2.Rozdział metodologiczny.
Proces badawczy, jak każdy proces poznawczy, jest świadomą, celową i zamierzoną czynnością poznającego przedmiotu. Wszelka działalność, która ma prowadzić do określonego celu, powinna być sterowana metodycznie za pomocą określonych reguł i wskazań determinujących i kontrolujących postępowanie człowieka. Odnosi sie w szczególności do czynności badawczych, zmierzających do poznania danych faktów lub zjawiska w sposób zapewniający maksymalny stopień efektywności, to jest w najkrótszym czasie i przy najmniejszym nakładzie sił i środków.
Metodologia badań socjologicznych z kolei jest nauką o zasadach i sposobach postępowania badawczego. Przez zasady, czyli reguły lub normy takiego postępowania, rozumie się pewne najogólniejsze dyrektywy (zalecenia), mające na celu ułatwienie w miarę skutecznego przeprowadzania badań. Natomiast sposobami postępowania badawczego nazywa się mniej lub bardziej skonkretyzowane procedury (strategie) gromadzenia i opracowania interesujących badacza wyników (materiału badawczego). Sposoby te noszą zazwyczaj nazwę metod lub technik badawczych.
Metodologia badań pomaga m.in.:
„w zdaniu sobie sprawy z różnych ograniczeń co do możliwości poznania podejmowanych problemów badawczych;
w odróżnianiu wiedzy naukowej od zdroworozsądkowej, czyli wiedzy uzasadnionej i sprawdzonej od tej przyjętej bez dowodów, a więc po prostu na wiarę i w sposób bezkrytyczny;
w zachowaniu należytej ostrożności i umiaru w wyciąganiu wniosków z przeprowadzonych badań, w tym także unikaniu formułowania twierdzeń w kategorii powinności; w rozumieniu potrzeby komplementarnego podejścia w badaniach pedagogicznych, tj. Z uwzględnieniem zarówno badań ilościowych, jak i jakościowych;
w wybiórczym i krytycznym czytaniu prac z zakresu pedagogiki i w ogóle wszelkich nauk społeczno- humanistycznych”.
2.1. Przedmiot i cel badań.
Przechodząc do charakterystyki przedmiotu badan socjologii trzeba wskazać, że jest on bardzo złożony. Obejmuje bowiem rozmaite twory życia społecznego, zarówno materialne (np. różne zbiorowości społeczne), jak również idealne, do których zaliczamy np. idee, przesądy, czy też wierzenia ludzi. W związku z tym można powiedzieć, że przedmiotem badań jest wszystko, co składa się na rzeczywistość społeczną.
Przedmiot badania naukowego stanowi rolę wyznacznika pola działania, określa tym samym zakres prac badawczych . Mówiąc zatem „przedmiot badań” należy mieć na myśli obiekty czy zjawiska , w odniesieniu do których chcemy prowadzić badania.
Pierwszym etapem w procedurze badawczej jest określenie celu badań czyli tego do czego badacz zmierza i co w swoim działaniu chce osiągnąć. Ustalenie celu badań jest zatem tożsame z uświadomieniem przez badającego, po co podejmuje badania (cel) oraz jaka jest przydatność ich wyników. Istotnym warunkiem realizacji przyjętego przez badacza celu badawczego jest ustalenie i sprecyzowanie przedmiotu badań.
W pracach badawczych wyróżnia się następujące kategorie celów:
teoretyczno- poznawcze
praktyczno- wdrożeniowe
poznawcze
teoretyczne
praktyczne.
Podsumowując, poprzez badania empiryczne w socjologii można :
weryfikować prawdziwość powstałych już teorii oraz wynikających z nich wniosków
oceniać i polepszać zastosowania poszczególnych teorii do potrzeb praktyki
rozszerzyć uzyskaną już wiedzę na temat określonych procesów społecznych, poprzez dodanie do niej nowych danych i wynikających z niej wniosków
pozyskania nowych, nieznanych dotąd faktów, które umożliwiają rozszerzenie zakresu wiedzy socjologicznej na nowe obszary rzeczywistości społecznej.
Badania społeczne mają wpływ na poznanie warunków i praw, którymi rządzą się procesy społeczne. Przyczyniają się do poszerzenia zakresu nauk społecznych, pozwalając im na nieustanny rozwój. Rozwój socjologii, zarówno w jej sferze teoretycznej i praktycznej, ma wpływ na pozostałe nauki, gdyż daje wiedzę o zmianach i prawach rzeczywistości społecznej.
Przedmiotem tej pracy są badania przeprowadzone wśród grupy studentów kształcących się na uczelniach znajdujących sie na terenie Katowic. Celem pracy jest znalezienie odpowiedzi dotyczące szeroko pojętego tematu jakim są wzory kulturowe i wzory osobowe w filmie. Praca ta ma pozwolić znaleźć odpowiedzi na pytania badawcze, które przedstawione są poniżej.
2.2 Problemy i pytania badawcze.
Problemem badawczym nazywamy to, co jest przedmiotem wysiłków badawczych, czyli po prostu to, co orientuje nasze przedsięwzięcia poznawcze. Nawet najprostsze przedsięwzięcie badawcze nie jest możliwe bez określenia problemu, który chcemy badać. Ale oprócz ogólnej orientacji, czyli ogólnego określenia problemu badań, ważna jest również konkretyzacja, tzn. uściślenie problemu.
Problematyka badacza to zestaw pytań, na które w trakcie badań będziemy poszukiwali odpowiedzi. Mogą one dotyczyć problemów teoretycznych lub praktycznych. Bez względu jednak na to czy pytania mają cel praktyczny czy teoretyczny, muszą zawsze dotyczyć tego, czego nauka nie wie, muszą być formułowane przy użyciu terminów, pojęć właściwych danej dyscyplinie naukowej oraz powinny z nich wynikać wskazówki dotyczące sposobów ustalania na nie odpowiedzi.
Przy opracowaniu problemów badawczych należy mieć na uwadze podstawowe kryteria ich poprawności metodologicznej, którymi są:
precyzyjność sformułowania problemu( od strony logicznej i językowej).
usytuowanie go na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych.
empiryczna sprawdzalność problemu.
Jego praktyczna poprawność, czyli użyteczność społeczna.
Według S. Nowaka „problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć pytanie”. O tym w jaki sposób formułować pytania, jaką nadawać im formę, treść i zakres, mówi nam jedna z klasyfikacji, wyróżniająca dwa rodzaje. Pytania rozstrzygnięcia- zaczynające się partykuła „czy” i stwarzające szansę na dwa rodzaje odpowiedzi: potwierdzającą zawartą w pytaniu treść lub zaprzeczającą treści pytania. W skrajnej postaci pytanie rozstrzygnięcia może być kwitowane odpowiedzią : „tak” lub „nie”.
Pytanie rozstrzygnięcia nie wymusza na badaczu szukania odpowiedzi. Odpowiedź jest zawarta w pytaniu , w danych, jakie zostały w pytaniu już zwarte. Badaczowi pozostaje tylko wybór prawdziwej odpowiedzi- pozytywnej lub negatywnej.
Pytania dopełnienia- zaczynają się od wszelkiej innej partykuły pytajnej: „jak”, „co”, „dlaczego”, „gdzie” itp. Pytania dopełnienia są swoistą dyspozycja do poszukiwania odpowiedzi prawdziwej i adekwatnej do wypełnienia treścią zawartego w pytaniu obszaru niewiedzy.
Owa praca ma pomóc w odpowiedzi na postawione niżej pytania badawcze, które wynikają z takich oto problemów badawczych:
Znaczenie wzorów kulturowych i osobowych dla młodzieży.
Dostrzeganie przez młodzież wzorów kulturowych i osobowych w filmie.
Porównanie wzorów kulturowych i osobowych pokazanych w filmie, a tych poznanych w inny sposób.
Film jako sposób na edukację kulturalną, poznanie nowych wzorów i utrwalenie już znanych.
Pytania badawcze:
Czym dla młodzieży są wzory kulturowe i wzory osobowe?
Czy wzory kulturowe i osobowe są dla młodzieży znaczące?
Które ze wzorów są istotniejsze, wzory kulturowe czy wzory osobowe?
Czy młodzi ludzie dostrzegają pokazane w obejrzanych przez nich filmach wzory kulturowe i wzory osobowe?
Czy wzory pokazane w filmie są dla młodzieży wiarygodne?
Czy poprzez film można w pełni poznać nieznany sobie wzór?
Który ze sposobów poznania wzorów kulturowych i osobowych jest dla młodzieży najlepszy?
Czy sposób oglądania filmu (miejsce, towarzystwo) wpływa na dostrzeganie wzorów kulturowych i osobowych
Czy film jest traktowany przez młodzież poważnie czy jedynie jako rozrywka?
Jaka jest rola filmu w edukacji młodzieży?
2.3. Metody badawcze, techniki i narzędzia badawcze.
W opracowaniach metodologicznych można spotkać się z bardzo różnymi klasyfikacjami metod i technik badawczych. Wg S. Nowaka: „[…] metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania”.
Przez metodę rozumie się na ogół system założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do jakie się świadomie zmierza.
Wg L. A Gruszczyńskiego metoda musi być:
Adekwatna do zamierzeń badawczych, prowadząc do ich rozwiązania,
Powinna zapewniać poprawność i precyzję rozumowania,
Metoda powinna być jasna, zrozumiała i jednoznaczna wykluczając w ten sposób dowolność postępowania,
Metoda powinna umożliwiać skuteczne zrealizowanie celu możliwie jak najkrótszą drogą,
Powinna sugerować wybór technik badawczych, stosowanych narzędzi służących do zbierania niezbędnych informacji,
Powinna umożliwić właściwe opracowanie zebranego materiału.
L. A. Gruszczyński podaje następujące metody badawcze:
Badania surveyowe
Przez badania te rozumie się systematyczne studium życia zbiorowego oparte na ilościowej charakterystyce zjawisk społecznych oraz na interrogatywnym( poprzez zadawanie pytań) zbieraniu informacji od wytypowanych w tym celu jednostek (respondentów). Jest to szczególny sposób badania opinii( postaw, wartości, norm społecznych, aspiracji) przy pomocy wywiadów z konkretnymi ludźmi, najczęściej posiłkując się z góry przygotowanymi kwestionariuszami.
Badania panelowe
Metoda panelowa polega na wybraniu próbki jednostek mających reprezentować badaną populację oraz na przeprowadzeniu z tymi osobami w dwóch lub więcej momentach wywiadów na temat rozpatrywanych problemów. Metoda ta pozwala uchwycić następowanie zmian w opiniach, zdarzeniach procesach czy faktach społecznych zachodzących w czasie.
Badania pollingowe
W odróżnieniu od badań panelowych, są to badania na poziomie zbiorowości. Są to ilościowe badania kwestionariuszowe, które najczęściej stosowane są do analizy opinii publicznej, postaw i ich zmian.
Badania trackingowe
Istotą tego badania jest powtarzalny pomiar zjawisk będących przedmiotem zainteresowania.. Celem pomiaru jest ukazywanie zmian w ocenach, postawach czy opiniach i kierunków tych zmian.
Aby rozwiązać dowolny problem teoretyczny lub praktyczny trzeba dokonać wyboru odpowiedniej metody badań, czyli takich powtarzalnych i systematycznie uporządkowanych sposobów postępowania, które umożliwiają nam realizację zamierzonego celu. Tak pojęte metody mogą być szeroko i wąsko rozumiane. O metodzie badań w szerokim znaczeniu mówimy wówczas, gdy staramy się ogólnie określić charakter i zakres danych badań, za to o metodzie w węższym znaczeniu mówimy wtedy, gdy określamy powtarzalne sposoby rozstrzygania przeróżnych konkretnych zagadnień, związanych z realizacją badań poprzez przyjętą metodę w znaczeniu szerokim.
Metodą badawczą, która moim zdaniem będzie najbardziej pomocna w moich badaniach, jest metoda badania ankietowego.
L.A. Gruszczyński definiuje technikę, jako sposób pozyskiwania, gromadzenia materiału empirycznego, którym kierują dokładnie opracowane wytyczne, dyrektywy. Przez techniki badawcze należy rozumieć narzędzia, środki, umiejętności, procedury stosowane w badaniach empirycznych na drodze metod i założeń metodologicznych. Technika jest więc swojego rodzaju instrukcją podającą jak należy postępować i jakie środki, narzędzia wykorzystać przy zbieraniu materiału badawczego. Jest na ogół podrzędna metodzie i z niej wynika.
Techniki ankietowe są niewątpliwie jednymi z najczęściej wykorzystywanych technik badawczych w socjologii. Termin ankieta występuje w metodologii badań społecznych co najmniej w dwóch znaczeniach, jako jakiś formularz, listę pytań, na które udziela się pisemnie odpowiedzi, albo w znaczeniu sposobu zbierania materiałów do badań, całej związanej z tym procedury. Pierwsze znaczenie określa narzędzie, dzięki któremu można pozyskać jakieś informacje, drugie z kolei jest skrótowym określeniem jednej z socjologicznych technik zbierania materiału, techniki ankiety.
Technika, jaka została zastosowana w tych badaniach, to technika ankiety. Kwestionariusze ankiety wypełniano bez udziału ankieterów, przez samych respondentów. Aby odpowiedzieć na postawione wyżej pytania badawcze technika ankiety, wydaje się być najbardziej pomocną.
Kwestionariusz, jak każde narzędzie, służy realizacji pewnego celu. Kwestionariusze socjologiczne mogą być stosowane wyłącznie do realizacji tych celów, tych badań, dla których zostały przygotowane.
Każdy kwestionariusz badawczy spełnia przynajmniej trzy podstawowe funkcje:
„przełożenie” teoretycznej problematyki badawczej na konkretne pytania zadawane respondentom w taki sposób, by uzyskane odpowiedzi dostarczały rzeczywiście tych informacji, na jakich zależy badaczowi;
nakłonienie respondenta do udzielania odpowiedzi, a zarazem ułatwienie mu sformułowania tej odpowiedzi przez każdorazowe „wyznaczenie” respondentowi tego obszaru problemowego, w którym- formułując odpowiedź- ma się poruszać;
takie przygotowanie materiału empirycznego, by był on przydatny do ilościowej i/lub jakościowej analizy.
Kwestionariusz badawczy to w istocie rzeczy ułożona według precyzyjnie ustalonej kolejności lista przeznaczonych dla respondenta pytań wraz z miejscami przeznaczonymi na zanotowanie odpowiedzi.
Pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. Najczęściej są to pytania zamknięte i zaopatrzone w tak zwaną kafeterię, czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. Ankieta dotyczy najczęściej wąskiego zagadnienia bądź problemu szerszego rozbitego na kilka zagadnień szczegółowych(...). Może być wypełniana przez respondenta lub badającego.(...) ”
Narzędzie wykorzystane w tej pracy to kwestionariusz ankiety, zawierający pytania dotyczące zagadnień związanych z filmem, wzorami kulturowymi czy wzorami osobowymi. W kwestionariuszu znajdują sie pytania zamknięte, otwarte, a także półotwarte, w których będzie można dopisać własne uwagi, tak aby respondent mógł się w jak najpełniejszy sposób wypowiedzieć na każde z zadanych mu pytań. Cały kwestionariusz ankiety składa sie zarówno z pytań o opinię, o wiedzę, o źródło informacji oraz o motywy. Na końcu kwestionariusza znajduje sie krótka metryczka.
Kolejnym etapem badań jest dobór osób badanych, czyli „wyselekcjonowanie dla celów badawczych pewnej liczby osób spośród określonej zbiorowości ludzi, którymi badacz jest szczególnie zainteresowany” Spośród określonej populacji dokonujemy wyboru osób, które zostaną objęte badaniami zgodnie z podstawowym celem naszych badań. Dobór osób badanych może być dokonywany w różny sposób. Za najbardziej trafny sposób uznawany jest losowy dobór próby, w którym badacz nie ma bezpośredniego wpływu na wybór osób badanych, a każda osoba wchodząca w skład interesującej nas musi mieć jednakową szansę by stać się obiektem badania.
Dobór próby badawczej należy rozpocząć od zdefiniowania populacji, której badania będą dotyczyły i z której będzie wybierana próba. Próba badawcza powinna odzwierciedlać możliwie dokładnie charakterystyczne właściwości całej zbiorowości. Do badań tych potrzebne jest wybranie próby będącej częścią populacji generalnej wyselekcjonowane do badań ze względu na ustaloną cechę.
Większość badań przeprowadza się za pomocą próbki reprezentacyjnej, decydują o tym przesłanki:
rachunek prawdopodobieństwa, który mówi, iż cechy badanej części zbiorowości pokrywają się z cechami całej populacji
badania na próbach są łatwiejsze w realizacji, gdyż ponoszą za sobą mniejsze koszta.
Próba reprezentacyjna to podzbiór, który pod względem struktury, odpowiada dokładnie zbiorowi, z którego został pobrany. Jest więc miniaturą układu, z którego został wyłoniony.
Wybranie badań niewyczerpujących zmusza do określenia ile osób będzie tworzyło próbę reprezentacyjną, decydują o tym następujące czynniki:
problematyka i poziom skomplikowania badań
użyte metody i techniki badawcze
sposób analizy danych uzyskanych w trakcie badań
wielkość całej analizowanej zbiorowości
charakter jej zróżnicowania jeśli chodzi o problem badawczy oraz cechy społeczno-demograficzne.
Istnieją dwa zasadnicze rodzaje doboru próby: losowy(związany z rachunkiem prawdopodobieństwa) oraz celowy (badacz decyduje o tym kto będzie tworzył próbkę reprezentacyjną, opierając się na wiedzy o badanej zbiorowości). W ramach doboru losowego można losować w oparciu o regułę doboru losowego, warstwowego, systematycznego. Jeśli chodzi o dobór celowy można skorzystać z próby kwotowej, celowo-reprezentacyjnej. Dokonując wyboru próby powinno się kierować względami organizacyjnymi oraz calami, jakie niosą ze sobą badania.
Respondentem w tym badaniu może być każda z osób będąca uczniem szkoły średniej znajdującej się w Katowicach bądź studentem jednej z uczelni w Katowicach.
2.4. Zmienne i wskaźniki
Nieodłącznym atrybutem badań, zwłaszcza ilościowych, są tzw. zmienne i wskaźniki. Bez ich uwzględnienia niemożliwy byłby wszelki rozsądny pomiar badanych faktów, zjawisk, zdarzeń. One czynią taki pomiar w pełni możliwym i realnym.
Zdaniem L.A. Gruszczyńskiego zmienne to różne właściwości( cechy) jednostek lub zbiorów. Nie każda jednak cecha traktowana jest jako zmienna. Zauważyć można bowiem, że zmienna to właściwość empiryczna mająca dwie lub więcej wartości. Innymi słowy, jeżeli badana przez nas właściwość może przybierać różne wartości, to możemy ją potratować jako zmienną.
Pierwszym kryterium podziału zmiennych wg L.A. Gruszczyńskiego jest charakter zmiennych. Z tego punktu widzenia wyróżniamy zmienne ciągłe i zmienne skokowe. Zmienna jest ciągła, jeżeli zbiór jej wartości tworzy kontinuum i jeżeli pomiędzy dwiema sąsiednimi wartościami zmiennej możliwe jest znalezienie trzeciej wartości co oznacza, że przyjmuje ona wartości mieszczące się w pewnym przedziale liczbowym( skończonym lub nieskończonym)ale przeliczalnym.
Drugi podział zmiennych powstaje wówczas, gdy przyjrzymy się obiektom przez owe zmienne opisywanym. Mogą się one odnosić do dwóch rodzajów obiektów będących przedmiotem zainteresowania badaczy:
Do jednostek ( zmienne indywidualne)
Do zbiorów społecznych (zmienne zbiorowe)
S. Nowak mówi: „zmienna określa jedynie, pod jakim względem interesują nas analizowane przedmioty i zjawiska, specyfikując ich możliwe własności, stany lub zdarzenia, którym podlegają, a ponadto jakie typy relacji będziemy uwzględniać między przedmiotami rozpatrywanymi pod danym względem”.
2.5. Hipotezy badawcze.
Zapoczątkowaniem całego toku myślowego, zmierzającego do rozwiązania postawionego problemu, jest wysunięcie hipotezy. Hipoteza jest zawsze dokładniejszym w stosunku do problemu wyznaczeniem zakresu rzeczywistości, na którym toczyć się będą badania - dokładniej precyzuje zmienne, o które pytamy w problemie i które określamy jedynie w większym przybliżeniu. Hipotezą roboczą w ścisłym znaczeniu tego słowa jest jednak tylko takie twierdzenie (przypuszczenie), które spełnia ściśle określone warunki: "hipoteza robocza musi dać się zweryfikować; wyraża związek w zasadzie tylko pomiędzy dającymi się zbadać faktami, zdarzeniami, ludźmi (zmiennymi); jest przypuszczeniem wysoce prawdopodobnym, mającym swe uzasadnienie w dotychczasowym dorobku naukowym; jest wnioskiem z dotychczasowych obserwacji i doświadczeń badacza; jest twierdzeniem wyznaczonym jednoznacznie i w sposób możliwie uszczegółowiony.
W celu stwierdzenia, że dana zmienna występuje w danym przypadku, potrzebne są wskaźniki. Wskaźnik jakiegoś zdarzenia lub jakiejś własności to takie zdarzenie( taka własność), że stwierdzenie jego (jej) istnienia, pojawienia się lub stopnia intensywności bądź faktycznie jest wykorzystane jako przesłanka, bądź zasadnie nadaje się na przesłankę wnioskowania, iż w określonych przypadkach z pewnością, z określonym prawdopodobieństwem lub przynajmniej z prawdopodobieństwem wyższym niż przeciętne wystąpiło zdarzenie( własność).
Wskaźnik zatem umożliwia nam obserwację jakiegoś zdarzenia lub własności, która bez niego nie byłaby możliwa do zaobserwowania. Przygotowując więc badania, których przedmiotem mają być własności, zdarzenia procesy, które nie poddają się łatwej, bezpośredniej obserwacji musimy wskazać na takie inne własności, procesy czy zdarzenia, które poprzez to, że mogą być łatwiej obserwowane będą świadczyły o zajściu tych pierwszych.
Aby jedna cecha mogła być wskaźnikiem innej cechy musi być spełniony przynajmniej jeden istotny warunek: między tymi dwoma cechami musi istnieć jakiś związek. L.A. Gruszczyński wyróżnia dwa rodzaje takich związków:
Pierwszy rodzaj to związek o charakterze konwencji językowej, definicyjnej, terminologicznej. W takim przypadku mamy do czynienia ze wskaźnikami definicyjnymi.
Drugi rodzaj związku to związek o charakterze rzeczowym, empirycznym. Wówczas mamy do czynienia z tak zwanym wskaźnikiem rzeczowym, występującym w dwóch postaciach: jako wskaźnik empiryczny i wskaźnik inferencyjny.
L.A. Gruszczyński wyróżnia następujące rodzaje wskaźników:
Rzeczywiste ( tzn. odpowiadające obiektywnie istniejącym cechom).
Fikcyjne, czyli pozorne.
Jakościowe ukazujące atrybuty danych przedmiotów lub zjawisk.
Ilościowe- podające charakterystyczne dla nich miary, czyli pola zmienności intensywności danej cechy i zarazem pola jej zmian ilościowych.
Korelacyjne, tzn. wskazujące na ich wzajemne uwarunkowanie.
Przyczynowo- skutkowe
Obiektywne i subiektywne.
Zjawiska, które wykorzystuje w badaniach jako wskaźniki można podzielić na dwie kategorie:
Pierwsza kategoria zjawisk spełniających funkcję wskaźników to obserwowane przez nas zachowania. Są to niewątpliwie najstarsze z wykorzystywanych przez człowieka wskaźników. Mogą być one wykorzystywane w trakcie realizacji wszystkich rodzajów badań, tym niemniej najczęściej znajdują zastosowanie przy badaniach o charakterze jakościowym.
Druga kategorią zjawisk mogących pełnić funkcję wskaźników są nasze wypowiedzi, przede wszystkim w swej warstwie treściowej, ale także pozatreściowej. Wykorzystywane są one zarówno w badaniach jakościowych, jak i ilościowych, które w dużej mierze na nich właśnie się opierają.
M. Łobocki scharakteryzował wskaźniki wg następujących kategorii:
Wskaźniki empiryczne- wskazują na zmienną dającą się łatwo bezpośrednio zaobserwować. Zachodząca zaś relacja między tymi wskaźnikami a wskazaną przez nie zmienną ma charakter związku empirycznego. Wskaźniki empiryczne dają się łatwo potwierdzić jako rzeczywiście odnoszące się do badanej zmiennej, a nawet bezpośrednio zaobserwować.
Wskaźniki definicyjne- wynikają z definicji badanej zmiennej. Wskaźniki definicyjne tym lepiej spełniają swą funkcję, im bardziej precyzyjna jest definicja.
Wskaźniki interferencyjne- odnoszą się do zjawisk bezpośrednio nieobserwowalnych i nie wchodzą do definicji badanych zjawisk. Podstawą odwołania się do tego rodzaju wskaźników są często teorie dotyczące zmiennej, na którą wskaźniki te mają wskazywać.
S. Nowak: Metodologia badań społecznych. Warszawa 1985 str.66
M. Łobocki. Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków 2008, str.13-14
Tamże, str.15
S. Nowak: Metodologia badań społecznych. Warszawa 1985, str. 19
M. Guziuk [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. IV red. T. Pilch. Warszawa 2005.
S. Nowak: Metodologia badań społecznych. Warszawa 1985, str. 21
Tamże, str. 23
L. A. Gruszczyński: Elementy metod i technik badań socjologicznych. Tychy 2002, str. 14-15.
M. Łobocki: Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1978, str. 84.
S. Nowak: Metodologia badań socjologicznych. Warszawa 1970, str. 214.
S. Nowak: Metodologia badań socjologicznych. Warszawa 1970, str. 22.
Tamże, str. 66
L. A. Gruszczyński: Elementy metod i technik badań socjologicznych. Tychy 2002, s. 39.
Tamże, str. 38- 52.
S. Nowak: Metodologia badań społecznych. Warszawa 1985, str. 74.
L. A. Gruszczyński: Elementy metod i technik badań socjologicznych. Tychy 2002, str. 40.
Tamże, s. 53-54
Tamże, s. 69.
L. A. Gruszczyński: Elementy metod i technik badań socjologicznych. Tychy 2002, str.70.
Tamże, str.70.
M. Łobocki: Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków 2008,str. 173
Tamże, str. 217
M. Łobocki: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Kraków 1999, str. 162
S. Nowak: Metodologia badań społecznych. Warszawa 1985, str. 114
Gruszczyński L.A: Elementy metod i technik badań socjologicznych. Tychy 2002, s. 84
S. Nowak: Metodologia badań społecznych. Warszawa 1985, str. 117
L. A. Gruszczyński: Elementy metod i technik badań socjologicznych. Tychy 2002, s. 87
M. Łobocki: Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków 2006, str. 32.
S. Nowak: Metodologia badań społecznych. Warszawa 1985, str. 152
M. Łobocki: Metody badań pedagogicznych. Warszawa 1978, str.76-78.
M. Łobocki: Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków 2008, str. 35- 37.