M. Stolarczyk, Podział i zjednoczenie Niemiec jako elementy ładów europejskich po drugiej wojnie światowej

W całym okresie powojennym w stosunkach Wschód—Zachód elementy w rywalizacji przeplatały się z elementami współpracy, obok nawrotów „zimnej wojny" występowały okresy odprężenia. W poszczególnych fazach tych stosunków bądź to dominowały elementy rywalizacji, bądź współpracy. W okresie apogeum „zimnej wojny" (1948—1953) przeważały elementy ^rc konfrontacji. Zaprzestano wówczas jakichkolwiek kontaktów politycznych między rządami państw obu systemów. Nastąpiło zerwanie większości tradycyjnych więzów gospodarczo-handlowych oraz kulturalno-naukowych, łączących dotychczas obie części kontynentu europejskiego. Społeczeństwa obu systemów zostały od siebie odizolowane, głównie w wyniku restrykcji administracyjnych i działań propagandowych. Doszło do głębokiego, nie występującego w żadnym z poprzednich okresów rozbicia europejskiego systemu politycznego i gospodarczego na dwie zupełnie odmienne, funkcjonujące na innych zasadach części. Wśród grup rządzących obu , systemów dominowało manichejskie widzenie rzeczywistości: „dobra" i „zła", „swoich" i „obcych".

I.1, I.2 (s.45)

Dla kształtu ładu jałtańsko-poczdamskiego zasadnicze znaczenie miał okres największego natężenia „zimnej wojny", który umocnił wcześni rozpoczęte procesy: podziału kontynentu i Niemiec, stabilizacji terytorialno-politycznego status quo i instytucjonalizacji w ramach każdego z biegunów układu dwubiegunowego. Głębokie różnice interesów pomiędzy ZSRR i USA oraz między obu systemami, wyścig zbrojeń i polityczna rywalizacja wpływały na siebie, potęgując się wzajemnie. Prowadziły do napięć i konfliktów, grożących bezpośrednim starciem zbrojnych obu systemów. W tej konfrontacji szczególne znaczenie dla istoty ład jałtańsko-poczdamskiego miała walka o Niemcy w pierwszych latach powojennych.

Rywalizacja o Niemcy, o ich ustrój i granice, między Związkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi oraz państwami znajdującymi się w ich strefie wpływów uważana jest za jeden z głównych czynników sprawczych „zimnej wojny”. Każde z mocarstw przywódczych dwóch systemów miało nadzieje na objęcie swoimi wpływami całego obszaru popoczdamskich Niemiec. Tendencja ta przejawiała się m.in. w akceptowaniu przez oba mocarstwa postulatu jedności Niemiec, ale tylko pod warunkiem, że będą to Niemcy o ustroju akceptowanym przez drugie mocarstwo. I tak, ZSRR zgadzał się na jedność Niemiec w granica popoczdamskich, jednak z zastrzeżeniem, że musi to być państwo socja­listyczne.

I.1, I.2

(s.45-46)

Podejmowane przez mocarstwa w pierwszych latach powojennych dzia­łania i przeciwdziałania w sprawie Niemiec doprowadziły do milczącego uznania przez nie tezy, że zmiana istniejącego od 1945 r. status quo środkami pokojowymi będzie w najbliższej perspektywie niemożliwa do przeprowadzenia. Zdecydowanie, jakie Stany Zjednoczone, Wielka Bry­tania i Francja wykazały w okresie pierwszego kryzysu berlińskiego (1948—1949 r.), uświadomiło radzieckiej grupie rządzącej, że próba naru­szenia istniejącego stanu rzeczy w Niemczech może doprowadzić do star­cia zbrojnego⁹¹. Żadna ze stron konfliktu nie chciała przekroczyć tej gra­nicy, nie tylko z obawy o następstwa takiego konfliktu dla własnej egzys­tencji, ale również z uwagi na pokojowe dążenia społeczeństw wyczerpa­nych wojną.

I.1, I.2, II.1 (s. 47)

Stopień akceptacji ładu jałtańsko-poczdamskiego przez państwa obu sys­temów był wyraźnie zróżnicowany. Państwa bloku radzieckiego opowia­dały się generalnie za status quo, uważając jego utrzymanie za niezbęd­ną przesłankę pokoju, bezpieczeństwa i równowagi politycznej w Euro­pie. Wskazując również na negatywne przejawy ładu jałtańsko-poczdamskiego np. podział Europy, za który odpowiedzialnością obarczały Zachód, eks­ponowały szczególnie takie jego cechy, jak: uniknięcie konfliktu globalnego, pokój w Europie i trwałość granic państwowych. Natomiast Zachód

— w zróżnicowany co prawda sposób i ze zmiennym natężeniem — de­klarował potrzebę zmiany istniejącego status quo, choć pojawiały się także koncepcje uznania nieodwracalności zmian w Europie Środkowej i Wschod­niej. Przede wszystkim odrzucano status quo polityczne (ustrojowe) w pań­stwach bloku wschodniego. Państwem, które najbardziej konsekwentnie pro­wadziło politykę zmiany terytorialnego i politycznego status quo, była Repub­lika Federalna Niemiec.

I, II (s. 51)

Oba powstałe w 1949 r. państwa niemieckie były tworami mocarstw okupacyjnych i współpracujących z nimi ugrupowań niemieckich. Decydu­jący wpływ na powstanie RFN oraz NRD, jak i na ich kształt ustrojowy mia­ły mocarstwa okupacyjne, W chwili powstania posiadały one niewielki sto­pień suwerenności w polityce wewnętrznej, a tym bardziej w polityce zagra­nicznej. Jednakże w przeciwieństwie do grupy rządzącej NRD, kierownic­two państwowe RFN wyłonione zostało w zasadzie¹⁸⁰ w demokratycznych wyborach do Bundestagu (14 VIII 1949 r.), uzyskując tym samym od większości społeczeństwa zachodnioniemieckiego legitymizację do sprawo­wania władzy i przyjętych rozwiązań ustrojowych. O wiele bardziej konce­sjonowany charakter miały np. wybory z jedną tylko listą kandydatów do trzeciego Kongresu Ludowego w maju 1949 r., który zatwierdził projekt konstytucji przyszłej NRD.

Oba państwa niemieckie stawiały sobie za cel zjednoczenie Niemiec¹⁸¹, jednakże na wzajemnie wykluczających się zasadach. Ogłoszona 23 maja 1949 r. Ustawa Zasadnicza, uznana za tymczasową konstytucję Niemiec Zachodnich, pomyślana była jako prowizorium i miała stanowić punkt wyjścia do przyłączenia w kilku etapach strefy radzieckiej do państwa rdzennego, za jakie uważała się RFN¹⁸². W latach następnych cel zjednoczeniowy zawarty był w postulatach tzw. dużego zjednoczenia (restauracji niemieckiego państwa w granicach z 1937 r.) oraz tzw. małego zjednoczenia (w granicach popoczdamskich Niemiec). Również konstytucja NRD stwarzała podstawę prawną do jedności Niemiec, ale jedności, dla której podstawę stanowiłby ustrój społeczno-polityczny NRD¹⁸³. W odróżnieniu od RFN drugie państwo nie­mieckie nie identyfikowało się z Rzeszą jako całością Niemiec, formalno-prawną kontynuacją tego państwa, lecz uważało się za trzon ewentualnego no­wego, zjednoczonego państwa niemieckiego w granicach popoczdamskich¹⁸⁴. (66)

Mimo wielu zasadniczych różnic wspólną cechą propozycji RFN i NRD w sprawie rozwiązania problemu niemieckiego, bylo ich podporządkowanie, polityce mocarstw.

Utworzenie dwóch państw niemieckich o odmiennych systemach społecz­nych nią wpłynęło w warstwie deklaratywnej na zmianę stanowiska mocarstw w kwestii jedności państwowej Niemiec. Utworzenie NRD i RFN oceniały one raczej jako oddalenie w czasie zjednoczenia Niemiec (stan przejściowy), a nie jako całkowite przekreślenie szans na takie zjednoczenie w przyszłości¹⁸⁵. Nadal wszystkie cztery mocarstwa popierały postulat jedności, a ściślej zjednoczenia Niemiec. Jednakże warunki tego zjednoczenia proponowane przez Związek Radziecki i przez mocarstwa zachodnie zmierzały do wzajemnie wykluczającego się celu końcowego: zjednoczone Niemcy o ustroju socjali­stycznym (komunistycznym) bądź kapitalistycznym. Wspólne w stanowisku mocarstw wydaje się to, że nie życzyły sobie zjednoczonych Niemiec, które rzeczywiście miałyby wolną rękę w kształtowaniu swojej polityki zagranicznej. Troska o niedopuszczenie do sytuacji, w której doszłyby do głosu hegemonialne ambicje Niemiec, towarzyszyła, z różnym natężeniem, polityce poszczegól­nych mocarstw w sprawach niemieckich. Stąd też m.in. wyrastało poparcie mocarstw zachodnich dla procesu integrowania RFN ze strukturami Europy Zachodniej: EWWiS, NATO, EWG¹⁸⁶. Pierwsze podstawy Wspólnoty Euro­pejskiej miały charakter polityczny; „utworzenie struktury bezpieczeństwa, która byłaby dostatecznie rozległa i wystarczająco silna, aby powściągnąć niemiecki ekspansjonizm zagrażający Europie"¹⁸⁷. Wspólny w polityce nie­mieckiej mocarstw był również wspomniany już element samoograniczania. Żadna ze stron nie chciała ryzykować konfliktem zbrojnym (trzecią wojną światową) w dążeniu do realizacji własnej koncepcji zjednoczenia Niemiec.

Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych przedstawiciele państw systemu wschodniego i zachodniego sformułowali szereg argumentów mają­cych uzasadnić tezę, że istniejący podział Niemiec nie utrzyma się długo (np. na podział nie godzi się większość narodu niemieckiego; podział des­tabilizuje sytuację polityczną w Europie). Jednakże sprawą nadal dyskusyjną jest to, w jakim stopniu przekonanie o stosunkowo szybkim zjednoczeniu dwóch państw niemieckich było w owym czasie motywem rzeczywistym, któ­ry determinował poczynania mocarstw i obu państw niemieckich w tej spra­wie. W ocenie współtwórcy Adenauerowskiej polityki zagranicznej Wilhel­ma W. Grewego, na początku lat pięćdziesiątych rząd boński nie miał ilu­zji, że na Zachodzie, zarówno w rządach, jak i w opinii publicznej, cel RFN — zjednoczenie Niemiec, spotykał się z niewielką sympatią. Szczególnie we (67) Francji i Wielkiej Brytanii nadal utrzymywały się silne obawy przed Niemcami. Zachodni Europejczycy byli w większości przekonani, że ich własnym interesom lepiej służy podział Niemiec niż ich zjednocze­nie¹⁸⁸.(68)

Dłuższą perspektywę czasową procesu zjednoczenia Niemiec przewidywał Konrad Adenauer — pierwszy kanclerz RFN¹⁹¹. U podstaw wszelkich jego rozważań politycznych co do przyszłości Niemiec było założenie, że po­dział Niemiec jest skutkiem globalnego konfliktu Wschód—Zachód¹⁹². Je­go długofalowa polityka przywrócenia jedności Niemiec opierała się na dwóch zasadniczych warunkach: po pierwsze na tym, że klucz do roz­wiązania kwestii niemieckiej (przez którą RFN rozumiała przede wszystkim zjednoczenie Niemiec) znajdował się w Waszyngtonie i Moskwie; a po wtóre na tym, że z biegiem czasu układ sił między obu blokami zmieniać się będzie na korzyść Zachodu, co umożliwi rokowania z pozycji siły, w których Związek Radziecki można będzie nakłonić do rozwiązania kwestii niemiec­kiej w sposób możliwy do przyjęcia przez Zachód. Nadrzędną rolę w polityce Adenauera odgrywała zasada tymczasowości rozwiązań¹⁹³. Kolejność przy-(68) sztych wydarzeń wyobrażał on sobie w sposób następujący: najpierw zjednoczy się Europa Zachodnia pod przywództwem Stanów Zjednoczonych, później zaś wchłonięta zostanie NRD¹⁹*.(69)

Zmierzając do pozyskania poparcia mocarstw zachodnich dla sprawy przywrócenia jedności państwowej i zmniejszenia obaw z tym związanych¹⁹⁵, Konrad Adenauer widział realizacje tego celu poprzez znaczne powiązanie RFN z Zachodem oraz wzrost wpływów niemieckich wewnetrz sojuszu zachodniego, Uważał, że dopiero integracja z Zachodem pozwoli na wzrost pozycji gospodarczej i politycznej RFN oraz stworzy warunki do zaan­gażowania się trzech mocarstw zachodnich na rzecz zjednoczenia Niemiec¹⁹⁶. Oprócz przesłanek ideowych i gospodarczych o zaangażowaniu się chadecji zachodnio niemieckiej w procesy integracji zachodnioeuropejskiej zadecydował motyw polityczny¹⁹⁷. Kanclerz Adenauer należał, obok Jeana Monneta i Roberta Schumana, do głównych promotorów integracji Europy Zachod­niej. Wprowadził RFN do zachodnioeuropejskich struktur integracyjnych. Zapoczątkował też proces niemiecko-francuskiego pojednania. Opowiadając się za zjednoczeniem Europy, widział w tym możliwość zjednoczenia Niemiec. Dlatego też sugerował, by Niemcy nauczyli się traktować sprawy własnego zjednoczenia nie jako problem narodowy, lecz jako kwestię ogólnoeuro­pejską¹⁹⁸.

Realizowana przez RFN i NRD oraz- wspierające je mocarstwa polityka niemiecka pogłębiała rozbicie Niemiec. Nie mogła tego już raczej zmienić, uwarunkowana przypuszczalnie względami taktycznymi, oferta Stalina z 10 III 1952 r. w sprawie neutralizacji zjednoczonych Niemiec¹⁹⁹, podobnie jak (69) i liczne inicjatywy zjednoczeniowe w latach pięćdziesiątych (np. poprzez wolne wybory) wysuwane przez państwa sojuszu zachodniego²⁰⁰. Mając na uwadze przesłanki ideologiczne, którymi kierował się Związek Radziecki, jak i ówczesną wykładnię interesów bezpieczeństwa dokonywaną przez kierow­nictwo radzieckie, należy wątpić w to, że ZSRR był skłonny wówczas zapłacić tak wysoką cenę za zapobieżenie w ostatniej chwili połączeniu się RFN z sojuszem zachodnim²⁰¹. Oznaczałoby to m.in. osłabienie pozycji Związku Radzieckiego w Europie oraz pozycji reżimów politycznych w Pol­sce czy Czechosłowacji. Wykorzystując obecność w NRD i prawo od­powiedzialności za Niemcy jako całość, ZSRR działał jako zwycięskie mocarstwo. Będąc obecnym na ziemi niemieckiej, miał możność udowod­nienia swojej równości ze Stanami Zjednoczonymi w kształtowaniu sytuacji w Europie.

Neutralnymi Niemcami nie były zainteresowane również mocarstwa zachodnie. W praktyce prowadziłoby to m.in. do wycofania się Stanów Zjednoczonych z centrum Europy. Oznaczałoby to również przyzwolenie na ponowne balansowanie Niemiec między Wschodem i Zachodem Euro­py, co było cechą charakterystyczną ekspansywnego nurtu polityki nie­mieckiej²⁰². Mocarstwa zachodnie uważały zneutralizowane Niemcy w cen­trum Europy za poważne niebezpieczeństwo dla kontynentu²⁰³. Również kanclerz Adenauer nie wyrażał zainteresowania propozycją zjednoczonych, ale neutralnych Niemiec, przyznając absolutne pierwszeństwo koncepcji integracji z Zachodem²⁰*, choć zarazem mocno akcentował, że zjedno­czenie Niemiec jest jednym z warunków wstępnych prawdziwego stanu pokoju i wolności na kontynencie europejskim. (70)

I.1

Postępował proces integracji RFN i NRD z przeciwstawnymi systemami społeczno-politycznymi. Jednym z najdonioślejszych przejawów tej integracji było przystąpienie RFN do NATO (5 V 1955 r.), a NRD do Układu Warszawskiego (28 I 1956 r.). Od tego czasu państwa obu systemów trak­towały podział Niemiec jako stan, który trwać będzie przez długi czas. Konsekwencje integracji obu państw niemieckich w ich sojuszach były podobne — wzmacniały podział Niemiec i podział Europy, a oba te podziały nawzajem się umacniały. Zapewnienie sobie wierności sojuszniczej i poten-cjałów państw niemieckich dawało każdej ze stron znaczny przyrost siły.(73)

I.1

Od tego czasu pańs­twa bloku radzieckiego nie traktowały już zjednoczenia Niemiec jako niezbędnego warunku postępów normalizacji stosunków między Wschodem a Zachodem. Nastąpiło odwrócenie priorytetów. Ewentualne zjednoczenie dwóch państw niemieckich widziano jako efekt postępującego odprężenia międzynarodowego, rozbrojenia, rosnącego poczucia bezpieczeństwa sąsia­dów Niemiec, na drodze stopniowego zbliżenia i porozumienia się obu państw niemieckich. (74)

I, II, IV

---