CHARAKTERYSTYKA STOLARKI OKIENNEJ
W POSZCZEGÓLNYCH OKRESACH JEJ ROZWOJU

Podział płaszczyzny okna Krzyż okienny = SŁUPEK + ŚLEMIĘ Kwatera ≠ szyba stały – drewniany/kamienny, jako element architektoniczny; słupek i ślemię zamontowane w obokniu pozorny – drewniany; nie wchodzi w oboknie * kamienny – gotyk i renesans; wyjątkowo wczesny barok – 1 poł. XVII w. * drewniany – z XVIII i XIX w.; wyjątkowo zachowane z XVIII w. Właściwy – przenikanie się słupków i ślemion Pozorny – połączenie ślemiona z listwami przymykowtmi w oknach bezsłupowych Przenikanie „w krzyż” – w tej samej płaszczyźnie, przycięcie profilu pod kątem 45 ◦ - rzadkie Wprowadzenie kostki na styku słupka i ślemienia Słupek przechodzący – powszechnie - popularna listwa przymykowa w formie pilastra/kolumienki Okna o (prawie) równych i nierównych podziałach - równolegle do XX w. kamienne – kon. XV- 1 poł. XVII w. Płd. – podziały nierówne Płn. – prawie równe – przełom XVI/XVII drewniane Płn. – podziały równe, we wszytkich okresach, popularne 1550-1650 Płd. – podziały nierówne, popularne po 1650, przeważa w poł. XVIII w.-2 ćw. XX OKNA ZŁOŻONE – o kilku słupkach i ślemionach do poł. XIX w. dominuje słupek przechodzący (czyli ślemię dobijające) 1840-60 – dominuje ślemię; słupek zanika zastąpiony listwą przymykową Gotyk, renesans ­–symetryczne rozmieszczenie okien; dla zachowania symetrii blendy z malowaną stolarką Okna kościelne - laskowanie - wiatrownice - szpary, by woda się nie skraplała i mogła uciec na zewnątrz, korytka z dziurą – trzeba je czyścić; dziś nie istnieją Renesans – witraże gabinetowe – tematyka heraldyczna/religijna	Słupki mocno profilowane przekroje prostokątne ze złagodzonymi krawędziami (fazy, profilowania) - podobne rozwiązania w kamieniu i w drewnie (w drewnie mogą być nieco smuklejsze) - rzadziej rzeźbione w drewnie XVIII/XIX w. - słupki i ślemiona zwrócone na zewnątrz przy skrzydłach otwieranych do wnętrza (i odwrotnie) - powszechne słupki profilowane; przekrój zbliżony do półwałka - równolegle rozwiązania stosowane wcześniej, zbliżone do prostokąta z profilowaniem - XVIII w. – w architekturze pałacowej likwidacja słupka; w architekturze mieszczańskiej w poł. XIX w. Ślemiona Do poł. XIX w. Najprostsze – prostokątne, krawędzie rzadko złagodzone drobnymi profilami Wywodzące się z prostokąta, mające w górnej części wystający profil/półwałek O przekroju zbliżonym do słupka - formie półwałka W formie okapnika - ślemiona płaskie, nierozczłonkowane stosowane są od wprowadzenia okien znormalizowanych Okna zwykle malowane
	Od zewnątrz XVI w. ciemnooliwkowo zielony, jasnoszary, jasno brązowy, renesans - czerwony (krwi wołowej), zielony barok - kolory jaśniejsze od 1815 r. – biel Wewnątrz Dopasowane do rozwiązania wnętrza
	Przy łukach odciążających stolarka ruchoma – prosta! – do XVIII w. Okna zależnie od sposobu przylegania skrzydeł do oboknia Okna tępe - wręby jedynie w obokniu, skrzydła wchodzą w nie całą grubością - w XVIII w. wypierane przez okna przylgowe Okna przylgowe - wręby w obokniu jak i w skrzydle = uszczelnienie podwójne - od XVIII w. (nie wiadomo, czy wcześniej)
Do 1450 r. Okiennice Błony Kon. XIV w. – romboidalne szybki Podział funkcji okna – część dolna, wyższa z okiennicą (funkcja wietrząca), część gówna przeszklona (funkcja doświetlająca) Blendy z malowanymi maswerkami Równolegle występowały okna o (prawie) równych o zróżnicowanych kwaterach Gotyk – poziome podziały okien; oszklenia - bardzo długo, szczególnie na płd. PL, ok. poł. XIV Ok. 1450 – 1600 Okno nowożytne – przeszklone Stosowanie podziału otworu okiennego w kamieniu obok powszechniejszego w drewnie Rugowanie błon zwierzęcych, papierowych, płóciennych itp. Jako wypełnienie skrzydeł Wprowadzenie pełnego oszklenia okna Stosowanie szklanych błon o szybach różnych od prostokąta, np. gomółki (od 2 poł. XV w.), romby, 6- i 8-boczne szybki Późny renesans i wczesny barok – przeważają podziały równe Płn. – przeszklone ściany niemal typowym rozwiązaniem Renesans – kamień - okno 2-poziomowe, 6-cio kwaterowe, z przesuniętym ślemieniem (Wawel) - ostatnie przykłady – pocz. XVII w. - brak witraży – szkła gabinetowe Protestantyzm przyczynił się do powiększenia powierzchni okien (potrzebne światło do czytania Pisma Świętego) Ok. 1600-1730 Coraz częściej stosowano błony szklane o szybach prostokątnych XVIII w. – zwiększanie rozmiarów w tafli (2 tafle na szerokość okna) Równolegle tradycyjne gomółki itd. Nowość - duże krążki Wprowadzenie powszechniej podziału na nierówne kwatery płd. – po 1650 płn. – ok. 1700 Okiennice wewnętrzne – od XVIII w. (składane), po dwie z każdej strony, związane z wyglądem wnętrza, powtarzają podziały boazerii kon. XVI/pocz. XVII w. – okna kamienne o równych kwaterach (nie potrzebowały ślemion w drewnie) 1 poł. XVIII w. – w dużych otworach o podziale w kamieniu z nierównymi kwaterami mogły istnieć stolarki krosnowe z drewnianymi ślemionami Barok – charakterystyczne okna trójpoziomowe o nierównych kwaterach (Tylman z Gameren)	OKIENNICE – do 2 poł. XV same; później wspierana oszkleniem (nawet do 1650) - z/bez rygla - za węgarkiem okiennym - oboknie z wykutym wrębem – uszczelnia - okiennice ażurowe/ z przeszkleniami - w gotyku i renesansie często jako jedyne skrzydła - niewiele zachowanych - przy blendach dla zachowania symetrii od zewnątrz wewnątrz – od XVIII w. Podział okna na dwie części górna, niższa, stała o funkcji doświetlającej dolna, wyższa, z okiennicami o funkcji wentylującej 1 poł. XV w. – typowe okna – czterodziałowe, słupek, ślemię, bez wrębów, j.w. - utrzymują się bardzo długo - w Koloni do 1600 , Wawel XVII w. Wprowadzenie oszklenia w dolnych kwaterach - też od XV w., zwykle z okiennicami - PL – XV-XVI w.; gomółkami od pocz. XVI w. - wiatrownice Oboknie kamienne - występowało bardzo długo - z wrębami; Ratusz, Toruń, okno od dziedzińca (1602-1603) OKNA KROSNOWE - wywodzą się z budownictwa kamiennego - wprowadzenie drewnianego krosna między oboknie a skrzydła – większa szczelność - Francja – ok. 1400 - PL – kon.XV – XIX w. (nawet obecnie) -krosna do kamieniarki przymocowane prętem (zachowane przykłady z XVIII w. szklone na kit) - okna letnie – wewnętrzne – odwrotnie jak w skrzynkowych i ościeżnicowych OKNA OŚCIEŻNICOWE (futrynowe/polskie) - wywodzą się z budownictwa wieńcowego, drewnianego, szkieletowego mogą występować same stojaki, bądź całe oboknia PL – 2 poł. XV w. również pełnią funkcje konstrukcyjne (w stojaki wpuszczano brusy) - oboknia montowano w czasie wznoszenia ściany -w najstarszych przykładach skrzydło zawieszano bezpośrednio na elementach konstrukcyjnych - w budownictwie murowanym zapewne starsze od krosnowego – kon. XIV/XV w. - Ratusz, Toruń, II p., 1 poł. XVIII w. – ościeżnica otwierana na zewnątrz

W okresie II i III stosowano błony szklane umieszczane w licu fasady, bądź za węgarem;
sporadycznie stosowano okna podwójne

Ok. 1730-70 Szklenie na kit (tzw. okna angielskie) w szczeblinach krzyżowych; umożliwia szklenie dużych skrzydeł Stopniowe zanikanie szklenia w ołowiu Nasila się nierówny podział na kwatery Stopniowo zanika słupek (listwa przymykowa imitująca słupek) Zwiększa się skrzydło aż do likwidacji ślemiona Pojawiają się portfenetry Okna ze szczeblinami krzyżowymi - od rokoka – 2-3 ćw. XVIII w.; w skromnych rozwiązaniach do 1 poł. XIX w. - sporadycznie nadślemienie półkoliste (rzadziej odcinkowe) - zaakcentowany „krzyż okienny” o przesuniętym ślemieniu (asymetria w pionie) - prostokątne tafle w układzie pionowym - równolegle występuje jeszcze szklenie ołowiu XVIII w. – kwatery na całą wys. Okna - 267 cm w szkleniu w ołowiu - poł. XVIII w. – niekiedy usuwa się ślemiona z istniejących okien - lufciki Żaluzje – 2 poł. XVIII w., zabezpieczające od słońca deseczki z prześwitami na stałe z ruchomymi deseczkami, persjany, okiennice perskie Ok. 1770-1870 Szklenie na kit - okna za szczeblinami poziomymi o dużych taflach szyb Okna klasycystyczne – 4 ćw. XVIII w., nawet do poł. XX w. - szyby na całą szerokość skrzydła - głównie o konstrukcji ościeżnicowej - otwarcie przestrzeni - przeniesienie pomieszczeń reprezentacyjnych z piętra na parter Zwierciadła wypukłe Równolegle występują okna ze szczeblinami krzyżowymi Dominują proste zamknięcia; zamknięcia łukiem tylko w ryzalitach W pałacach klasycystycznych (XVIII/XIX) okna z półkolistym nadślemieniem, ze ślemionem o dość dużej grubości Ok. 1870-1930 Okna skrzynkowe – szyby o wys. 120-140 cm W przekryciu otworów – łuki Ok. 1900 w nadślemieniach szczebliny krzyżowe, bądź gęsto rozstawione pionowe; najczęściej w skrzydłach zewnętrznych (prostokątna secesja) Okna z dużą taflą środkową z drobnymi podziałami szczeblin na obrzeżach Często zanika słupek - stosowanie pozornych krzyży z przechodzącym ślemieniem Moda na witraże Rozwiązania pozornych krzyży okiennych, rzadziej słupków skromne bogate – formy historyzujące lub secesyjne; (Ratusz, Toruń, elewacja wschodnia) - listwa przymykowa w formie kolumienki, z cynkową głowicą prefabrykowana) - korzystano ze wzorników 2 poł. XIX – typowe okna, podobne wymiary Powrót witraży 2 poł. XIX/pocz. XX w. żaluzje podnoszone (podciągane) z lambrekinami – blaszane, zasłaniały pociągniętą żaluzję żaluzje zwijane na walcu Kon. XIX/pocz. XX w. - nadślemię prostokątne poziome – układ typowy dla tego okresu - słupki i ślemiona mają takie same przekroje Po 1930 Przeważają okna jednorzędowe Okna dwu-, trój-, i wielodzielne (wyraz modernizmu) - przeszklenie ścian Znormalizowanie stolarki po wojnie Okna drewniane oraz nowoczesne - z tworzyw sztucznych bądź aluminium Lata 50. – obowiązują okna zespolone Lata 70. – okna jednoramowe Na wsi wciąż występują okna skrzynkowe, a nawet ościeżnicowe

OKNA OŚCIEŻNICOWO-KROSNOWE - PL – XIX w. – szczególnie płn. i zach. - najstarszy przykład z XVIII w. -przeważnie okna tępe Okna zależnie od sposobu przylegania skrzydeł do oboknia Okna tępe - wręby jedynie w obokniu, skrzydła wchodzą w nie całą grubością - w XVIII w. wypierane przez okna przylgowe Okna przylgowe - wręby w obokniu jak i w skrzydle = uszczelnienie podwójne - od XVIII w. (nie wiadomo, czy wcześniej) Okapnik okienny – zabezpiecza od wody - 2 poł. XVII w. - popularność – 2 poł. XVIII w. XVIII w. – usuwa się słupek, a powstaje przymyk Rowek w obokniu ­- XVIII w. - w oknach przylgowych - sporadycznie - między ramiakiem i obokniem, od strony zawiasów - rowki w obokniu, w którym przymykają się wystające elementy ramiaka („S”) - popularność – 2 poł. XIX – pocz. XX w., później zanikają OKNA PODWÓJNE - popularność – 2 poł. XIX w.; też w XVII w. dwie ramy krosnowe po obu stronach węgarka (Rynek 19, Trń, parter, XVIII w., przylgowe na kit; Zamek Królewskie, W-wa, kon. XVII w.) - okna letnie – wewnątrz - okna zimowe – z zewnątrz, zdejmowane ościeżnicowe -rzadko - w pałacach klasycystycznych (Zamek w Warszawie, pomieszczenia Stanisławowskie) - 2 poł. XIX w. powszechne - skrzydła otwierane na zewnątrz – niewygodne OKNA SKRZYNKOWE - 2 poł. XIX w. – obydwa skrzydła otwierane są do środka jednokrosnowe – skrzynkowe francuskie - ościeżnica i krosno od zewnątrz; Różana 5, Trń - PL – płn., zach., Śląsk, wcześniej krosnowe dwukrosnowe – ościeżnica między dwoma krosnami półskrzynkowe – ościeżnica i szczątkowe krosno - krośniaki tylko w progu (ławie) i nadprożu - popularność w Polsce centralnej, płd., wsch., wcześniej ościeżnicowe OKNA PRZESUWANE - w PL rzadko - kon. XVII w. popularne w Holandii i Anglii; w XVIII w. w Niemczech przesuwane pionowo – sporadycznie XIX i XX w. przesuwane poziomo – karczmy i budynki gospodarcze OKNA ZESPOLONE (szwedzkie) - by oszczędzać materiał - PL od 1900, pop. 1950 - Warszawa, Hotel Bristol, 1901, Władysław Marconi - przed II wojną okna zespolone bardzo rzadkie - po wojnie obowiązujące - oboknie w formie ościeżnicy z wyciętymi dwoma wrębami - skrzydła zewnętrzne i wewnętrzne spięte razem na złącza śrubowe i zawieszone wspólnie na zawiasach, umieszczonych w ramie wewnętrznej (po odkręceniu śrub można było zdjąć okna do mycia) - dobre właściwości izolacyjne - później komory rozprężające – w budownictwie wysokim mogła przedostawać się woda, w komorze zatrzymywała się i spływała w dół OKNO JEDNORAMOWE - jeszcze oszczędniejsze - w jedną ramę dwie szyby (rozstaw szkła 12 mm) -lata 70. - obecnie z tworzyw sztucznych - listwa dystansowa – materiał higroskopijny, by nie zaparowało okno, gdy się doszczelni (w nowych oknach) - szczelność wadą i zaletą 1929 r. - Znormalizowanie stolarek w Polsce