Staropolskie procesy fonetyczne
Przegłos polski i jego pozostałości w języku polskim - rezultatem są oboczności samogłoskowe.
gwiazda (e : a) - zaszedł przegłos polski, bo a występuje po spółgłosce miękkiej wi i przed spółgłoską twardą, przedniojęzykową z.
gwieździe - nie zaszedł przegłos polski, bo e występuje w sąsiedztwie spółgłosek miękkich wi, dzi.
kwiat (e : a) - zaszedł przegłos polski, bo a występuje po spółgłosce miękkiej wi i przed spółgłoską twardą, przedniojęzykową t.
kwiecie - nie zaszedł przegłos polski, bo e występuje w sąsiedztwie spółgłosek miękkich wi, ci.
żona (e : o) - zaszedł przegłos polski, bo o występuje po spółgłosce miękkiej ż i przed spółgłoską twardą, przedniojęzykową n.
żonie - nie zaszedł przegłos polski, bo o występuje w sąsiedztwie spółgłosek miękkich ż, ni.
wiara (e : a) - zaszedł przegłos polski, bo a występuje po spółgłosce miękkiej wi i przed spółgłoską twardą, przedniojęzykową r .
wierzyć - nie zaszedł przegłos polski, bo e występuje w sąsiedztwie spółgłosek miękkich wi, rz.
wianek (e : a) - zaszedł przegłos polski, bo a występuje po spółgłosce miękkiej wi i przed spółgłoską twardą, przedniojęzykową n.
wieniec - nie zaszedł przegłos polski, bo e występuje w sąsiedztwie spółgłosek miękkich wi, ni.
wioska (e : o) - zaszedł przegłos polski, bo o występuje po spółgłosce miękkiej wi i przed spółgłoską twardą, przedniojęzykową s.
wieś - nie zaszedł przegłos polski, bo e występuje w sąsiedztwie spółgłosek miękkich wi, ś.
Spółgłoski twarde, przedniojęzykowe - t, d, s, z, n, r, ł.
Spółgłoski pierwotnie miękkie - rz, ż, cz.
Zanik lub wokalizacja jerów - rezultatem jest powstanie tzw. „e” ruchomego:
wieś - wsi
sen - snu
pies - psa
zjawisko to związane jest z istnieniem w języku prasłowiańskim tzw. półsamogłosek - jerów.
jery mogły być twarde ( b) lub miękkie (b).
mogły występować w pozycji mocnej ( b, b) lub w pozycji słabej ( b, b).
jery miały pozycję słabą , kiedy:
znajdowały się na końcu wyrazu,
znajdowały się przed sylabą zawierającą samogłoskę
Jery w pozycji słabej zanikały i jeśli był to jer miękki, zmiękczał poprzedzającą go spółgłoskę.
jery znajdowały się w pozycji mocnej, kiedy po nich występowała sylaba z jerem w pozycji słąbej.
Jery w pozycji mocnej nie zanikały lecz wokalizowały się i z jeru twardego powstawało e i z jeru miękkiego e po spółgłosce miękkiej (-ie).
wbśb → wieś w bsi → wsi
s bn b → sen s bun → snu
pbńb → pień p bnia → pnia
l bn b → len l bnu → lnu
ław bka → ławka ław bk b → ławek
mat bka → matka mat bk b → matek
w b wtor bk b → we wtorek
w b sobotę → w sobotę
Rezultatem zaniku lub wokalizacji jerów są:
spółgłoski miękkie, które powstały w wyniku zaniku jeru miękkiego
istnienie tzw, e ruchomego
wzdłużenie zastępcze
Wzdłużenie zastępcze:
proces ten zachodził wtedy, kiedy zanikający jer występował po spółgłosce dźwięcznej.
proces ten związany jest w języku staropolskim tzw. iloczasu.
samogłoski w języku staropolskim mogły być długie, np.; e, a, i lub krótkie a, e, i.
samogłoski długie powstawały najczęściej po zaniku jerów znajdujących się po spółgłoskach dźwięcznych.
efektem tego procesu jest oboczność o : ó, np. róg - rogi, wóz - wozy. Z o - o a z o - ó.
wóz → woz b → woz wozy → wozy
róg → rog b → rog rogi → rogi
sok → sok b → sok soki → soki
rezultatem wzdłużenia zastępczego jest także oboczność ę : ą.
W języku staropolskim istniała jedna samogłoska nosowa, którą oznaczano o.
Mogła być ona długa o lub krótka o.
Z samogłoski nosowej długiej o - ą, a z o - ę.
ząb → zob b → zob zęby → zoby
sęk → sok b → sok sęki → soki
rów → row b → row rowy → rowy
sąd → sad b → sod sędzia → sodzia
Bóg → Bog b → Bog Bogi → Bogi
W wyrazie Bóg zaszło wzdłużenie zastępcze, ponieważ zanikający jer b znajdował się po spółgłosce dźwięcznej, a w wyrazie Bogi nie zaszło wzdłużenie zastępcze, ponieważ nie było tu jeru.