Procesy fonetyczne

Prelabializacja ą. Np.:

ąglь > vąglь > węgiel

Zmiękczenie spółgłosek przed samogłoskami szeregu przedniego: i, ь, e, ę, ě. Np.:

sę > siĄ > się

bělъjь > biały

Przegłos samogłosek przed twardymi spółgłoskami przedniojęzykowymi e > o, ě > a. Np.:

nesą > niosę ale nesešь > niesiesz

bělъjь > biały ale bělitъ > (on) bieli

Zanikły ślady przejścia ě w a po j, š, ž, č w czasownikach

slyšatь – slyšalъ – slyšalь > słyszeć, słyszał, słyszeli (porównaj ros. слышать (słyszat´)) na wzór

wisětь – wisělъ – wisělь > wisieć, wisiał, wisieli

przetrwało tylko stojatь, bojatь > stojać, bojać (w gwarach wielkopolskich – w gwarach małopolskich i języku literackim stać, bać)

Zanik jerów słabych i przemiana mocnych w e. Np.:

pьsъ > pies ale pьsa > psa

sъnъ > sen

Powstanie długich samogłosek w wyniku:

łączenia dwóch sylab w jedną (grupy typu ojo) – kontrakcja: np. N. lp. nogoją – nogą

rekompensowania zaniku jerów (wzdłużenie zastępcze)

zachowania dawnej długości pod intonacją nowoakutową)

ich zanik:

długość i:, y:, u: znikła bez śladu w początku XVI w.

o: > ó – o pochylone, potem zlało się z u

Prasłowiańskie ą i ę uległy wymieszaniu

około 1000 r. były 4 odrębne nosówki: ę i ą długie i krótkie

w XII w. wymowa ę i ą zbliżyła się do Ą (a nosowego)

W XIII i XIV w. istniała tylko różnica co do iloczasu, stąd wspólny znak ø

Ą > ę (nietypowy proces, w niektórych gwarach pozostało a nosowe), Ą: > Ą° (a nosowe pochylone, stąd pisownia) > ą

a pochylone (kreskowano a pochylone (we współczesnej pisowni etymologicznej å) lub a jasne (niepochylone)) zanikło w XVIII w. W wielu gwarach odpowiada mu /o/ (pon 'pan')

é pochylone w XIX w. wymawiano już zupełnie jak i lub y ("daléj, daléj/niech się na powietrzu spali" – Dziady Adama Mickiewicza), ale ostatecznie zlało się z e jasnym

nesątъ > niosĄ: > niosą ale nesą > niosĄ > niosę

bogъ > bo:g > bóg ale boga > boga > boga

kurъ > ku:r > kur

Rozwój sonantów.

X – dowolna

T – przedniojęzykowa

T´ – przedniojęzykowa zmiękczona

W – wargowa

K – tylnojęzykowa

Č – szumiąca pochodząca ze spalatalizowanej tylnojęzykowej

XrX, Xr´T > XarX, wyjątkowo Xr´T > X´arT, XrX > XurX, XorX

krkъ > kark

čr´nъjь > czarny

zr´no > ziarno

Xr´T´ > XirT´ > X´erT´

vr´titi > wiercić

Xr´K, W > XirzX > X´erzX, wyjątkowo XarX

vr´xъ > wierzch

vr´ba > wierzba

pr´xy > parchy, ale pr´chnąti > pierzchnąć

ogólnie ir, irz > ´er, ´erz

sěkyra > siekira > siekiera

TlX, Tl´X > TłuX

dl´gъjь > długi

stlpъ > stłup > słup

Tln, Tl´n > Tłun > Tłon

slnьce > słuńce > słońce

W, KlX, Wl´T > XełX, czasem WlX > WołX, WułX

klbasa > kiełbasa

vl´na > wełna

mlva > mołwa > mowa

plkъ > pułk (ros. полк (połk))

Čl´X > ČełX > ČołX

čl´no > czółno

žl´tъjь > żółty

Wl´T´, W, K > Wl´X

vl´kъ > wilk

Czwarta palatalizacja ke, ky, ge, gy > kie, ki, gie, gi. Np.:

bogyni > bogini

Wzmocnienie miękkości: s´, z´, t´, d´, n´ > ś, ź, ć, dź, ń. Np.:

losь > łos´ > łoś

Przejście miękkości

gostь > gost´ > gość

sъpi > spi > śpi

Zanik miękkości

š, ž, č, dž, c´, dz´, r´ (> ř) i l´ (ale nie przed i; l twarde > ł) straciły miękkość w każdej pozycji. Np.:

či > czy

p´, b´, w´, f´, m´ straciły miękkość na końcu wyrazu i przed spółgłoską. Np.:

goląbь > gołĄ:b´ > gołąb

s´, z´, t´, d´, n´ traciły czasem miękkość przed twardą spółgłoską. Np.:

kotьnъjь > kot´ny: > kotny

Uproszczenie grup spółgłoskowych

kń > kś

kъnędzь > kniĄ:dz > ksiądz

czs > cs > c, dźs > ćs > c, żs > szs > ss > s

czso > co

lud – ludzki /lucki/ < ludźski

bogaty – bogactwo < bogaćstwo

Bóg – boski < bożski

Włochy – włoski < włoszski

Ruś – ruski < rusьskъjь

śćc > jc, dźc > ćc > jc

miejsce < mieśćce < městьce

ojca < oćca < otьca

rajca < radźca

źdźs > śćs > js

Miasto – miejski < mieśćski

Ujazd – ujejski < ujeźdźski

sześćset /szejset/

sr´- > s´r´- > śrz- > śr-, analogicznie zr´- >źr- (gwarowe Wielkopolskie i Śląskie strz-, zdrz-, Małopolskie rś-, rź-)

sreda > środa (strzoda, rsioda)

zrěnica > źrenica (zdrzenica, rzienica)

zgn, rgn, rgm > zn, rn, rm

rozgniewać się > rozniewać się (staropolskie)

burgmistrz (niem. Bürgermeister) > burmistrz

rdc, zdn, łdn, cztw, stb, stł, stl > rc, zn, łn, czw, zb, sł, śl

sr´dьce > sierdce > serce

cztwarty > czwarty

ji > i (przynajmniej w pisowni i wymowie starannej)

dojiti > doić

jixъ > ich

wałczenie

kolo > koło (początkowo z przedniojęzykowo-zębowym ł, dziś /kouo/)

Akcent, pierwotnie ruchomy, ustalił się najpierw na pierwszej, a później na przedostatniej sylabie