji człowieka, w wyniku określonych ludzkich potrzeb i dążeń. Natomiast stowarzyszenie to taka grupa, która w sposób celowy i intencjonalny została utworzona przez człowieka, aby realizować określone zadania. Zatem do wspólnoty zalicza się rodzina, społeczność lokalna oraz grupa rówieśnicza. Ich pierwotność wyraża się w tym, że powstały w wyniku spontanicznych relacji międzyludzkich i że są obecne w naszym życiu od początku powstania gatunku ludzkiego. Wszystkie te wspólnoty odgrywają istotną rolę w kształtowaniu i rozwoju osobowości człowieka.

Rodzina to grupa, która występuje w każdym środowisku społecznym, bez względu na określony krąg kulturowy. Jest obecna na każdym etapie rozwoju gatunkowego. Na powstanie społeczności lokalnej miały wpływ określone warunki społeczno - przyrodnicze, które w pewnych momentach mogły być zagrożeniem dla jednostki i jej przetrwania. Warunki geograficzne, konieczność obrony oraz podział obowiązków - to podstawowe przyczyny powstawania zbiorowości. Początkowo miały one charakter typowo osiedleńczy, ale z czasem zaczęły przekształcać się w kulturowe formy społeczne, które dzisiaj są nazywane sąsiedztwem lub społecznością lokalną. Na rozwój i proces wychowania jednostki bardzo szybko zaczyna wywierać wpływ grupa rówieśnicza. Już w wieku trzech lat dzieci zaczynają tworzyć małe grupy, które służą im do wspólnej zabawy. W wieku przedszkolnym tworzenie grupa staje się czymś naturalnym. W wieku szkolnym jednostka zaczyna spotykać się z coraz większym wpływem grupy rówieśniczej. Najsilniejsze związki można zaobserwować w małych grupach (tak zwanych paczkach), których powstawanie oparte jest na zróżnicowanych zasadach. W początkowych latach szkoły takie grupy powstają głownie w celu wspólnych zabaw, później mogą stać się miejscem wymiany poglądów, rozmów, zwierzeń czy dyskusji na różne tematy. Małe grupy najczęściej są zorganizowane na zasadzie równości jej członków. Więź pomiędzy poszczególnymi osobami z grupy jest dosyć silna, a ich wzajemna solidarność - wysoka. W takiej grupy mamy do czynienia ze wzajemnym oddziaływaniem na siebie poszczególnych jej członków.

W całym procesie socjalizacji grupa rówieśnicza pełni niezwykle ważną rolę - zaspokaja ona te potrzeby jednostki, których nie mogą zaspokoić rodzice czy wychowawcy. Jednostka, która uczestniczy w grupie rówieśniczej ma możliwość podniesienia poczucia własnej wartości i przydatności. Dużo zależy od pełnionej tam roli - im wyższy poziom popularności w grupie, tym samoocena jednostki jest większa. Pozytywny wpływ na socjalizację jednostki w grupie rówieśniczej ma także fakt, że jednostce zależy na akceptacji i uznaniu ze strony innych członków grupy. Jednak na uznanie i sympatię trzeba sobie zasłużyć. W związku z tym jednostka podporządkowuje się obowiązującym w grupie normom i uznaje narzucane przez grupę sankcje. Zdarzają się takie sytuacje, że wśród celowych grup młodzieżowych zaczynają się tworzyć naturalne grupy rówieśnicze, których członkami stają się wszyscy lub niektórzy uczestnicy zbiorowości celowej. Może się zdarzyć także i tak, że w obrębie jednej grupy celowej powstanie kilka grup rówieśniczych. Natomiast w stowarzyszeniach często mamy do czynienia z powstawaniem wtórnych więzi rówieśniczych, gdyż powstawanie stowarzyszeń jest uwarunkowane określonymi związkami (np. religijnymi lub ideowymi) i często wynika z potrzeb emocjonalnych. Zadaniem każdego wychowawcy i pedagoga jest zapoznanie się z tym, jak związki rówieśnicze (zarówno grupy pierwotne, jak i grupy celowe) wpływają na jednostkę, gdyż podczas swojej pracy dydaktyczno - wychowawczej styka się z nimi niemal codziennie.

Grupa pierwotna:

• jednostka uczestniczy w niej w sposób spontaniczny

• każdy członek takiej grupy ma poczucie aprobaty innych członków

• przeważają więzi osobowe

• występuje wzajemna identyfikacja

• grupa pierwotna jest grupą niewielką

• członkowie grupy odczuwają przynależność w obrębie grupy i odczuwają poczucie odrębności w stosunku do otoczenia

• grupa wskazuje wzorce i określa wartości oraz normy

• istnieje kontrola i określony system sankcji

• grupa charakteryzuje się zmiennością celów oraz zmiennością wewnętrznej struktury i hierarchii

• przywództwo w grupie jest uwarunkowane cechami charakteru i musi być zaakceptowane przez grupę

Grupa celowa:

• nabór do grupy ma charakter formalny

• grupa opiera się na więzach rzeczowych

• grupa może być rozbudowana, może mieć odgałęzienia terenowe

• struktura wewnętrzna opiera się na sformalizowanym układzie hierarchicznym

• najważniejsze są cele grupy, cele indywidualne mają zdecydowanie mniejsze znaczenie

• grupa posiada formalne wzory zachowań

• sankcje są egzekwowane w sposób formalny

• decyzje grupy są zcentralizowane

• występuje koordynacja działań

• występuje jednolitość organizacyjna

• wyalienowanie przywódców grupy

Za pomocą badań socjometrycznych i biograficznych można określić rodzaj grupy i scharakteryzować jej wpływ na poszczególnych uczestników. Jednak w pracy wychowawczej nie jest to zadaniem prostym, gdyż wychowawca może jedynie przypuszczać, że wychowanek stał się członkiem jakiejś grupy. W związku z tym interpretacja zachowania i działań wychowanka powinna być oparta na dokładnej i fachowej diagnozie.

Mechanizmy oddziaływania grupy rówieśniczej:

Zdaniem Floriana Znanieckiego grupa rówieśnicza powstaje w sposób spontaniczny, bez ingerencji dorosłych. Taka grupa kształtuje mechanizmy, które regulują wewnętrzną organizację grupy oraz wzajemne zachowania poszczególnych członków. Grupa rówieśnicza pełni istotne funkcje w procesie wychowania jej uczestników. Zdaniem Znanieckiego grupa rówieśnicza jest pozbawiona określonych celów i wzorców, a jej głównym przesłaniem jest zabawa. Zachowania członków grupy są regulowane poprzez nastawienie tych osobników, którzy umieją narzucić grupie swój punkt widzenia. Cechą charakterystyczną grupy rówieśniczej jest zmienność celów oraz form życia zbiorowego i zabawy. Jest to konsekwencją tego, że członkowie grupy mają zmienne i często sprzeczne nastawienia. Do najczęstszych nastawień należą: przodownictwo, podporządkowanie, rywalizacja i współdziałanie. Dziecięce zachowania charakteryzują się spontanicznością i różnorodnością. Na tym tle mogą powstawać konflikty pomiędzy wzorami wyniesionymi z domu a chęcią żywiołowej zabawy. W tym konflikcie najczęściej wygrywa potrzeba zabawy z kolegami, a rygory narzucone przez rodzinę lub środowisko schodzą na dalszy plan. Mamy tu do czynienia z konfliktem, który może mieć określone skutki dla procesu socjalizacji jednostki oraz dla ogólnego porządku społecznego.

Organizacja, struktura i funkcje grupy rówieśniczej:

W grupach rówieśniczych mamy do czynienia z pewnym systemem wpływów, które z czasem przeradzają się w określone struktury, układy i role społeczne. Można wyróżnić trzy typy grup rówieśniczych:

• grupy dziecięce, oparte na zabawie

• grupy młodzieżowe, paczki

• grupy dewiacyjne (np. gangi, bandy przestępcze)

Na młodzieżową grupę rówieśniczą składa się określona struktura zachowań międzyludzkich. Elementy, które tworzą stosunki społeczne w grupie to:

• wewnętrzna hierarchia grupy

• system decyzyjny

• układ kanałów komunikacyjnych

• charakter więzi pomiędzy poszczególnymi członkami grupy

Niemal każda grupa rówieśnicza posiada przywódcę lub liderów. W związku z tym można wyróżnić:

• przodownictwo - jest charakterystyczne dla osób posiadających charyzmatyczne cechy osobowościowe, takie osoby charakteryzują się pozytywnym nastawieniem emocjonalnym i chęcią współdziałania oraz cieszą się niewymuszonym zaufaniem pozostałych członków grupy

• przywództwo - może być osiągnięte poprzez wyróżniające właściwości lub kwalifikacje osobowe, jest akceptowane przez grupę

• panowanie - władza zdobywana przy użyciu siły, nie opiera się na akceptacji, zaufaniu i poczuciu bliskości, główny cel panowania odnosi się do sensu zadaniowego i organizacyjnego

Na charakter przywództwa wpływają nie tylko cechy charakteru danej jednostki, ale także wielkość grupy, jej zadania oraz jej stosunek do otoczenia. W przypadku nieprzyjaznych stosunków grupy z otoczeniem mogą występować represje ze strony otoczenia. W takim przypadku zwiększają się tendencje do pełnienia władzy autorytarnej. Przywództwo, które najczęściej dominuje w grupach jest oparte na demokracji i liberalizmie. Główne zadanie takiego przywództwa opiera się na realizacji celów towarzyskich i zabawowych oraz podtrzymywaniu poczucia odrębności od otoczenia. Grupy dziecięce najczęściej opierają się przywództwie chaotycznym, gdzie często mamy do czynienia z chaosem decyzyjnym i z częstą zmianą osoby na stanowisku lidera. Roger Mucchielli przedstawił pięć układów komunikacyjnych, które dostarczają wiadomości o charakterze grupy. Są to:

• układ szprychowy - każdy członek grupy ma kontakt z przywódcą, jest to niezwykle pomocne w przypadku konieczności szybkiego działania

• układ bezpośredni - każdy kontaktuje się z każdym

• układ kołowy - członkowie grupy przekazują informacje po kolei, jeden drugiemu

• układ łańcuchowy - przywódca grupy przekazuje informacje jednej osobie, która rozpowszechnia ja wśród pozostałych członków grupy

• układ scentralizowany - przywódca przekazuje informacje kilku zaufanym osobom, a ci przekazują ja pozostałym członkom grupy

Do ustalenia struktury grupy używa się socjogramu. Jest to przedstawienie w sposób graficzny pozycji poszczególnych członków grupy, które opierają się na stosunkach lubienia bądź nielubienia. Tak przedstawiona struktura jest strukturą nieformalną. Technika stosowana w socjometrii opiera się na zadawaniu członkom grupy określonych pytań, które są uzależnione od tego, co interesuje pytającego. W socjogramie poszczególni członkowie grupy są przedstawieni za pomocą punktów, natomiast ich wybory są przedstawiane za pomocą linii łączącej określone punkty. W przypadku zainteresowania strukturą grupy używa się socjogram hierarchiczny, który przedstawia ilość wyborów skierowanych do danych jednostek. Na podstawie socjogramu można wyróżnić poszczególne struktury i elementy tych struktur. Można tu wyróżnić:

• para - wzajemny wybór dwóch osób

• łańcuch - osoba A wybiera osobę B, osoba B wybiera osobę C itd.

• gwiazda - określona jednostka otrzymuje dużo wyborów, ale sama ich nie odwzajemnia

• sieć - wzajemny wybór wszystkich członków grupy

• klika - podgrupa osób, która wybiera się wzajemnie i odrzuca pozostałych członków grupy

Kryzys i upadek formalnych grup rówieśniczych:

W latach osiemdziesiątych niektóre ze związków młodzieżowych zostały pozbawione jednego z najważniejszych dla nich atrybutów, czyli samodzielności. Związki te zostały zmuszone do przyjęcia określonej struktury, ideologii oraz z góry określonych norm i wartości. Większość z tych narzuconych rzeczy pochodziła ze świata zewnętrznego, utożsamianego ze światem dorosłych. To wszystko powodowało, że młodzi ludzie odczuwali potrzebę buntu, co mogło sprawić zaostrzenie się konfliktów ze światem zewnętrznym. Jednak bunt był karany. Konsekwencją takiej sytuacji było powstawanie więzi i przyjaźni, a uczucia przynależności zaczęły rozwijać się także na gruncie prywatnym. Zaczęły powstawać spontaniczne układy rówieśnicze, oparte na patriotyzmie małych grup, których zadaniem było zaspokajanie potrzeby bliskości i bezpieczeństwa. Takie grupy dawały możliwość wyrażania własnych uczuć oraz pozwalały na określone zaangażowanie emocjonalne. Coraz bardziej zauważalna była ogólna nieufność skierowana w kierunku instytucji ich pracowników. Z równie dużą nieufnością były traktowane wszelkie mechanizmy życia społecznego. Taka postawa może być przyczyną nieprawidłowego przekazu informacji, braku dyskusji, blokowania krytyki, nepotyzmu, łapownictwa, a także sprzeciwiania się instytucji wobec wszelkich nowości. Postawa związków młodzieżowych w latach osiemdziesiątych jest także aktualna w czasach dzisiejszych. Jednak warto tu podkreślić fakt, że obecnie nie ma już tak dużo organizacji, a wielkość tych istniejących jest dużo mniejsza, niż kiedyś. Ale nie można wykluczyć tego, że być może stowarzyszenia i związki młodzieżowe zaczną się odradzać. Zatem jednym z zadań pedagogiki społecznej powinno być skupienie się na grupach rówieśniczych, które trwają i są niezniszczalne.

W podsumowaniu można powiedzieć, że grupa rówieśnicza to pewna zbiorowość składająca się z jednostek w podobnym wieku, pomiędzy którymi - pod wpływem bezpośredniego kontaktu - powstają więzi przyjaźni. Grupy rówieśnicze można zaliczyć do jednych z podstawowych form życia społecznego jednostek. Do głównych czynników wiążących grupę rówieśniczą można zaliczyć: wiek, występowanie określonych kontaktów, poczucie przynależności do wspólnej struktury, brak istotnych różnic w poziomie rozwoju poszczególnych członków.

Funkcje wychowawcze grup rówieśniczych:

• kształtowanie aktywności jednostek

• kształtowanie więzi z innymi ludźmi

• ułatwianie kontaktów interpersonalnych

• zaspokajanie potrzeby aprobaty i uznania

• konstruktywne współzawodnictwo

• pobudzanie do rozwijania zainteresowań

• umożliwianie kontaktów towarzyskich

• zaspokajanie określonych potrzeb emocjonalnych

• zapełnianie wolnego czasu

Na podstawie wyżej wymienionych funkcji można powiedzieć, że grupy rówieśnicze maja ogromny wpływ na kształtowanie się osobowości i rozwój społeczny każdej jednostki.

Jedną z najważniejszych grup, w której znajduje się jednostka jest klasa szkolna. Duży wpływ na atmosferę w tej grupie ma nauczyciel - jego osobowość, postawa, zaangażowanie w pracę, zdolności organizacyjne. Odpowiednie cechy nauczyciela mogą sprawić, że klasa dojdzie do wspaniałych osiągnięć. Na panującą w klasie atmosferę wpływają także inne czynniki: określone normy przyjęte przez grupę, poziom integracji członków grupy, stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami grupy oraz pozycja i rola danego członka grupy.

Największy wpływ grupy rówieśniczej na jednostkę jest widoczny w jej okresie dojrzewania. Jest to moment osłabienia autorytetu rodziców i innych dorosłych osób i wtedy właśnie grupa rówieśnicza staje się dla młodego człowieka punktem odniesienia. W tym czasie jednostka spędza z rówieśnikami większą część wolnego czasu, a grupa rówieśnicza wywiera wpływ na jej opinie, postawy i zachowania, na styl ubierania się, na wybór muzyki i literatury. Istnieją różne grupy młodzieżowe. Może to być paczka na osiedlu, klasa szkolna, grupa taneczna, sportowa czy zastęp harcerski. Pozycja, jaką w danej grupie zajmuje jednostka ma wpływ na jej samoocenę, poczucie własnej wartości, sposób spostrzegania swojej osoby i ogólne zadowolenia z życia.

2,

Grupy małe to takie, w których członkowie kontaktują się ze sobą bezpośrednio. Są one najczęściej, częścią grupy większej. Do grup małych zaliczamy "paczki", niewielkie zespoły osób mające wspólne zainteresowania, kółka towarzyskie.

Grupy duże mające większą liczbę członków nazywane są niekiedy społecznościami i do nich należą zrzeszenia, związki, towarzystwa. Do grupy dużej zaliczamy również zespół uczniów danej klasy, organizacji młodzieżowej czy nawet całej szkoły.

Podział grup ze względu na więzi emocjonalne między członkami: grupy formalne i grupy nieformalne.

Grupami formalnymi nazywa się takie grupy, które są odgórnie i planowo organizowane, spełniają określone zadania i cele, maja stałą strukturę organizacyjną i są kontrolowane przez jednostki nadrzędne. Takimi grupami są klasy szkolne, organizacje młodzieżowe, organizacje samorządowe i inne. Grupy formalne mają znacznie szersze cele i zadania niż grupy nieformalne. Do grup formalnych należą również grupy wychowawcze organizowane celowo, kształcące określone cechy osobowości lub pożądane wartości społeczne. Będą to zespoły wychowawcze, drużyny harcerskie i temu podobne. Ważnym czynnikiem spajającym grupę jest jej atrakcyjność. Członkowie grupy łączą się ze sobą w spoisty zespół, jeżeli czują się w grupie dobrze, a grupa zaspakaja ich określone potrzeby społeczne. Pozycje w grupie powinny być wyrównane, gdyż duża rozpiętość pozycji może wywołać niezadowolenie członków grupy i spowodować jej rozwarstwienie. Drugim czynnikiem warunkującym spoistość grupy są obowiązujące w niej normy, przyjęte i przestrzegane przez wszystkich członków. Poważniejsze odchylenie od norm grupowych powoduje nie tylko osłabienie przynależności do grupy, ale również zachwianie równowagi psychicznej jednostki. Normy społeczne w grupie prowadza do kształtowania dyscypliny, formowanie świadomości moralnej, ułatwiają realizację zadań i wprowadzają ład i porządek do działalności grupy. Przestrzeganie ich prowadzi do zwartości grupy, jednomyślności w kwestiach ważnych dla grupy, zgodność w ustalaniu jej zadań i celów.

Grupa nieformalna to taka, w której podstawowym czynnikiem jest więź emocjonalna łącząca poszczególnych członków i zaspokajająca ich potrzeby psychiczne. Grupy nieformalne nie są odgórnie organizowane, powstają spontanicznie i nie zawsze można mieć nad nimi kontrolę wychowawczą. Powstawanie zespołów wśród młodzieży w wieku dorastania jest zjawiskiem powszechnym, łatwo to zaobserwować zarówno na terenie klas szkolnych jak i w życiu pozaszkolnym. Najczęściej wyróżnianymi typami małych nieformalnych grup rówieśniczych są: najbliżsi przyjaciele, paczki, grupy koleżeńskie, bandy.

Najbliżsi przyjaciele Przyjaźń jako typ stosunków międzyludzkich pojawia się dopiero w okresie dorastania. Początkowo o wyborze przyjaciela czy przyjaciółki decydują cechy zewnętrzne np. miły wygląd, schludność, uprzejmy sposób bycia - u dziewcząt, a siła, zręczność, odwaga - u chłopców. Stopniowo jednak młodzież coraz bardziej zaczyna zwracać uwagę na walory wewnętrzne: poziom intelektualny, zalety charakteru, wartości moralne i społeczne. W późniejszych fazach , a także w okresie młodzieńczym, przyjaźń staje się bardziej "życiowa". Przyjaciela czy przyjaciółkę lubi się ze wszystkimi zaletami i wadami. Wzrasta tolerancja w stosunku do wzajemnych błędów i wykroczeń. Przestaje też obowiązywać bezwzględna wyłączność. Poza ogólną potrzebą obcowania z rówieśnikami, uzasadniają to zjawisko momenty natury społecznej, jak i psychicznej. Na skutek rozluźnienia więzów rodzinnych i nasilenia konfliktów z otoczeniem młodociani szukają oparcia w swojej grupie rówieśniczej. Obcowanie z grupą nie może jednak zaspokoić potrzeby głębszej więzi uczuciowej i bardziej intymnego kontaktu osobistego. Poczucie osamotnienia, liczne problemy i rozterki tego wieku, często nawiedzające stany depresyjne, nowe zaskakujące przeżycia w sferze seksualnej - wszystko to skłania młodocianych do szukania wśród rówieśników osoby godnej zaufania, całkowicie oddanej i posiadającej takie same potrzeby i kłopoty.

Paczki. Są to drobne grupki młodzieży ściślej ze sobą zaprzyjaźnione, liczące przeciętnie od 3 do 6 osób. Panuje między nimi zgodność poglądów, więzy wzajemnej sympatii i podziwu. Trwałość paczek jest bardzo rożna i zależy od wielu okoliczności. Niekiedy więzy zadzierzgnięte w młodości trwają aż do dorosłości a nieraz i przez cale życie. Podstawą doboru członków paczki stanowi akceptacja osobowości jednej osoby przez drugą, lubienie się, wspólne wykonywanie jakiś czynności, zbliżone upodobania, ideały, uzdolnienia, sytuacja ekonomiczno- społeczna, a przede wszystkim ogólny poziom dojrzałości. Od członka paczki oczekuje się dostosowania się do norm przyjętych w grupie i zainteresowań akceptowanych przez grupę. Każda paczka rozwija sobie właściwa aktywność. Wspólna wszystkim jest tendencja do unikania nadzoru dorosłych. Członkowie paczki starają się jak najwięcej czasu spędzać razem, planują wspólne akcje, odwiedzają się wzajemnie, szukają wspólnych rozrywek (kino, tańce, przyjęcia), odrabiają wspólnie lekcje, pomagają sobie wzajemnie w trudnościach,. Działalność paczki otoczona bywa zazwyczaj przez jej członków tajemniczością. Do skutków dodatnich przynależności do paczki zalicza się poczucie pewności, bezpieczeństwa i ważności osobistej każdego członka, wynikające z pełnej akceptacji grupy, a także rozładowanie emocjonalne, wypływające ze zrozumienia ze strony współczłonków. Ponadto paczka sprzyja wytwarzaniu się umiejętności współżycia społecznego, poszanowania wspólnych interesów. Ujemne skutki paczki rozwijają snobizm u swoich członków, ekskluzywna lojalność wobec niech, a uczucie wrogości do osób spoza paczki. Zwiększają napięcie miedzy rodzicami i dziećmi w wyniku rozbieżności miedzy wymaganiami rodziców i paczki.

Grupy koleżeńskie. Tak nazywa się grupy nieformalne, bardziej liczne niż paczki i mniej od nich ekskluzywne. Ich członkowie dobierają się ze względu na jakieś pokrewieństwo kulturowe, podobne poglądy i zainteresowania, ale nie wszyscy są w jednakowym stopniu ze sobą zaprzyjaźnieni. Grupa ta tworzy się zazwyczaj z paczki dzięki przyjmowaniu do niej coraz nowych członków. W przeciwieństwie do dobrze zorganizowanych grup dziecięcych, koleżeńskie grupy młodzieżowe posiadają bardziej luźną strukturę organizacyjną. Nie ma w nich przywódcy ani zaplanowanej działalności. Atrakcyjność ich polega na wspólnym spędzaniu wolnego czasu, wykonywaniu wielu zwykłych czynności, głównie o charakterze towarzyskim.

Bandy. Potocznie bandą nazywamy każdą nieco większą grupę dzieci w wieku szkolnym. W psychologii nazwa ta obejmuje bardziej zwarte i zorganizowane zabawowe grupy dzieci w młodszym wieku szkolnym (do 12 lat). W znaczeniu drugim, bardziej specyficznym, nazwa "banda" odnosi się już do zjawiska o charakterze negatywnym: dotyczy tych grup młodzieżowych, które zrzeszają osobników zaniedbywanych i odrzucanych w złym środowisku domowym, nie akceptowanych przez rówieśników w szkole. Szukają oni zaspokojenia swych potrzeb społecznych, głownie przynależności i uznania, a także współuczestnictwa w grupie rówieśniczej wśród podobnych sobie nieletnich, źle przystosowanych, wykolejonych, wkraczających stopniowo na drogę przestępstwa. Bandy młodocianych są podobne pod wieloma względami do paczek, ale kładą większy nacisk na osiąganie specyficznych dla każdej bandy celów (seksualnych, sportowych, przestępczych, agresywnych), wymagają większej solidarności i lojalności od swych członków, utrzymują bardziej wrogą, buntowniczą i konspiracyjną postawę wobec dorosłych. Rola przywódców w bandach jest silnie zaznaczona, posiadają oni duży autorytet i wymagają od członków bezwzględnego posłuszeństwa i uległości.

W społeczeństwach istnieją również grupy młodzieży, które kwestionują wartości zastanej kultury, grupy zbuntowane przeciwko zwyczajom lub stylowi życia starszego pokolenia. Tworzą one subkultury młodzieżowe takie jak: hipisi, gitowcy, skinheadzi, punki. Młodzież odrzucająca wartości dorosłych dąży do stworzenia własnych wzorów zachowań, własnej kultury, podkreśla swoja odrębność. Subkultura młodzieżowa przejawia się w różnych formach, jednakże wspólną cechą grup jest zanegowanie kultury dominującej w społeczeństwie. Subkultury młodzieżowe są elementem polskiej rzeczywistości kulturowej. Nie znajdują jednak szerszej akceptacji i oparcia w społeczeństwie.

Analizując działalność grup rówieśniczych można w przybliżeniu określić funkcje wychowawcze i są to: 
- wpływanie na przebieg procesów interpersonalnych, kształtowanie postaw aktywności, zaspokajanie potrzeb więzi z otoczeniem 
- zaspakajanie aspiracji w zakresie społecznej aprobaty i uznania przez członków grupy 
- współzawodnictwo rozwijające tendencje do rywalizacji 
- rozbudzenie zainteresowań oraz potrzeb kontaktów towarzyskich 
- zaspokojenie potrzeb emocjonalnych 
- wypełnienie wolnego czasu

Jak widać grupy rówieśnicze mają bardzo duże znaczenie w kształtowaniu się postawy dziecka, ucznia oraz dorosłego człowieka.

3.

Wpływ grupy rówieśniczej na dziecko daje się zaobserwować już u małych szkrabów, które oddziałują na siebie wzajemnie w przedszkolu. Wówczas interakcje są podejmowane głównie dla zabawy. Kiedy dziecko idzie do szkoły, staje się członkiem nowej formalnej grupy – klasy szkolnej. Koledzy z klasy wpływają na proces kształtowania się osobowości dziecka. Atmosfera w klasie zależy między innymi od poziomu zintegrowania klasy, norm grupowych, stosunków między dziećmi, pozycji i ról poszczególnych członków grupy rówieśniczej. Znaczenie rówieśników uwypukla się w okresie dorastania, kiedy słabnie autorytet rodziców, a głównym punktem odniesienia dla własnych zachowań stają się koledzy i koleżanki.

Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze

Grupa rówieśnicza, obok nauczycieli i rodziców, stanowi jedno z głównych źródeł mechanizmów socjalizacyjnych. Szczególnie ze zdaniem kolegów liczą się dojrzewający. Młodzież spędza coraz więcej czasu poza domem, z kolegami, którzy dostarczają wzorców myślenia, wpływają na preferencje i wybory. Grupa rówieśnicza, z którą nastolatek silnie się identyfikuje, może decydować o stylu ubierania się czy wyborze słuchanej muzyki. Istnieje wiele różnych grup społecznych, w których dziecko odbywa swoisty trening interpersonalny. Swoje umiejętności społeczne ćwiczy w klasie szkolnej, na boisku, w paczce osiedlowej, grupie sportowej czy zastępie harcerskim.

Wszystkie te grupy silnie oddziałują na proces definiowania własnego „Ja”. Grupa rówieśnicza dostarcza odpowiedzi na pytanie: „Jaki jestem?”, co w okresie adolescencji pozwala poradzić sobie z kryzysem tożsamości. Na bazie relacji z rówieśnikami kształtuje się obraz własnej osoby i samoocena, zależna między innymi od pozycji zajmowanej w grupie. Czym charakteryzuje się mała grupa społeczna? Według psychologa, Stanisława Miki, mała grupa stanowi zbiór dwóch lub więcej osób, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja. Osoby te muszą mieć świadomość swojej przynależności do grupy, która różni się od innych grup. Osoby te mają wspólny cel, wspólne normy, tworzą strukturę i określoną hierarchię.

Rodzaje wpływów rówieśniczych

Zazwyczaj rodzice demonizują i przeceniają negatywny wpływ grupy rówieśniczej na zachowania własnego dziecka. Szczególnie często zdarza się to w okresie dorastania, kiedy młody człowiek zaczyna się buntować i domagać się większego zakresu swobody. Wyróżnia się grupy dziecięce, powstające głównie dla zabawy, grupy młodzieżowe, paczki, kliki, subkultury, jak również bandy chuligańskie, gangi czy grupy dewiacyjne. Niektóre z tych grup sprzyjają rozwojowi jednostki, inne natomiast wypaczają jakość funkcjonowania dziecka w społeczeństwie, zachęcając do czynów antyspołecznych. Struktura każdej grupy zależy od wewnętrznej hierarchii grupowej, od lidera, systemu decyzyjnego, sposobów komunikacji między członkami i charakteru więzi międzyludzkich.

Większość grup rówieśniczych powstaje ze względu na podobieństwo zainteresowań i przybliżony wiek członków tworzących zespół. W ten sposób powstają bliskie więzi, nierzadko tworzą się w ramach grupy mniejsze relacje przyjacielskie. Bycie uczestnikiem w grupie cieszy się wzajemną aprobatą. Dzieci współpracują ze sobą w celu realizacji wspólnych zamierzeń. Kontakty mają charakter interakcji twarzą w twarz. Członkowie silnie identyfikują się z grupą, czego wyrazem jest zaimek „MY” dla odróżnienia się od „WY”, czyli innych, nie tworzących grupy. Kontakty z rówieśnikami pełnią istotną rolę w życiu każdego dziecka. Grupa zaspokaja potrzeby, których nie mogą zaspokoić rodzice czy nauczyciele. Uczestnik grupy ma okazję poczuć się pożyteczny i kształtować poczucie sprawstwa.

Dzięki grupie jednostka tworzy obraz własnej osoby, konsoliduje się poczucie własnej wartości. Im wyższa popularność w grupie, tym wyższa samoocena dziecka. Dziecko dzięki grupie uczy się akceptowania norm i podporządkowywania się im oraz tworzenia własnych zasad postępowania. W sposób naturalny rozwija własną aktywność społeczną, uczy się kształtowania więzi z innymi, inicjuje interakcje społeczne, uczy się dialogu, konwersacji, dyskutowania, aktywnego słuchania, analizowania argumentów, integrowania różnych punktów wiedzenia, kompromisu, negocjacji i rozwiązywania konfliktów. Grupa społeczna umożliwia zaspokojenie potrzeby akceptacji, aprobaty i uznania oraz daje poczucie przynależności do większej społeczności. Dzięki paczce dziecko ma możliwość kreatywnego spędzania czasu wolnego.

Grupa rówieśnicza gwarantuje też zaspokojenie określonych potrzeb emocjonalnych i umożliwia ekspresję własnych uczuć oraz zaprezentowanie swoich poglądów. Dziecko ma okazję poczuć się ważne. Kontakty społeczne rozwijają towarzyskość, zdolność empatii, solidarność, uczą dyskrecji, pobudzają do rozwoju własnych zainteresowań i ćwiczą konstruktywną rywalizację. Grupa rówieśnicza ma ogromny wpływa na rozwój sfery społecznej dziecka, jednak to nie tylko same błogosławieństwo. W czasie dorastania, odznaczającego się testowaniem rzeczywistości, kontestowaniem autorytetów oraz eksperymentowaniem z różnymi używkami, można się pogubić i zatracić. Grupa może nieść też ryzyko i mieć negatywny wpływ na kształtowanie się młodej osobowości, dlatego rodzice powinni być czujni i wyznaczać granice oraz drogowskazy, które w przyszłości staną się podstawą dla moralności dziecka.

4.

Złe towarzystwo to niekiedy główne źródło problemów wychowawczych z dzieckiem i jego kłopotów w nauce. Zrzucenie całej odpowiedzialności za postępowanie nastolatka na „nieokrzesanych przyjaciół” własnej pociechy nie usprawiedliwia nikogo. Niejednokrotnie wejście w subkulturę czy świat przestępczy wynika z zaburzonych relacji na linii dziecko-rodzice, a chuligaństwo, wulgaryzmy, pijaństwo czy branie narkotyków stanowią przejaw niezgody nastolatka na to, jak rodzice go traktują. Złe zachowanie to nieme wołanie dziecka o pomoc, prośba o zainteresowanie się nim i jego problemami, szczególnie w okresie adolescencji, kiedy nastolatki przeżywają kryzys tożsamości.

Co to znaczy złe towarzystwo?

Naturalną potrzebą społeczną dzieci i młodzieży jest przynależność do grupy rówieśniczej. W szkole i poza nią tworzą się grupy formalne oraz nieformalne, paczki, kliki, bandy, zawierane są przyjaźnie. Nastolatek silnie identyfikuje się z grupą, to ona dostarcza mu wzorców zachowań, sposobów myślenia i standardów bycia w świecie. Poprzez odwołanie się do norm grupowych można określić swoją tożsamość, wyznaczyć pozycję w grupie i sprecyzować system wartości. Przynależność do grupy definiuje niejako „Ja” dziecka. Dobrze, jeśli grupa sprzyja rozwojowi naszej pociechy. Problemy pojawiają się, kiedy dziecko wpadnie w złe towarzystwo, które najczęściej rodzice rozumieją jako grupę ludzi, których nie aprobują, których spostrzegają w kategoriach zagrożenia dla dziecka, którzy mogą sprowadzić ich pociechę „na złą drogę”.

Rodzice mają tendencję do demonizowania wpływu grupy rówieśniczej. Grupa kolegów i koleżanek stanowi punkt odniesienia dla własnych zachowań u dziecka, umożliwia trening ról społecznych, daje poczucie bezpieczeństwa, uczy współpracy, kooperacji, negocjowania stanowisk, uwzględniania norm grupowych, a także daje wsparcie. Poza tym należy pamiętać, że nikt do grupy nie wciąga dziecka na siłę. Jego przynależność wynika niejednokrotnie z fascynacji filozofią życiową zespołu czy chęci poeksperymentowania w świecie. Czasami wniknięcie w struktury grupy to sposób kontestacji zastanej rzeczywistości – komunikat typu „Nie zgadzam się na to, jak urządzony jest ten świat”. Rodzice boją się, że grupa rówieśnicza może „zepsuć” ich syna czy córkę. Obawiają się też tego, że wraz z dorastaniem dziecka, przestają być jedynym źródłem autorytetu i nie tylko oni wpływają na kształtowanie osobowości własnej pociechy. Pojawiają się alternatywy transmisji „wpływów wychowawczych” w postaci dziewczyny/chłopaka dziecka, kolegów z boiska, koleżanek z trzepaka czy subkultury, do której przynależy dziecko.

Dlaczego dzieci wpadają w złe towarzystwo?

Spędzanie wolnego czasu z grupą rówieśniczą nie musi oznaczać czasu zmarnowanego. Grupa rówieśnicza to nie tylko seks, narkotyki, wagary i ucieczki z domu. Grupa motywuje do pracy, inspiruje, wzmacnia wytrwałość, wspiera, pomaga realizować zamiary. Przynależność do grup może wiązać się potencjalnie z ryzykiem, ale nie musi. Czas dojrzewania to czas huśtawki nastrojów, szaleńczych zachowań, wynikających z burzy hormonalnej. Niekiedy nastolatki mogą podejmować nieprzemyślane decyzje i żałować rezultatów swoich wyborów do końca życia. Cieplarniane wychowanie, nadopiekuńczość, jak również przesadne restrykcje i wymóg bezwzględnego posłuszeństwa to niezbyt dobre sposoby kształtowania autonomicznej i dojrzałej jednostki o ugruntowanym kręgosłupie moralnym. Rodzice nie uchronią swoich dzieci przed konsekwencjami ich decyzji i nie przeżyją życia za nich.

Dziecko poszukuje alternatyw do wzorców zaproponowanych przez rodziców, chce eksperymentować, przekraczać granice, przełamywać tabu, stąd też pojawia się inicjacja seksualna, palenie papierosów, trawki itp. Rzadko kiedy jest to jedynie wpływ grupy rówieśniczej. Takie zachowania wynikają z chęci przeżycia ekscytacji i z fascynacji grupą, z którą dziecko się identyfikuje. Kiedy ma wpojone wartości i konsekwentne komunikaty od rodziców, poeksperymentuje, ale ostatecznie odwoła się do nich. Gorzej, kiedy pociecha wykazuje niskie poczucie własnej wartości, a przynależnością do subkultur, agresją, manifestacją siły i chuligaństwem rekompensuje sobie deficyty w zakresie własnej osoby. Złe towarzystwo destabilizuje życie dziecka, zagraża jego bezpieczeństwu i zdrowiu. Czasami przynależność do grupy jest obwarowana warunkiem zażywania narkotyków, piciem alkoholu czy uprawianiem przygodnego seksu. Wówczas należy być uważnym na przejawy zachowań dziecka i interweniować, kiedy zaobserwuje się rażące odchylenia od normalnego zachowania.

Po czym poznać, że dziecko wpadło w złe towarzystwo?

Młodzież wchodzi w grupy nieformalne z różnych powodów, np. braku miłości ze strony rodziców, surowego wychowania, braku akceptacji ze strony kolegów w klasie, z konformizmu i chęci przypodobania się innym, z chęci bycia modnym czy z ciekawości. Zazwyczaj dziecko, które wie, że jego przyjaciele nie spotkaliby się z akceptacją ze strony opiekunów, unika konfrontacji z dorosłymi. Staje się milczące, rzadko rozmawia, zamyka się w swoim pokoju, nie mówi, co robiło po szkole, gdzie spędzało czas wolny. Niektóre dzieci wagarują, przestają się uczyć, stają się drażliwe, agresywne, aroganckie, wulgarne. Inni prezentują skrajnie różny model zachowań od tego sprzed wniknięcia w strukturę grupy. Mogą przejawiać zaburzenia nastroju, smutek, pesymizm, brak zainteresowania otoczeniem albo euforię, niekontrolowane napady śmiechu. Pojawiają się próby samobójcze, absurdalne zachowania, dziecko zaczyna drastycznie chudnąć lub tyć. Ma rozszerzone lub zwężone źrenice w zależności od zażytego narkotyku, jest ospałe albo nadpobudliwe. Charakteryzuje je słowotok, skłonność do filozofowania, nieskładna mowa. Nadmierna kontrola powoduje, że dziecko coraz częściej ucieka do grupy i przejawia agresję.

Co wówczas można zrobić? Jak sobie radzić? Kiedy spokojne rozmowy i racjonalna argumentacja nie wystarczają, należy zgłosić się po specjalistyczną pomoc. Można udać się do lekarza rodzinnego, psychologa szkolnego lub najbliższej poradni pedagogiczno-psychologicznej. Wsparciem służą też telefony zaufania, np. Pomarańczowa Linia – telefon dla rodziców pijących nastolatków (nr tel. [phone]). Kiedy dziecko dorasta, warto negocjować z nim zasady wychowawcze – niech ma poczucie wpływu na decyzje podejmowane w domu rodzinnym. Jeżeli przekroczy poważne normy społeczne, ukradnie coś, będzie prowadziło auto bez prawa jazdy albo po pijanemu, musi ponieść konsekwencje swoich czynów. Nie usprawiedliwiajmy własnych dzieci przed policją. Jeżeli za każdym razem unikną kary, nie nauczą się niczego na własnych błędach. Dzieci powinna spotkać adekwatna kara za przewinienie. Muszą nauczyć się zasługiwać na zaufanie. Bez względu jednak na rodzaj problemów wychowawczych, należy własną pociechę otoczyć wsparciem i zapewniać o miłości. To, że wymierzamy kary nie świadczy o barku miłości, ale rozumnej kontroli i konsekwencji w wyznaczaniu drogowskazów moralnych, do których dziecko będzie odwoływało się także w życiu dorosłym

5.

Grupy rówieśnicze pełnią ważną funkcję w rozwoju emocjonalnym i społecznym dziecka. Koledzy stanowią, oprócz wpływów wychowawczych rodziców i nauczycieli, istotny element procesu socjalizacji. Czy to grupa przedszkolna, klasa szkolna, banda, paczka przyjaciół czy subkultura – wszystkie grupy formalne i nieformalne oddziałują na spostrzeganie własnej osoby i percepcję świata. W odniesieniu do grupy rówieśniczej kształtowana jest, m.in. tożsamość dziecka. Jak przynależność do grupy może wpływać na psychikę? Jak powstają normy grupowe? Co decyduje o pozycji dziecka w grupie?

Klasa szkolna a rozwój społeczny

W okresie późnego dzieciństwa dziecko staje się członkiem formalnej grupy, jaką jest klasa szkolna. Od umiejętności komunikacyjnych dziecka, jego orientacji w zachowaniu innych osób zależeć będzie nawiązywanie kontaktów w grupie i znalezienie w niej swojego miejsca. Może to być pozycja dziecka popularnego, lubianego, wybieranego do wspólnych zabaw, dziecka odrzucanego, z którym nikt z grupy nie chce wchodzić w kontakt, dziecka kontrowersyjnego, które przez jednych jest bardzo lubiane, a przez innych odrzucane, dziecka lekceważonego, z którym niechętnie się rozmawia oraz dziecka, które nie wyróżnia się w grupie, nie jest zauważane. Zajmowane pozycje cechuje brak trwałości, jednak sytuacja dziecka odrzucanego może się ustabilizować. Jakich dzieci nie lubi się w klasie? Tych, które rzadko rozmawiają z kolegami, często wzniecają kłótnie i bójki oraz unikają udziału w działaniach wymagających współpracy.

Przyjaźnie dzieci w późnym dzieciństwie oparte są na wzajemnym zaufaniu i udzielaniu sobie nawzajem pomocy. Przyjacielem staje się dziecko ze względu na swoje cechy, a nie posiadane przedmioty czy uczestniczenie w zabawie. Pod koniec tego okresu przyjaźń jest trwałą relacją, opartą na wspólnocie zainteresowań i podobieństwie cech osobowości. Na akceptację ze strony grupy, którą odzwierciedla wysoka pozycja socjometryczna, mogą liczyć te dzieci, które osiągają sukcesy w zadaniach i sprawnościach cenionych przez nauczycieli, rówieśników i inne osoby będące autorytetami. Chodzi zatem o dzieci odbierane jako atrakcyjne, kompetentne, skuteczne, aktywne i niezbyt wrażliwe – o temperamencie z nie za wysokim poziomem reaktywności. Bycie mało atrakcyjnym lub źle ocenianym przekłada się na brak sukcesów społecznych w klasie, co wpływa ujemnie na samopoczucie dziecka, wzmacnia niskie poczucie własnej wartości, bierność i wyuczoną bezradność. Poczucie osamotnienia niejednokrotnie popycha dzieci do zachowań niepopularnych, co jeszcze bardziej podkreśla wyobcowanie w grupie.

Kontakty z rówieśnikami a rozwój emocjonalny dziecka

W kształtowaniu się kontaktów interpersonalnych między dziećmi wyróżnia się następujące stadia:

wiek przedszkolny – jednokierunkowe asystowanie, pierwsze przyjaźnie, kontakty zawiązuje się w celu wspólnej zabawy;

6. – 8. rok życia – partnerstwo oraz współdziałanie, poczucie przynależności do grupy rówieśniczej, powstają paczki i bandy;

9. – 12. rok życia – przyjaźń i wymiana wynikająca ze wzajemnego porozumienia.

Po 9. roku życia rozpoczyna się okres nawiązywania bliskich, opartych na stawianiu wymagań, więzi emocjonalnych z przyjaciółmi tej samej płci. Przygotowuje on do preferowania intymnych relacji uczuciowych z osobami płci przeciwnej w okresie dorastania. Dopiero pod koniec okresu późnego dzieciństwa dzieci zaczynają poważniej brać pod uwagę możliwość zaprzyjaźnienia się z osobą płci przeciwnej. Zbiega się to z okresem, kiedy kończy się prymat zabaw, kiedy między chłopcami i dziewczętami rozpoczynają się kokieteryjne walki. Nawiązywanie przyjaźni stanowi dla dzieci podstawę do dalszego różnicowania i doskonalenia uczuciowości. Mają one szanse trenowania empatii, altruizmu i wyrażania gniewu w nieagresywny sposób. Uczą się lojalności, zobowiązania, solidarności, odpowiedzialności za przyjaciela oraz „swoją” grupę, pragnienia ochrony kolegów przed niebezpieczeństwem, wstawiania się za nimi, gdy są karani oraz towarzyszenia im w sukcesach i porażkach.

Grupa a socjalizacja

Wejście w grupę rówieśniczą nie wynika tylko z zadań rozwojowych dziecka, ale jest jego naturalną potrzebą społeczną. Stopniowo, coraz bardziej dziecko zaczyna się liczyć z opinią kolegów, aż do swoistego niewolnictwa w zakresie podporządkowywania się normom grupowym i ocenom koleżanek i kolegów, co ma miejsce we wczesnej adolescencji. Rówieśnicy, zarówno indywidualnie, jak i w grupie, stają się dla dziecka modelami wzorców myślenia, spostrzegania, oceniania i reagowania, a także sposobów komunikowania się. Mają oni wpływ na jego postawy, preferencje i wybory (np. w zakresie mody), a także na kształtowanie się zainteresowań i upodobań. Dla wielu dzieci taka socjalizacja zaczyna się już w przedszkolu, jednak zasadniczym polem kształtowania się psychiki w ścisłej relacji z grupą jest szkoła.

W ramach szkoły kształtują się też grupy nieformalne, np. subkultury jako alternatywa dla środowiska wychowawczego (rodziców i nauczycieli). Czasami postawy młodzieży mogą przybrać charakter kontestacji zastanej rzeczywistości i niezgody na wytyczne autorytetów, co wiąże się także z idealizmem nastolatków. Grupa uczy dziecko pojęcia normy oraz posłuszeństwa wobec norm jawnych i ukrytych. Umożliwia również trening rozpoznawania oraz realizacji zachowań spełniających daną normę w różnych sytuacjach i kontekstach. Dzięki wchodzeniu w liczne sieci kontaktów, dzieci rozwijają umiejętności interpersonalne, a także intrapersonalne – związane z własnym funkcjonowaniem poznawczym, społecznym, emocjonalnym i działaniowym. Rozwój kompetencji społecznych w grupie umożliwia lepsze rozumienie sytuacji społecznych, poszerzenie wiedzy o zjawiskach społecznych, rozwój wnioskowania społecznego i trening nowych ról społecznych (np. przyjaciela, lidera, skarbnika klasowego).

Relacje z rówieśnikami podczas uczenia się czy rozwiązywania problemów pełnią funkcję stymulatora rozwoju emocjonalnego, poznawczego, społecznego, moralnego, a nawet związanego ze sferą wykonawczą. Grupa rówieśnicza pozwala zdefiniować własną osobę. Przyjaciele, paczki, kliki, bandy, grupy koleżeńskie czy związki intymne powstają w celu stabilizacji osobowości dorastającego dziecka. Grupa stwarza warunki do przyjęcia wzorów i ich naśladowania, zapewnia poczucie bezpieczeństwa wynikające z liczebności, określa standardy zachowań, ćwiczy kompetencje społeczne, wzmacnia samoocenę, a nawet zastępuje rodzinę. W grupie nastolatek czuje się bezpiecznie i ma określony status. Przynależność do grup to naturalna faza rozwoju dzieci i młodzieży. Kiedy kontakt z rówieśnikami przestaje służyć rozwojowi, a mnoży problemy wychowawcze i konflikty na linii dziecko-rodzice, warto porozmawiać spokojnie z pociechą albo rozważyć wsparcie psychologiczne i pedagogiczne.

6.

Mówienie „nie” bardzo trudno przychodzi nastolatkom szczególnie wtedy, gdy chcą się przypodobać rówieśnikom. Odmowa zapalenia papierosa czy pójścia na piwo może wiązać się z brakiem akceptacji ze strony kolegów, a nawet wpływać na wykluczenie z grupy i ostracyzm społeczny. Z obawy przed krytyką i wyśmianiem, młodzież często ulega namowom i pokusom, nie umiejąc powiedzieć stanowczo „nie”. Uległość wynika z konformizmu i nieustabilizowanej samooceny. Zdolność obrony własnych poglądów i wyrażania własnego stanowiska to asertywność. Jak odmawiać w sposób asertywny, nie tracąc w oczach innych ludzi?

Co to jest asertywność?

Brak zdolności w zakresie asertywności to nie tylko domena młodzieży. Nie tylko dzieci nie potrafią odmawiać, mając świadomość, że dana propozycja nie jest najlepsza, bo godzi w wyznawany system wartości, szkodzi zdrowiu lub destabilizuje relacje z innymi, np. rodzicami. Także dorośli wykazują niedostatki, jeśli chodzi o zachowania asertywne. Nie potrafią zwrócić uwagi, kiedy ktoś szeleści papierkami w kinie, uniemożliwiając oglądnie filmu, boją się odmówić pracodawcy, który ciągle obciąża ich nadgodzinami, nie umieją przyznać się na forum do swoich poglądów politycznych albo wychowywać dzieci bez użycia siły i agresji. Asertywność to ważny wyznacznik zdrowia psychicznego. To forma zapobiegania zachowaniom agresywnym, będącym wyrazem kumulowania się złości i gniewu.

Asertywność rozumie się dwojako: jako metoda terapii dla osób nieśmiałych, nerwicowych, mało spontanicznych i z zaburzeniami osobowości oraz jako trening kompetencji osobistych.

Na asertywność składa się fizyczna asertywność, czyli zdolność wyrażania emocji poprzez wokalizację, pantomimikę, postawę ciała i eksponowanie „Ja” oraz asertywne zachowania, czyli zdolność komunikowania otoczeniu swoich postaw, myśli, poglądów, przekonań, wartości i uczuć bez odczuwania wewnętrznego dyskomfortu i lekceważenia innych. Osoby asertywne charakteryzują się swobodą w ujmowaniu siebie. Ujawniają się jako osoby posiadające poczucie własnej tożsamości i zdolność do samoorientacji. Cechuje je aktywne nastawienie do życia – dążą do tego, czego pragną, inicjują zdarzenia, a nie tylko oczekują, żeby coś się wydarzyło. Są świadome swoich ograniczeń i akceptują je, zachowując przy tym szacunek do siebie. Umieją się komunikować z ludźmi obcymi, przyjaciółmi i z rodziną na wszystkich poziomach. Jest to komunikacja sprzyjająca porozumieniu, uczciwa, otwarta i bezpośrednia.

Składniki asertywności

Asertywność to coś więcej niż pewność siebie, umiejętność wyrażania swojego zdania i bronienia własnych wartości. To zachowanie, które wyraża własne prawa człowieka bez naruszania i deprecjonowania praw innych ludzi, co sprzyja osiąganiu celów, realizacji własnych interesów. Asertywność jest wolna od niepokoju. Może być reakcją na wymagania sytuacji. Asertywna odmowa zapalenia papierosa może brzmieć: „Nie, nie zapalę. Dzięki za poczęstowanie, ale szanuje swoje płuca i postanowiłem nie palić”. Asertywne „nie” zawiera uzasadnione racje odmowy, zdecydowanie wyrażone zachowanie i kontrolę ekspresji negatywnych emocji.

Według Heleny Sęk, asertywność to zespół umiejętności o charakterze kompetencji osobistych, wyznaczających zachowania w sytuacjach interpersonalnych, których celem jest realizacja cenionych wartości osobistych i pozaosobistych, rozwój i obrona tych wartości oraz samoakceptacja. Na zachowania asertywne składa się:

swobodne i kontrolowane wyrażanie uczuć pozytywnych oraz negatywnych;

wyrażanie własnego zdania publicznie i w sytuacjach ryzyka;

dochodzenie własnych praw;

wyrażanie niezgody na poniżenie i zachowania agresywne;

odmowa spełnienia rażąco niestosownych żądań;

umiejętność przyjęcia konstruktywnej krytyki ze strony innych;

zdolność zwracania się o pomoc i przysługę do innych ludzi;

inicjowanie, podtrzymywanie i ograniczanie komunikacji z innymi ludźmi.

Osoba asertywna nie zawsze osiąga sukces interpersonalny, bo jej zachowania mogą być, np. niepopularne w jakimś kręgu. Jednak asertywność pozostawia po sobie poczucie szacunku do siebie i zgody ze samym sobą, co wtórnie ugruntowuje wysokie poczucie własnej wartości. Wychowawcze działania rodziców powinny być wzbogacone asertywnymi umiejętnościami, gdyż wówczas kształtują oni asertywność u swoich pociech. Asertywność bowiem nie tyle naraża na brak akceptacji ze strony otoczenia, co raczej imponuje stanowczością, pewnością siebie, odwagą, siłą przebicia, konsekwencją i zdolnością podważenia status quo.

6

W wieku dorastania zjawiskiem powszechnym jest tworzenie się samorzutnych zespołów ;najbliżsi przyjaciele, małe paczki , szersze grupy koleżeńskie, bandy. Przyjaźń pojawia się dopiero w okresie dorastania , wtedy dopiero trwają poszukiwania kolegów czy koleżanek (przyjaciół). Początkowo o tym wyborze decydują cechy zewnętrzne , stopniowo jednak młodzież zwraca uwagę na walory wewnętrzne ( intelekt, charakter, wartości moralne i społeczne) Przyjaźń w tym okresie jest bardzo ważna.. Młodzież stawia sobie w tej dziedzinie wysokie wymagania .Musi istnieć zrozumienie , zaufanie, gotowość pomocy, uznania cech osobowości partnera. Odchylania uważane są za zdradę. . Atrakcyjność takiej grupy polega m.in. na tym, że pozwala odbudować poczucie własnej wartości oraz poczucie bezpieczeństwa zachwianego przez niepowodzenia szkolne i niewłaściwą atmosferę w domu. W takiej grupie można odrzucić autorytet rodziców i instytucji wychowawczych, system wartości i norm uznawanych przez ogół społeczeństwa. Przynależność do niej stwarza możliwość decydowania o sobie i uzyskania statusu samodzielnej, niezależnej od innych osób jednostki. Czynnikami sprzyjającymi tworzeniu się grup z cechami niedostosowania społecznego jest osłabienie lub brak kontroli nad grupami dzieci i młodzieży ze strony rodziców i innych instytucji wychowawczych. W grupie rówieśniczej występuje struktura społeczna jest to zwykle układ w porządku hierarchicznym. Można w nim wyróżnić pozycje i role zapewniające wysokie, średnie i najniższe usytuowanie w grupie. Najwyższe miejsce pod względem wywierania wpływu na zachowanie członków zajmuje jej przywódca (wyłoniony w sposób naturalny, to jest bez wyznaczania przywódcy przez kogokolwiek).

Grupa rówieśnicza stanowi jeden z istotnych czynników wpływających na zachowanie dzieci i młodzieży, z którą nie sposób nie liczyć się w toku poprawnie organizowanego procesu wychowania.M. i C.W. Sherifowie, cytowani przez Z. Skornego, twierdzą, że grupa jest społeczną formacją, która składa się z pewnej liczby osób pozostających we wzajemnych bardziej lub mniej określonych pozycjach i rolach, która ma własny system wartości i norm regulujących zachowanie poszczególnych członków co najmniej w sprawach ważnych dla grupy

Grupy rówieśnicze są ze względu na sposób powstawania grupami nieformalnymi . Tworzą się spontanicznie z chęci do wspólnego przebywania w określonym i akceptowanym przez wszystkich celu . Grupy te charakteryzują się :

- mało stabilną strukturą wyrażającą się w sieci powiązań i kontaktach interpersonalnych ,

- względną spójnością będącą wyrazem wewnętrznych więzi określanych dość często w silnym poczuciu „ my „ ,

- określonym statusem czyniącym grupę atrakcyjną dla jej członków ,

- odrębnością wyrażającą się w wyraźnie określonym celu działania ,

- widocznym podziałem ról społecznych ,

- określoną i możliwą do przewidzenia długotrwałością funkcjonowania .

Charakteryzując grupę rówieśniczą, można brać pod uwagę kilka kryteriów, takich jak: wielkość grupy, cel działania, formalny lub nieformalny charakter działania, rodzaj uznanych wartości, skład społeczny grupy, płeć, więzi łączącej członków itp. Ze względu na liczebność możemy wyróżnić:

A. grupy duże, tzw. społeczności, składające się z kilkuset lub większej liczby osób, które nie znają się osobiście, a kontaktują się za pośrednictwem wybranych osób, np. społeczność szkolna.

B. grupy małe - składające się z kilku lub kilkudziesięciu osób, które nawiązują bezpośrednie kontakty, np. uczniowie jednej klasy.

Ze względu na sposób powstawania i instytucjonalne usankcjonowanie grupy można wyróżnić grupy formalne i nieformalne

Grupy formalne zorganizowane są przez odpowiednie instytucje, mają określone zadania i system kontroli. Są nimi np. społeczność szkolna, wchodzące w jej skład klasy, samorząd uczniowski, organizacje dziecięce funkcjonujące zarówno na terenie szkoły, jak też poza nią. Grupy nieformalne powstają spontanicznie. Nie są one organizowane w sposób planowy i zamierzony. Spontaniczność tych grup przeważnie przesądza o ich krótkotrwałości; odznaczają się one tym samym niskim stopniem organizacji, tzn. nader prostą strukturą. Niewielkie jest zróżnicowanie ról i pozycji społecznych.

Uwzględniając skład społeczny grupy rówieśniczej, warto podkreślić, że do grupy mogą należeć dzieci wywodzące się z różnych środowisk społecznych. Stwarza to możliwość porównywania się w wielu płaszczyznach życia, wymiany elementów kultury. Jeżeli chodzi o skład pod względem płci, wyróżniamy grupy homogeniczne i heterogeniczne. Jedne i drugie dostarczają sytuacji współdziałania, zespołowego wykonania zadań, wspólnego przeżywania, rywalizacji, poczucia sukcesu, odpowiedzialności, aktywnego uczestnictwa społecznego.

Dzięki wytworzeniu się więzi grupa staje się zwarta, spoista, zdolna do skutecznego działania. Dlatego też znaczenie klasy szkolnej, a także nieformalnych grup rówieśniczych jest bardzo duże, jeżeli chodzi o proces socjalizacji. Zarówno klasa szkolna, jak i grupy nieformalne stanowią swoistą arenę, na której zachodzą określone procesy społeczne. Zdaniem M. Trawińskiej grupy rówieśnicze stanowią “czwartą siłę\" w procesie socjalizacji obok społeczeństwa, systemu społecznego, rodziny. Pierwsze w życiu dziecka grupy, zabawowe oparte są na zasadzie współprzebywania, poznawania swojej odrębności i analogii. Zainteresowanie w grupowaniu się wydaje się wynikać z samej radości obcowania, z głodu wrażeń, “przygody\", a następnie dopiero z potrzeby aprobaty i bezpieczeństwa. S. Kowalski pisze, że: Uczestnictwo w grupie rówieśniczej pogłębia i demokratyzuje mechanizmy procesu uspołecznienia. Pogłębia o tyle, że dzięki temu uczestnictwu dziecku przypada w grupie rówieśniczej rola bardziej “realna\", niż ta, jaką pełni ono w rodzinie .F. Znaniecki podaje, że: W grupie rówieśników jednostka występuje w roli równouprawnionego członka, z którym inni liczą się nie tylko jako z przedmiotem swego działania, lecz również jako z przedmiotem społecznym.

Cele grup rówieśniczych są wyrazem upodobań oraz zainteresowań zrzeszonych chłopców i dziewczynek . Przyświeca im najczęściej zamiar wspólnego spędzenia czasu i bawienia się. W toku interakcji jaka ma miejsce w każdej grupie , powstają z czasem normy grupowe. Czyli zasady uznawane za własne przepisy , określające sposoby zachowania się. Są one ważnym układem odniesienia, regulującym zachowanie członków grupy w różnego rodzaju sytuacjach życia codziennego .W grupie rówieśniczej każdy zajmuje inną pozycję. Która określana jest przez umiejętność wykonywania określonych czynności , jest mniej lub więcej lubiany.

Spoistość jest niebagatelny procesem oraz zjawiskiem grupowym, który pozwala lepiej zrozumieć ją , jako ważne środowisko naturalne. Spoistość tę określa stopień atrakcyjności która reprezentuje grupa. Miarą zaś odczuwanej przez nich atrakcyjność są żywione w grupie wzajemne uczucia sympatii, ogólnej życzliwości . Spoistość jest tym większa im bardziej członkowie jej lubią się wzajemnie, darzą się zaufaniem i są potrzebni..

Rodzaje grup rówieśniczych.

Grupy rówieśnicze możemy podzielić na:

grupy nieformalne tworzące się spontanicznie,

grupy formalne takie jak np. klasa szkolna, związki czy zrzeszenia młodzieży itp.

Grupy rówieśnicze mają swoje ośrodki skupienia; miejsca spotkań np. cukiernie lub puste garaże. Nazwy wywodzące się tzw. Żargonu ulicznego lub popularnych filmów, książek itp.

-sygnały w postaci haseł , umownych znaków, wyrazów ,służących do podkreślenia odrębności grupy

-insygnia , odznaki lub określone elementy w wyglądzie.

- obrzędy inicjacyjne.

Dziecięce grupy zabawowe

Są możliwe już między trzecim a piątym rokiem życia dzieci , najczęściej jednak powstają wśród chłopców i dziewczynek w wieku siedmiu do dziesięciu lat . Zaspokajają głównie potrzebę zabawy. Ilość członków to dwie albo trzy osoby mają one na początki wyraźnie przelotny charakter Dzieci do dziesiątego roku życia tworzą grupy zabawowe które nie tworzą konfliktu z dorosłymi. Z czasem jednak zdobywają się na coraz większa samodzielność oraz oryginalność w wymyślaniu reguł zabawowych , co czyni ich mniej podatnymi na wpływy dorosłych.

Paczki

Drobne grupy młodzieżowe, ściśle ze sobą zaprzyjaźnione (od 3-6 osób). Mniej lub bardziej trwałe, grupy zażyłe , które mają wspólne zainteresowania, problemy. Początkowo grupy są jednopłciowe, stopniowo przechodzą w mieszane. Niekiedy trwają do dorosłości lub przez całe życie .Członkowie paczek starają się unikać nadzoru dorosłych , spędzać ze sobą dużo czasu (wakacje, tańce, kino, wycieczki, przesiadywanie w kawiarniach). Wpływ paczki na zachowanie młodocianych jest olbrzymi .Niewolnicza konwencjonalność pewnych sposobów zachowania się , ubierania itp.. Często członkowie całkowicie podporządkowują się danej grupie aby nie zostać odrzuconym.

Skutki dodatnie (przynależenia do paczki)- poczucie pewności , bezpieczeństwa , ważności człowieka wynikającej z akceptacji grupy, wytwarzanie się umiejętności współżycia społecznego, dostosowania się i współdziałania hamowanie egocentryzmu , poszanowanie wspólnych interesów.

Skutki ujemne – rozwijają snobizm u swoich członków , ekskluzywną lojalność wobec nich a uczucie wrogości dla nie członków Zwiększają napięcie między dziećmi a rodzicami w wyniku rozbieżności między wymaganiami rodziców i paczki.

Grupy koleżeńskie

Grupy nieformalne , liczniejsze niż paczki , mniej ekskluzywne od nich. Tworzą się ze względu na pokrewieństwo kutrowe, poglądy zainteresowania .Nie wszyscy są ze sobą w równym stopniu zaprzyjaźnieni. Posiadają bardziej luźną strukturę organizacyjną. Nie ma w nich przywódców ani zaplanowanej działalności .Lubią spędzać ze sobą czas , głównie o charakterze towarzyskim.

Bandy(Gangi)

Zjawisko negatywne .Dotyczące głównie chłopców w podobnym przedziale wiekowym. Zrzeszają osoby zaniedbane i odrzucone w złym środowisku domowym , nie akceptowane społecznie przez rówieśników w szkole . Szukają oni zaspokojenia swych potrzeb społecznych, głównie przynależności i uznania . Są podobne do paczek ale kładą większy nacisk na osiągnięcie swoich złych celów (przestępczość , agresywność). Wymagają większej solidarności od członków . Rola przywódcy nieformalnego jest silniejsza, posiada duży autorytet i wymaga bezwzględności, posłuszeństwa oraz uległości. Pozostają one w stałym konflikcie z dorosłymi. Wykazują wrogi stosunek wobec innych grup rówieśniczych Z czasem wkracza na drogę przestępczą i tym samym stanowi dla rodziców i nauczycieli poważny problem wychowawczy

„ Dziecko chce być dobre,

Jeżeli nie umie – naucz

Jeżeli nie wie-wytłumacz

Jeżeli nie może – pomóż”

Janusz Korczak