2. Okres geometryczny

(ok. 900-720/700 p.n.e.)

Okres geometryczny obejmuje IX-VIII w. p.n.e. Początek tej epoki wyznacza przekształ­cenie się w Atenach stylu protogeometrycznego w geometryczny, który objął też inne rejo­ny Grecji. Nasza znajomość tego okresu - mimo wzrastającej liczby przebadanych stano­wisk - nadal nie jest dostateczna i opiera się głównie na badaniach cmentarzysk. Od począt­ku IX w. obserwujemy powolną stabilizację i rozwój społeczny. Zjawiska te nasiliły się od połowy IX w., kiedy nastąpiło „przebudzenie" Grecji. O bogaceniu się mieszkańców Grecji świadczą coraz bogatsze, bardziej zróżnicowane jakościowo i ilościowo dary grobowe. W Attyce przestał dominować obrządek ciałopalny, ponownie pojawił się obrządek szkiele­towy, a w miarę upływu czasu oba typy pochówków stosowano równolegle. Rozwijało się rzemiosło artystyczne. Ożywiły się kontakty handlowe: surowce i luksusowe przedmioty zaczęto importować z Cypru, Bliskiego Wschodu i Egiptu.

W VIII w. p.n.e. nastąpiło odrodzenie kultury greckiej (zwane czasem greckim rene­sansem) oraz okres intensywnych przemian społecznych i politycznych, gospodarczych i religijnych. Wyraźnie wzrosła populacja, co jest archeologicznie uchwytne w postaci wzro­stu liczby stanowisk. Wzrósł dobrobyt, rozwijały się sztuka i rzemiosło. Upadł system rodo­wy czy plemienny, a wraz z nim utracili znaczenie basileusowie. Wykształciła się nowa or­ganizacja polityczna - miasto-państwo, czyli polis (l.mn. poleis). Wśród nich szczególnego znaczenia nabrały Sparta i Ateny. Ateny stopniowo zaczęły kontrolować przyległe tereny. Według tradycji do zjednoczenia Aten przyczynił się Tezeusz, który w XII w. p.n.e. dzięki aktowi synojkizmu miał połączyć w jedno miasto (asty) dwanaście gmin Attyki. W rzeczy­wistości proces ten trwał bardzo długo i zakończył się w VII w. p.n.e. przyłączeniem Eleu-zis. Faktem jest jednak, że dość wczesne zespolenie się Attyki, rejonu dużego i bogatego, w jeden organizm państwowy było niewątpliwie jedną z przyczyn dominującej roli Aten w późniejszych latach.

W omawianym czasie intensyfikacji uległy kontakty, m.in. handlowe, z obcymi terena­mi, czemu sprzyjało zakładanie pierwszych faktorii handlowych na wybrzeżach Azji Mniej­szej. W 2 pół. VIII w. p.n.e. rozpoczął się okres Wielkiej Kolonizacji greckiej (czyli „dru­giej" kolonizacji), początkowo skierowanej na zachód na tereny Italii południowej i Sycylii, w późniejszym etapie także nad Morze Czarne i inne rejony, np. Afryka Północna (ii. l i 7). W rezultacie na zachodzie powstało tak wiele nowych miast greckich, że teren ten określany jest jako Wielka Grecja (Magna Graecia). Nowo powstałe ośrodki same zaczęły zakładać własne kolonie.

W rezultacie procesów zachodzących w VIII w. p.n.e. doszło do licznych zmian i inno­wacji, w znacznej mierze powiązanych z odnowionymi kontaktami ze światem zewnętrz-

ARCHITEKTURA

17

7. Mapa kolonizacji greckiej nad Morzem Czarnym

nym. Jedną z najbardziej uderzających zmian był znaczny wzrost importowanych obiektów na terenach, na których wcześniej były one rzadkością. Za pośrednictwem Fenicjan wpro­wadzono pismo alfabetyczne, rozwijała się sztuka figuratywna i architektura, powstały sank­tuaria panhelleńskie, takie jak Delfy czy Olimpia (przypomnijmy, że początek igrzysk olim­pijskich według tradycji greckiej datuje się na 776 p.n.e.). Rozwijała się literatura: powstały poematy Homera, dzieła Hezjoda i jego następców. Te zjawiska, jak również adaptacja wzo­rów egipskich i bliskowschodnich doprowadziły do poważnych przeobrażeń w sztuce grec­kiej i stworzenia jej nowego wizerunku pod koniec VIII w. p.n.e.

Architektura

Architektura okresu geometrycznego nie miała charakteru monumentalnego. Podob­nie jak po poprzednim okresie zachowały się na ogół skromne pozostałości niezbyt dużych budowli. Fundamenty oraz dolne partie obiektów były wykonywane najczęściej z niewiel­kich, nieobrobionych kamieni, partie wyższe natomiast z cegły suszonej; stosowano też drew­no, a budowle pokrywano strzechą. Stosowanie mało trwałych materiałów było zapewne jedną z przyczyn słabego stanu zachowania zabudowy. Ponadto w miejscach, które były użytkowane przez dłuższy czas, później wznoszone założenia niszczyły pozostałości wcześ­niejszych.

18

2. OKRES GEOMETRYCZNY (OK. 900-720/700 P.N.E.)

8. Zagora na Andros, plan osady geometrycznej, VIII w. p.n.e.

ARCHITEKTURA

19

W odniesieniu do okresu geometrycznego istnieje pewna liczba dość dobrze zbada­nych osad. Odkrycia ostatnich dziesięcioleci pozwoliły na ich bardziej systematyczne prze­analizowanie. Osady można podzielić na dwie podstawowe kategorie. Do pierwszej należą osady o charakterze wiejskim, w których domy znajdowały się w pewnej odległości od sie­bie, jak np. w Lefkandi czy w Eretrii na Eubei oraz we wspomnianej Smyrnie. Drugą kate­gorię stanowią osady o charakterze „miejskim". Tutaj domy znajdowały się blisko siebie, były czworoboczne w kształcie, a zabudowa osiedli miała mniej lub bardziej regularny cha­rakter. Obok domów znajdowały się także warsztaty rzemieślnicze właścicieli domów. Jako przykłady osad drugiego typu można wymienić Zagorę na wyspie Andros, Wroulia na Ro­dos, różne miejscowości na wyspach Delos, Naksos, Paros, Rodos, Emporio na Chios, Tori-kos w Attyce i inne.

Zagora, usytuowana na szczycie wzgórza nad morzem, często jest przytaczana jako ty­powy przykład osady omawianego okresu (ii. 8). Rozwijała się mniej więcej od końca IX do końca VIII w. p.n.e.; w późniejszym okresie nigdy nie została ponownie zasiedlona, co ułatwia prowadzenie prac wykopaliskowych. Zamieszkująca ją ludność trudniła się praw­dopodobnie rybołówstwem i handlem. Zbadano około jednej czwartej całej osady, trudno więc określić dokładniej charakter jej zagospodarowania przestrzennego. Domy, wzniesio­ne całkowicie z miejscowego kamienia, z reguły miały kształt prostokątny, często kwadrato­wy. Budowle przylegały do siebie, trudno więc czasem rozgraniczyć, gdzie kończy się jeden, a zaczyna kolejny dom (jedynie budowla położona w centralnej partii osady, interpretowa­na jako budowla o charakterze świątynnym, jest wydzielona i nie została otoczona innymi obiektami; powstała ona jednak dopiero w VI w. p.n.e. po opuszczeniu osady, prawdopo­dobnie na miejscu wcześniejszego ołtarza). W niektórych budynkach odkryto wgłębienia na duże, gliniane naczynia zasobowe - pitosy, a wzdłuż ściany lub ścian kamienne ławy służące jako siedzenia bądź łoża. W Zagórze odkryto również imponujący mur obronny o długości 140 m, wysokości prawdopodobnie 2,65 m i szerokości w niektórych miejscach sięgającej do 7 m.

Solidne fortyfikacje miała też Smyrna już w połowie IX w. p.n.e.; w drugiej fazie istnie­nia osady w 2 pół. VIII w. p.n.e. mur obronny stał się jeszcze bardziej okazały: miał szeroki cokół (8,75 m) i zwężał się ku górze (ii. 9).

9. Osada i mury Smyrny w drugiej fazie, 2 poi. VIII w. p.n.e

W okresie geometrycznym większość znanych budowli miała charakter mieszkalny, zachowały się jednak budynki interpretowane jako budowle sakralne, świątynie.

Budowle mieszkalne okresu geometrycznego przybierały różne kształty; do rzadkości należą domy na planie owalnym, jak np. jeden z domów w Smyrnie podzielony wewnątrz na kilka pomieszczeń. Budowano także dość często obiekty zakończone apsydą. Założenia

20

2. OKRES GEOMETRYCZNY (OK. 900-720/700 P.N.E.)

apsydalne miały w Grecji długą tradycję sięgającą czasów achajskich. Dobrą ilustrację zało­żenia apsydalnego stanowi budowla mieszkalna pochodząca z Antissy na wyspie Lesbos podzielona wewnętrznie na kilka pomieszczeń. Budowle owalne i apsydalne zostają z wolna wypierane przez domy na planie prostokąta (Zagora). Zaczęły one dominować w budownic­twie greckim w VIII w. p.n.e.; takie obiekty łatwiej było łączyć ze sobą i lepiej zagospodaro­wać przestrzeń. Niekiedy budowle na planie prostokąta miały wejście na dłuższym boku, jak w Olounta na Krecie czy w Torikos w Attyce.

Budowle o charakterze sakralnym były wzorowane na budownictwie mieszkalnym. Początkowo miejsca kultowe były otwartymi sanktuariami - miejscami kultowymi otoczo­nymi ogrodzeniem z ołtarzem pośrodku, jak opisane wyżej w Karfi. W miarę upływu czasu i skrystalizowania się nowych praktyk religijnych okresu geometrycznego zrodziło się za­potrzebowanie na dom dla przedstawienia bóstwa, czyli świątynię. W początkowej fazie epoki geometrycznej świątynie były prawdopodobnie zjawiskiem rzadkim. Od zwykłych domów różniły się w niewielkim stopniu, tak więc czasem badacze mają trudności z identyfikacją odkrywanych obiektów. Pomocne bywają zachowane dary wotywne, które wskazują na sa­kralny charakter założenia.

Budowle świątynne okresu geometrycznego można podzielić na trzy typy, które wywo­dzą się z budownictwa mieszkalnego i sięgają korzeniami do epoki brązu: 1. budowla pro­stokątna z wejściem na dłuższym boku lub kwadratowa z ławami wzdłuż ściany (lub ścian); 2. budowla z apsydą; 3. budowla prostokątna z przedsionkiem i wejściem na krótszym boku, która wywodzi się, jak się przypuszcza, z mykeńskiego megaronu¹.

10. Dreros (Kreta), świątynia Apollina Delfiniosa (Delfinion), rzut poziomy, wygląd fasady, przekroje,

ok. pół. VIII w. p.n.e.

Do pierwszego typu można zaliczyć Delfinion w Dreros na Krecie, w którego wnętrzu dwie podpory (najprawdopodobniej drewniane) ustawione były na osi budowli, po obu stro­nach centralnie umieszczonej eschary - prostokątnego ołtarza ofiarnego (ii. 10). Dym ze spalanych ofiar uchodził zapewne przez dymnik w dachu; ognisko z podporami przywodzi na myśl mykeńską tradycję megaronu. Przy tylnym prawym narożniku znajdowała się ława,

ARCHITEKTURA

21

na której składano ofiary, co stanowi z kolei przeżytek tradycji minojskiej Krety. Przed lawą w specjalnie wykonanej jamie odkryto wiele wotów. Wśród nich znalazły się trzy słyn­ne figurki wykonane w technice sphyrelaton (wielkości ok. 'A naturalnej, por. niżej, s.28), zidentyfikowane jako Apollo, Leto i Artemida (ii. 18), które stały się podstawą do uznania świątyni za miejsce kultu Apollina Delfiniosa. Chronologia opisanej budowli nie jest do końca jasna, na ogół datuje się ją na ok. połowę VIII w. p.n.e. Należy podkreślić, że element, który w Karfi znajdował się pod gołym niebem (ołtarz ofiarny, stół na dary), w Dreros otrzy­mał oprawę architektoniczną, widać więc, jak otwarty okręg przekształcił się w budowlę sakralną. Podobną w planie, ale większą świątynię odkryto w Gortynie na Krecie.

Drugi typ sakralnych budowli epoki geometrycznej to założenie z apsydalnym za­kończeniem i najczęściej z podporami przed wejściem. Ten typ reprezentuje m.in. świą­tynia Hery Akraja w Perachorze, powstała ok. 800 p.n.e. i używana do ok. 735 p.n.e. Jeszcze więcej danych na temat technik bu­dowlanych stosowanych w VIII w. p.n.e. do­starczają znalezione w świątyni terakotowe modele budowli, dedykowane Herze, które posłużyły do rekonstrukcji budowli (H. Ba-genal, ii. 11). Model ma w tyle zaokrągloną apsydę, a na froncie otwarty przedsionek kolumnowy. W przedsionku znajdują się 4 filary ustawione w dwóch parach przed krót­kimi antami. W modelu z Perachory po raz pierwszy wystąpiła forma prostylosu, tj. bu-

li. Perachora, terakotowy model budowli, rekonstrukcja, VIII w. pn.e.

dowli typu megaronowego, w której podpo­ry ustawione są przed antami, a nie pomię­dzy nimi. Wysoki dach otwarty od frontu ma _________________________ obie połacie wypukłe. Sekos oświetlony był

dzięki małym, kwadratowym otworom umieszczonym w górnej części ściany frontowej oraz trójkątnym otworom w dłuższych ścianach bocznych. Należy dodać, że w Zagórze odkryto w jednym z domów trójkątne otwory okienne. Niektórzy badacze uważają, że model z Pera­chory przedstawia dom, a nie świątynię, ze względu na znaczną wysokość dachu i kształt sugerujący istnienie pomieszczenia mansardowego. Wysoki, dwuspadowy dach ma także model budowli z okręgu kultowego Hery w Argos z 2 pół. VIII w. p.n.e. (zob. niżej, ii. 14).

Wydłużone świątynie z apsydą, prawdopodobnie poświęcone Apollinowi o przydomku Dafneforos, zostały odkryte w Eretrii (Eubea). Wcześniejsza budowla pochodzi jeszcze z okresu środkowego geometrycznego (tuż po 800 p.n.e.) i imituje „wawrzynową chatkę", jaką według tradycji miał wybudować sam Apollo z gałęzi wawrzynu (lauru) z doliny Tem-pe. W późniejszym okresie wybudowano w pobliżu kolejny przybytek (w dwóch fazach), z których późniejsza przypada na okres późnogeometryczny. Był to hekatompedon, czyli świątynia o długości stu stóp z drewnianą kolumnadą wewnętrzną, na osi budowli podtrzy­mującą dach. Przed świątynią znajdował się czworoboczny ołtarz z okrągłym botrosem -dołem ofiarnym pośrodku.

Trzeci typ założeń świątynnych reprezentuje świątynia lub megaron B w Termos w Etolii, powstały tuż obok apsydalnego megaronu A (z IX w.) o tej samej orientacji (ii. 12).

22

2. OKRES GEOMETRYCZNY (OK. 900-720/700 P.N.E.)

12. Termos, plan budowli: A apsydalny megaron z okresu egejskiego.; B megaron z X-VIII w. p.n.e.;

C świątynia Apollina, ok. 625 p.n.e.

Prostokątna budowla podzielona jest wewnątrz poprzecznie na trzy części nierównej wiel­kości. Wewnątrz nie było podpór podpierających dach, odkryto natomiast botros. Budynek otoczony był na zewnątrz przez 18 płyt, które według dawnych badań zostały uznane za bazy kolumnady. Sądzono, że pod koniec okresu geometrycznego budowla została otoczona kolumnadą biegnącą półkoliście w tylnej części budowli, a więc pierwotnie mógł to być dom przekształcony później w świątynię. Niektórzy badacze uważali, że nie była to praw­dziwa kolumnada (w takim przypadku byłaby to jedna z najstarszych, znanych nam kolum­nad w świecie greckim obok Heroonu w Lefkandi), lecz podpory ustawione ukośnie w sto­sunku do murów w celu częściowego ich odciążenia w dźwiganiu konstrukcji dachowej.

Budowla w Termos datowana była z dużymi rozbieżnościami na X-VIII w. p.n.e.; mimo podjęcia nowych badań archeologicznych, mających na celu weryfikację dawnych ustaleń, datowanie nadal pozostaje problematyczne. Obecnie uważa się, że megaron B w Termos powstał w okresie od późnej fazy mykeńskiej do wczesnej epoki żelaza. Potem uległ znisz­czeniu i w ostatniej ćwierci IX w. p.n.e. jego pozostałości przykryła częściowo lekka kon­strukcja z nietrwałych materiałów (drewno, glina). Połączenie domniemanej kolumnady z tym budynkiem podawane jest nadal w wątpliwość. Najprawdopodobniej powstała ona jako rodzaj wolno stojącej peristazy na miejscu megaronu B w VII w. p.n.e.²

Istotne odkrycia dokonane w Tirynsie rzucają nowe światło na rozwój wczesnych świą­tyń greckich. Na pozostałościach mykeńskiego megaronu w pałacu w Tirynsie wzniesiono prawdopodobnie w VIII w. p.n.e. mniejszą budowlę świątynną na planie megaronu (ii. 13, budynek T). Budowniczy zachował orientację starszego założenia oraz wykorzystał niektó­re jego elementy (np. jedną z dłuższych ścian, część kolumn). Badacze wysunęli hipotezę, że mamy tu do czynienia z geometryczną świątynią Hery, której botros, odkryty w pobliżu, zawierał wota z lat 750-650 p.n.e.³

Pozostałości wczesnych budowli świątynnych odsłonięte również na terenie Jonii. Ważną świątynią był pierwszy przybytek Hery (Herajon I) na wyspie Samos, datowany na począt­kową fazę VIII w. p.n.e. Reprezentuje typ megaronowej, wydłużonej budowli prostokątnej z podporami wewnętrznymi. Budowla liczyła sto stóp długości (stóp jońskich, czyli 36,88 m), była więc hekatompedonem. Około końca stulecia świątynia otrzymała peristazę, tak więc mogłaby być pierwszym peripterosem w świecie jońskim (odnośnie do terminologii

ARCHITEKTURA

23

zob. s. 41 nn.), jednak niektórzy badacze podają w wątpliwość istnienie kolumnady⁴. Ciekawy jest fakt, że baza posągu kultowe­go, ksoanonu wyobrażającego Herę, znajdo­wała się nieco na prawo od osi wewnętrznej „kolumnady" świątyni; prawdopodobnie chodziło o to, by posąg kultowy mógł „mieć widok" na ołtarz, gdzie składano ofiary.

Pod koniec VIII w. p.n.e. powstała praw­dopodobnie świątynia Artemidy Orthia w Spar-cie, podobna w planie do opisanego Herajo-nu. Drewniane podpory ustawione były na kamiennych płytach położonych w odległo­ści 1,25 m od siebie. W południowo-zachod-nim rogu zachowały się resztki bazy, na któ­rej prawdopodobnie stał posąg kultowy. Oł­tarz ofiarny, starszy od świątyni, znajdował się po jej zewnętrznej stronie, przy krótszym boku. Temenos miał ogrodzenie i wyłożony był odłupkami kamienia.

13. Tiryns, megaron pałacu egejskiego i budowla T („świątynia") z VIII w. p.n.e. - plan

Prostokątny kształt i prawdopodobnie podpory wewnątrz miała również badana przez archeologów greckich od 1986 r. świą­tynia w miejscowości Iria na wyspie Naksos⁵. Pierwszy przybytek powstał tu pod koniec IX lub w l pół. VIII w. p.n.e. Około 730 p.n.e. został zastąpiony przez znacznie większą bu­dowlę wzniesioną całkowicie z małych ka­mieni i płyt wapiennych. Wewnątrz wzdłuż trzech ścian biegła kamienna ława; dach był płaski, podtrzymywany przez serię podpór, pomiędzy którymi odkryto prostokątny dół (ok. 1,30 x 0,80 m) z pozostałościami po spa­lanych ofiarach oraz fragmentami naczyń służących do picia.

14. Terakotowy model budowli z Argos, VIII w. p.n.e.

Wiele informacji na temat wyglądu wczesnych budowli sakralnych daje wzmian­kowany terakotowy model budowli uważa­nej najczęściej za świątynię (choć niektórzy badacze sądzą, iż był to model domu), zło­żony jako dar wotywny w okręgu kultowym Hery w Argos (ii. 14). Przedstawia typ pro-stylosu z dwoma czworograniastymi słupa­mi na froncie. Na podstawie dekoracji ma-

lowanej w postaci motywów geometrycznych i zgeometryzowanych motywów roślinnych datowany jest na końcowe lata VIII w. p.n.e. Warto zwrócić uwagę na widoczny w planie podział na „cellę" i „pronaos", dwuspadowy dach z trójkątną przestrzenią na obu końcach

24

2. OKRES GEOMETRYCZNY (OK. 900-720/700 P.N.E.)

budowli - późniejsze przyczółki. Wszystkie te elementy staną się podstawowymi częściami rozwiniętej greckiej budowli świątynnej. Interesujące jest występowanie poziomego fryzu na belkowaniu złożonego z powtarzających się na przemian ciemnych i jasnych prostoką­tów, który, być może, miał oznaczać czoła belek stropowych i puste miejsca między belka­mi. Motyw ten przywodzi na myśl późniejszy dorycki fryz tryglifowo-metopowy.

Rzeźba

Nie zachowały się żadne pozostałości plastyki dużych rozmiarów okresu geometrycz­nego, czyli - inaczej mówiąc - plastyki monumentalnej, która oznacza rzeźbę naturalnych lub ponadnaturalnych rozmiarów. Nie może to być dziełem przypadku, gdyż w omawianym czasie powstawały inne monumentalne dzieła. Chodzi o ogromne naczynia, jak kratery i amfory ponad metrowej wysokości, które ustawiane były jako pomniki grobowe (por. niżej s. 29 nn.), oraz brązowe kotły trójnożne różnych rozmiarów, w tym bardzo duże, stanowiące kosztowne dary wotywne składane w okręgach świątynnych (por. niżej, s. 33, ii. 26). Jednak­że nie zaistniały jeszcze ani społeczne, ani technologiczne warunki służące powstaniu rzeźby monumentalnej. Tak więc w okresie geometrycznym mamy do czynienia z drobną plastyką, głównie figurkami terakotowymi i brązowymi, czasem także figurkami wykonanymi z droż­szych materiałów, jak kość słoniowa, przedstawiającymi postacie ludzkie i zwierzęta. Z pew­nością stosowano też drewno. W źródłach zachowały się wzmianki o ksoanonach, prymi­tywnych wizerunkach bóstw w postaci słupa lub deski z drewna, na której zawieszano szaty bądź skóry, często zwieńczonych maską twarzy ludzkiej (prawdopodobnie z gliny, a później z kamienia). Rzeźba taka znajdowała się najprawdopodobniej w Herajonie I na Samos. W późniejszych czasach ksoanony otaczano wielką czcią (por. s. 105 - ksoanon Ateny).

Figurki brązowe i terakotowe okresu geometrycznego były oddawane w podobny spo­sób, jak sylwetki ludzkie, które zdobiły współczesne naczynia z malowidłami w technice sylwetowej (por. niżej). Cała postać była namalowana czarnym pokostem bez zaznaczenia anatomicznych czy jakichkolwiek innych szczegółów. Takie same cechy charakteryzują twór­czość plastyczną omawianego okresu. Sylwetki ludzkie i zwierzęce w zasadzie nie mają „trze­ciego wymiaru", detale anatomiczne ograniczają się do zaznaczenia narządów płciowych, niezbędnego do rozróżnienia płci, oraz uwypuklenia nosa. We wczesnych obiektach uderza stosunkowo krótki korpus oraz odsunięte od ciała wydłużone ręce i nogi. Później, od końca IX i w VIII w. p.n.e. sylwetki ludzkie stały się bardziej zorganizowane i nabrały wyraźniej-szego charakteru geometrycznego.

Figurki terakotowe wyrabiano podobnie jak w poprzednim okresie, w Attyce natomiast od IX w. p.n.e. zaczęły się pojawiać liczne wyobrażenia koników, lepione ręcznie, a w na­stępnym stuleciu także różne inne typy statuetek. Figurki koni były czasem przytwierdzane do pokrywek pyksis w miejsce uchwytu (ii. 21). W VIII w. p.n.e. obok koników zaczęto wytwarzać figurki wyobrażające kobiety. Przedstawiano je w postawie siedzącej - te najczę­ściej interpretowane są jako boginie, stojące bądź opłakujące zmarłego - płaczki, które od­najdujemy także na wazach w scenach pogrzebowych. Wśród figurek mężczyzn dzięki zna­komicie opracowanym detalom zwraca uwagę główka wojownika z Amyklajonu w Sparcie z końca VIII w. p.n.e.⁶ Już w okresie protogeometrycznym zaczęto tworzyć grupy terakoto­we i zabawki dziecięce, w tym również grupy na wozie, figurki kogutów czy owoce granatu.

O ile wśród figurek terakotowych okresu geometrycznego zdecydowanie przeważają przedstawienia kobiet i postaci odzianych, o tyle w grupie posążków brązowych występują

25

RZEŹBA

przede wszystkim wyobrażenia mężczyzn. Ponadto trzeba dostrzec jeszcze jedną różnicę: posążki brązowe obu pici są nagie. W sanktuariach greckich, szczególnie w Olimpii i Del­fach, odkryto w depozytach świątynnych wiele brązowych figurek przedstawiających posta­cie ludzkie oraz zwierzęce.

W grupie posążków zwierząt zwraca uwagę postać lwa, przyczepiona do uchwytu kotła z Olimpii datowanego na wczesną fazę VIII w. p.n.e., jednak najwięcej zachowanych figurek to koniki. Różne detale w sposobie ich wykonania i różnice stylistyczne stały się podstawą przypisania ich różnym warsztatom, z których najaktywniejsze to Argos, Korynt i Lakonia. Wytwarzano też inne figurki, np. byki, jelenie, psy, ale szczególnie popularne były ptaszki.

15. Figurka wojownika w hełmie, brąz, warsztat ateński, koniec VIII w. p.n.e.

Figurki brązowe przedstawiające ludzi, przede wszystkim wojowników, wykonywa-no w dużych ilościach głównie w późnym okresie geometrycznym. Widzimy w nich wyraźne zgeometryzowanie formy. Przykła­dowo tors ma kształt trójkątny lub zbliżony do rombu (jest to szczegół zależny od ośrod­ka produkcji figurki, zob. niżej), nogi usy­tuowane są na osi pionowej, ramiona na po­ziomej itp. Bardzo często występują figurki mężczyzn trzymających w podniesionej ręce włócznię, w drugiej zaś lejce konia (tzw. Pfer-defuhrer). Tego typu figurki były zazwyczaj przytwierdzane do wylewów kotłów w celu umocnienia lub ozdoby uchwytów (ii. 26).

Wyraźne zróżnicowanie w obrębie nie­których grup figurek dało asumpt do ich atrybucji różnym warsztatom. Przodujący był ośrodek ateński, a największa liczba obiektów została odnaleziona na Akropolis. Z warsztatami attyckimi łączy się figurki o bardzo wydłużonych nogach, torsach i po­zostałych członkach ciała. Posążki bardzo przypominają postaci namalowane na attyc-kich naczyniach, figury o smukłych, szczu­płych sylwetkach, jakby niestatyczne w ko­lanach. Posążki te wyraźnie różnią się od innych, uważanych np. za argiwskie czy la-końskie. Wysoką jakość artystyczną repre­zentuje posążek wojownika z Akropolis ateń­skiej pochodzący z końca VIII w. p.n.e. (ii. 15). Wojownik ma stożkowaty hełm, długie włosy sięgające do ramion, zaznaczony krę­gosłup i bardzo żywe spojrzenie. W prawej ręce trzymał zapewne włócznię, w lewej tar­czę. W innej figurce wojownika z Akropolis datowanej również na lata ok. 700 p.n.e. umiejętność ukazywania anatomii była już

26

2. OKRES GEOMETRYCZNY (OK. 900-720/700 P.N.E.)

tak duża, że twórca zaznaczył nie tylko mięśnie piersiowe, lecz nawet stawy. Z ośrodkiem attyckim wiąże się też grupę zdobiącą pierwotnie kocioł i wyobrażającą Minotaura i Teze-usza, a więc temat szczególnie ulubiony przez Ateńczyków. Posążek utożsamiany z Teze-uszem znaleziony został w Olimpii, Minotaur natomiast przechowywany jest w Luwrze.

Warsztaty argiwskie wytwarzały nie tyl-

_________________________ ko koniki, ale też przedstawienia mężczyzn,

16. Figurka wojownika z Olimpii, brąz, warsztat argiwski, 3 ćw. VIII w. p.n.e.

często z koniem. Przykładem może być jed­na z figurek z Olimpii o romboidalnym tor­sie datowana na 3 ćw. VIII w. p.n.e. (ii. 16). Posążek świadczy o tym, że artyści okresu geometrycznego osiągnęli znaczny postęp zarówno w sposobie kształtowania postaci (lepsze proporcje), jak i ukazywaniu szcze­gółów anatomii, szczególnie w twarzy figur­ki, gdzie obok nosa, który wyodrębniano już wcześniej, zaznaczono wargi, oczy, uszy, a na­wet włosy.

Młodszy zapewne jest posążek wojow­nika pochodzący z sanktuarium Apollina w Delfach. Dostrzegalne w nim zespolenie attyckich (smukła sylwetka) i argiwskich cech skłoniło badaczy do przypisania figur­ki warsztatom korynckim.

Podobne cechy charakterystyczne i sta­dia rozwojowe jak w posążkach męskich ob­serwujemy także w wyobrażeniach kobiet i zwierząt oraz w grupach przedstawiających samych ludzi i ludzi ze zwierzętami. Pod koniec okresu geometrycznego wyobraża­no sceny z życia codziennego, np. posążki mężczyzny grającego na aulosie (ze Sparty i z Olimpii), siedzącego lirnika z Iraklionu, łucznika napinającego łuk znaleziony w Del­fach; w tej kategorii na uwagę zasługuje rze­mieślnik wytwarzający brązowy hełm. Wspo­mniane grupy figurek ukazują różnorodną tematykę: np. jelenia, którego atakują trzy psy (ii. 17), łanię karmiącą małego jelonka pochodzące z 2 pół. VIII w. p.n.e. Inne gru­py to woźnice (mężczyźni i kobiety) na wo­zach, jeźdźcy oraz grupy o tematyce mitolo­gicznej, do których należy jedna z najbar­dziej znanych - grupa Heraklesa i centaura Nessosa.

W innej technice niż opisane wyżej fi­gurki wykonane zostały brązowe rzeźby od­kryte w Delfinionie w Dreros, datowane ok.

RZEŹBA

27

17. Jeleń atakowany przez psy, grupa brązowa, VIII w. p.n.e.

18. Triada z Delos, Apollo, Leto i Artemida, figurki brązowe w technice sphyrelaton z Dreros, ok. 700 p.n.e.

19. Bogini z Keramejkosu, kość słoniowa, ok. 750 p.n.e.

28

2. OKRES GEOMETRYCZNY (OK. 900-720/700 P.N.E.)

700 p.n.e. (ii. 18)⁷. Do ich wykonania użyto techniki młotkowania, zwanej z grecka sphyrela-ton, w której brązowe, wyklepane, niewielkie kawałki blachy spojone razem mocowano na drewnianym trzonie. Spośród trzech figurek największa (0,80 m) ukazuje prawdopodobnie boga Apollina o długich włosach, w postawie stojącej we frontalnym ujęciu; twórca usiło­wał ukazać mięśnie, a przede wszystkim odsunięcie rąk od torsu (choć należy dodać, że re­konstrukcja układu rąk nie jest pewna). Apollinowi towarzyszyły dwie mniejsze (ok. 0,40 m) figurki odzianych kobiet, uznane za Leto i Artemidę, w polosach na głowach, ujętych w sztywnej postawie z rękami wzdłuż ciała, ściśle doń przylegającymi.

W podobnym ujęciu przedstawiono także figurkę nagiej Bogini z Keramejkosu, wykona­ną z kości słoniowej (dziś w Muzeum Narodowym Archeologicznym w Atenach), o wysoko­ści 0,24 m, która tak bardzo odbiega jakością od współczesnych sobie dzieł plastyki geome­trycznej, że uważana była za dzieło importowane ze Wschodu (ii. 19). Związki posążku ze sztuką wschodnią są oczywiste, jednakże motyw meandra, który zdobi polos bogini, wyso­kie cylindryczne nakrycie głowy i inne cechy nie pozostawiają żadnej wątpliwości, że mamy tu do czynienia z powstałym pod wpływem syryjskim dziełem helleńskim lub nawet - jak chcą niektórzy badacze - attyckim z ok. 750 p.n.e.⁸ Jest to największa z pięciu podobnych figurek znalezionych w jednym grobie (trzy we fragmentach).

Ceramika

Attyka

W okresie geometrycznym najważniejsze były warsztaty usytuowane w Attyce, które rozwinęły styl protogeometryczny⁹. Ceramika geometryczna powstała prawdopodobnie w IX w. p.n.e. W krótkim czasie inne ośrodki przejęły nowy styl i rozwinęły go na swój własny sposób, tak więc kształty naczyń powstałych w tych ośrodkach, ich dekoracja i chro­nologia nie zawsze jest zgodna ze zjawiskami obserwowanymi w obrębie ceramiki attyckiej.

We wczesnym okresie geometrycznym, który obejmuje lata 900-850 p.n.e., wyodręb­niono dwie fazy: I 900-875, faza II 875-850. W zakresie kształtów zanikła stopniowo czara na wysokiej stożkowatej nóżce. Stosowano nadal różne typy amfor (ii. 20) oraz pyksidy o różnych formach (głównie kuliste; por. ii. 21). Nowy kształt to trójlistna oinochoe o szero­kiej bazie oraz niski skyfos (por. ii. 26). Popularne stały się trójnogi naśladujące metalowe wzory. Większą część naczynia pokrywał czarny pokost, natomiast główne pasy dekoracyj­ne znajdowały się na brzuścu, ramionach, a czasem także na szyi naczynia. W głównych pasach dekoracyjnych występują często metopy, zazwyczaj prostokątne pola dekoracyjne wydzielone pewnymi elementami pionowymi (co do kształtów waz attyckich por. ii. 113). Pojawił się meander - jeden z najbardziej charakterystycznych motywów zdobniczych w sztuce greckiej. Jedynym motywem figuralnym pozostawała sylwetka konia.

Pierwszy etap środkowego okresu geometrycznego (850-800 p.n.e.) przyniósł dalsze zmiany w sposobie zdobienia naczyń. Dekoracja naczyń jest pasowa, ale motywy geome­tryczne umieszczone w pasach obiegających naczynie dookoła zajmowały już większą jego część, wypierając szerokie czarne pasy pokostu stosowane poprzednio. W dolnych partiach naczyń nadal występowały wąskie paski pokostu. Obok amfor tworzono także inne kształty, jak oinochoe oraz pyksis, kratery na wysokich nóżkach. Na fragmencie jednego z kraterów z Keramejkosu namalowano postać opłakującej zmarłego kobiety, która jest pierwszym zna­nym przedstawieniem postaci ludzkiej w ceramice geometrycznej.

CERAMIKA

29

W środkowym okresie geometrycznym II (800-760 p.n.e.) przedstawienia zwierząt i ludzi zazwyczaj umieszczano w metopach, a niekiedy także w centralnych miejscach na­czynia, co stanie się regułą w następnym okresie. Pięknym przykładem jest duża, ku­lista pyksis z wyobrażeniami koni, z pokryw­ką o uchwycie w postaci oinochoe. Niezwy­kły uchwyt na pokrywce innej pyskis to fi­gurka konia (ii. 21). Bardzo skomplikowaną i starannie opracowaną dekorację mają duże naczynia spełniające funkcje pomników na­grobnych: amfory szyjowe i kratery na nóż­ce przeznaczone były dla mężczyzn, amfory z imadłami na brzuścu dla kobiet. Oprócz konia pojawiły się inne zwierzęta, jak jele­nie, kozły, ptaki wodne i - po raz pierwszy -sceny figuralne. Na przykład na skyfosie z Eleuzis znajduje się dość skomplikowane wyobrażenie z walczącymi wojownikami na jednej stronie i walką na morzu (okręt) na drugiej stronie naczynia¹⁰. Na jednym z kra­terów wyobrażono po raz pierwszy scenę pro-thesis, czyli wystawienia zwłok, jednego z eta­pów uroczystości pogrzebowych.

20. Amfora attycka, wczesny okres geometryczny, l poi. IX w. p.n.e.

21. Pyksis z uchwytem w formie konika, środkowy okres geometryczny, warsztat attycki

30

2. OKRES GEOMETRYCZNY (OK. 900-720/700 P.N.E.)

Późny okres geometryczny to okres rozkwitu sztuki attyckiej, w tym także wytwarza­nia naczyń. Okres ten został podzielony na dwie fazy. W pierwszej (760-735 p.n.e.) obserwu­jemy bardzo wysoki poziom rysunku i równowagę między głównymi scenami figuralnymi a pozostałymi pasami dekoracji. Ceramikę tego czasu wyróżniają dwie cechy: po pierwsze sceny figuralne stają się coraz częstsze i staranniej wypracowane, po drugie elementy deko­racji pokrywają całe naczynie, zupełnie niemal wypierając pasy czarnego pokostu. Często spotykamy pasy dekoracyjne wypełnione powtarzającymi się dość monotonnie wyobraże­niami jednego zwierzęcia: ptaka, jelenia, kozła. Występują motywy wzięte z życia codzien­nego, a także z mitologii. Pod koniec tej fazy i na początku następnej (735-700 p.n.e.) jakość dekoracji zaczęła się stopniowo pogarszać.

W późnym okresie geometrycznym można już po raz pierwszy wyodrębnić sylwetki malarzy, którzy tworzyli dekorację naczyń. Byli to anonimowi artyści określani umownie jako: Malarz z Dipylonu i Malarz Hirschfelda, których działalność przypadła na pierwszą fazę omawianego okresu.

Malarz z Dipylonu zawdzięcza swe imię

————————————————————————— amforze znalezionej przy bramie dipyloń-

22. Amfora Malarza z Dipylonu - prothesis, późny okres geometryczny I, ok. 750 p.n.e.

skiej na Keramejkosie (por. ii. 162), nekro­poli garncarzy ateńskich (ii. 22). Uważa się, że to on właśnie - jako wybitna indywi­dualność artystyczna - nadał kierunek roz­woju stylu geometrycznego, który kontynu­owali jego uczniowie. Malarz z Dipylonu jako pierwszy zaczął ozdabiać ogromne na­czynia. Wspomniana amfora (z imadłami na brzuścu) to waza monumentalna o wysoko­ści 1,55 m. W głównym pasie dekoracyjnym pomiędzy imadłami przedstawił artysta sce­nę prothesis i scenę opłakiwania zmarłego, po­została powierzchnia naczynia została pokry­ta pasami z motywami geometrycznymi oraz (na szyi) fryzami monotonnie powtarzają­cych się zwierząt. Malowidło wyróżnia się -jak wszystkie dzieła tego artysty - niezwy­kle udanym i zrównoważonym połączeniem figuralnej i geometrycznej tematyki, deko­racją znakomicie dopasowaną do formy na­czynia i podkreślającą ją oraz wysoką jako­ścią artystyczną rysunku.

Malarz z Dipylonu dekorował również wielkie kratery na wysokiej stożkowatej stop­ce i oinochoe. Wazy te, podobnie jak omó­wiona amfora, służyły także jako pomniki nagrobne. Często naczynia te nie miały dna, aby ofiara (np. krew zwierząt ofiarnych), zgodnie z praktykami pogrzebowymi, mogła wsiąkać w mogiłę. W dorobku artysty znaj­dują się również naczynia zwykłych rozmia-

CERAMIKA

31

rów (np. oinochoe, skyfosy, czary). Najwy­bitniejsze jego osiągnięcia to niewątpliwie sceny figuralne. Oprócz wspomnianej sceny artysta malował także sceny przewożenia zwłok - ekphora, sceny walk oraz walk mor­skich. Postacie ludzi są bardzo wysmuklę i zgeometryzowane, głowa ujęta w profilu z dużym nosem, tors trójkątny w ujęciu en face, nogi w profilu, bardzo wyraźne wcięcie w talii, biodra szerokie i wymowna gestyku­lacja. Wszystkie te cechy, widoczne również w omówionych dziełach plastyki geome­trycznej, są charakterystyczne dla warszta­tów attyckich.

Malarz Hirschfelda, który ozdobił zna­ny krater z ateńskiego Muzeum Archeolo­gicznego (ii. 23), był również wybitnym ar­tystą, który rozpoczął swą działalność nieco później niż Malarz z Dipylonu. Zwróćmy uwagę, że na wspomnianym kraterze twórca umieścił sceny figuralne w większej liczbie pasów. Wzbogacił również repertuar tema­tyczny: oprócz znanych już tematów przed­stawiał też hoplitów, a na kraterze poniżej imadeł procesję wozów na cześć zmarłego. Nasuwa się tu skojarzenie z Iliadą Homera, w której czytamy o wyścigach, którymi Achilles uświetnił pogrzeb swego druha Pa-trolesa. Malarz Hirschfelda nie przyczynił się do rozwoju attyckiego malarstwa geome­trycznego w takim stopniu, jak Malarz Di­pylonu i jego szkoła, ale wywarł wpływ na twórczość innych ośrodków produkcji cera­miki, jak Naksos, Melos czy Beocja.

Sceny figuralne rozpowszechniły się jeszcze bardziej w późnym okresie geome­trycznym II (735-700 p.n.e.). Przedstawiano je głównie na brzuścu naczynia, przesuwa­jąc jednocześnie pasy z dekoracją czysto geo­metryczną na szyję i dolne partie naczynia. Oprócz tematów występujących wcześniej pojawiały się niekiedy wyobrażenia jeźdźca na koniu czy pierwsze sceny, które można interpretować jako mitologiczne. I tak np. na Znanej podstawie z czterema nogami z Ke-ramejkosu oprócz fryzu hoplitów widzimy „herosa" walczącego z lwem, który mógł być

23. Krater Malarza Hirschfelda: przewożenie

zmarłego (ekphora), wyścigi wozów, późny okres

geometryczny I, ok. 750 p.n.e.

24. Czteronozna podstawa: fryz hoplitów, „heros"

(Herakles?) walczący z lwem, późny okres , ,, geometryczny II, koniec VIII w. p.n.e.

32

2. OKRES GEOMETRYCZNY (OK. 900-720/700 P.N.E.)

zwiastunem późniejszych przedstawień Heraklesa walczącego z lwem nemejskim (ii. 24)¹¹. W tym okresie obniżyła się jakość artystyczna malowideł tworzonych niedbale i jakby w pośpiechu, zanikły monumentalne wazy, na rzecz naczyń zwykłych rozmiarów. Postacie stają się jakby „jaśniejsze", co polega na tym, że takie szczegóły, jak twarz, oczy, detale ko­biecego stroju i inne były ukazywane ciemną linią na jasnym tle gliny (początki techniki konturowej).

Pozostałe ośrodki produkcji ceramiki geometrycznej

Nakreślone wyżej cechy ceramiki okresu geometrycznego odnoszą się do Attyki, której warsztaty wówczas przodowały. Jednak styl geometryczny rozprzestrzenił się szeroko w Gre­cji, na północ aż do Tesalii, przez Morze Egejskie aż do wybrzeży Azji Mniejszej i na Kretę. W wielu miejscach produkcję naczyń rozpoczęto już w okresie protogeometrycznym.

25. Skyfos, wyrób Koryntu, późny okres geometryczny, ok. 750-720 p.n.e.

Jednym z ośrodków na lądzie greckim był Ko-rynt. Styl geometryczny wykrystalizował się tu ok. 875 p.n.e. (wczesny okres trwał do 825 p.n.e., środ­kowy w latach 825-750 p.n.e., późny w latach 750-720 p.n.e.). Początkowo warsztaty korynckie pozo­stawały pod silnym wpływem ceramiki attyckiej, z którego uwalniały się stopniowo w trakcie dru­giej fazy środkowego okresu geometrycznego, by obrać własny, niezależny kierunek rozwoju. Późny okres geometryczny był niezwykle istotny dla ko-rynckiego malarstwa wazowego, ponieważ Korynt wysunął się wtedy na czołową pozycję w zakresie

produkcji ceramiki wśród innych ośrodków. Dekoracja naczyń tego okresu była niezwykle skromna, ale bardzo klarowna: na ramionach pas z motywami geometrycznymi, poniżej wąziutkie paski pokostu zajmujące większą część brzuśca, a w dolnej jego partii czarny sze­roki pas pokostu (ii. 25). Popularne wówczas kształty to różne typy oinochoe i pyksis, kra­ter, a także skyfos o bardzo cienkich ściankach (ii. 25). To smukłe i delikatne naczynie -najbardziej charakterystyczny produkt późnego okresu geometrycznego w Koryncie - zy­skał natychmiast wielkie powodzenie, które utrzymało się przez długi czas.

Prężny ośrodek ceramiki geometrycznej powstał w Argos. Charakterystyczne dla nie­go kształty to kratery o jajowatym brzuścu, z dekoracją wyobrażającą ustawionych naprze­ciw siebie jeźdźców ukazanych w metopach. Jeźdźcy zazwyczaj są piesi i prowadzą konie trzymane za lejce. Jest to ten sam motyw, który występował w plastyce geometrycznej.

Ceramika geometryczna była produkowana w Beocji, głównie w ośrodku w Tebach, ale pozostawała pod wyraźnymi wpływami attyckimi.

Ważnym ośrodkiem ceramicznym była wyspa Eubea. Najsłynniejszym chyba naczy­niem pochodzącym z tych warsztatów jest wielki krater z ok. 750 p.n.e. znaleziony w Ku-rion na Cyprze i ozdobiony przez tzw. Malarza Cesnoli (L. Palma di Cesnola prowadził w ubiegłym stuleciu intensywne, ale rabunkowe poszukiwania na Cyprze, z których pocho­dzi to naczynie przechowywane dziś w Nowym Jorku).

Na wyspach Morza Egejskiego również rozwijały się ośrodki ceramiki geometrycznej, charakteryzujące się odrębnymi cechami dekoracji i wykazujące określone predyspozycje w zakresie form. Tak więc na Cykladach wytwarzano duże naczynia zbliżone kształtem za­równo do amfory, jak i pitosu z dekoracją w metopach. Główne ośrodki, jak Melos, Naksos,

WYROBY RZEMIOSŁA

33

Paros i Tera, pozostawały pod wpływem Attyki i Eubei. Ceramikę geometryczną produko­wano także na Krecie.

Na wschodzie naczynia geometryczne tworzono na Rodos oraz w północnej Jonii, gdzie szczególnie charakterystyczne są tzw. ptasie czarki (bird bowls), które zachowały pewne ce­chy geometryczne aż do VI w. p.n.e. Inne ważne ośrodki wschodnie to Chios i Samos.

Wyroby rzemiosła

26. Brązowy geometryczny kocioł trójnożny, rekonstrukcja

Znajomość obróbki żelaza dotarła do Grecji najprawdopodobniej przez Cypr, cze­go najlepszym świadectwem są pozostałości warsztatu metalurgicznego w Kseropolis na Eubei, datowanego na ok. 900 p.n.e. W okre­sie geometrycznym oprócz żelaza, z którego wyrabiano narzędzia, broń i przedmioty co­dziennego użytku, stosowano również brąz. Z brązu wytwarzano biżuterię i trójnogi, jed­nak najbardziej charakterystycznym produk­tem brązowym tego okresu były kotły trój-nożne dużych rozmiarów (ii. 26). Ich nogi mogły być odlewane bądź też młotkowane (sphyrelaton). Niektóre z nich miały do 3,5 m wysokości; ich wartość była wysoka, dlate­go stanowiły bogate dary wotywne w świą­tyniach lub też cenne nagrody w agonach (zawodach). Według źródeł filologicznych taki kocioł wart był wiele wołów, koni i ro­botnic. Nogi kotłów dekorowano niekiedy wyobrażeniami geometrycznymi i mitolo­gicznymi, np. walka o trójnóg, która może być interpretowana jako spór Heraklesa i Apollina o trójnóg delficki. Kotły posia­dały duże uchwyty w kształcie okręgów, przymocowane do wylewu. Do umocnienia ————————————————————————— uchwytów służyły figurki, najczęściej koni,

umocowane na prawo i lewo od uchwytu, a czasem jako dekoracja u góry. Kotły powstawały pod wpływem sprowadzanych ze wschodu kotłów urartyjskich; produkowano je w Grecji, w takich ośrodkach, jak Ateny, Korynt, Argos i Kreta.

Najbardziej popularną biżuterią tego okresu były szpile służące do spinania szat, wy­stępujące w różnych typach. Tematykę geometryczną i figuralną wykorzystywano przy zdo­bieniu prostokątnych płytek zapinek (fibul), które stanowiły kolejną ważną grupę brązo­wych wyrobów geometrycznych. Dekorację geometryczną miała także biżuteria ze złota, jak pasy (gr. tainid) i diademy.

Ostatnią dziedzinę wytwórczości geometrycznej stanowił wyrób broni brązowej, czego pięknym przykładem może być pancerz i hełm pochodzący z jednego z grobów w Argos, kryjącego szczątki wojownika i datowanego na ostatnią ćw. VIII w. p.n.e.

34

2. OKRES GEOMETRYCZNY (OK. 900-720/700 P.N.E.)

Przypisy do rozdziału 2

\J ' Zestawienie planów budowli megaronowych por. S. Parnicki-Pudelko, Architektura starożytnej Grecji, Warszawa 1975, ii. 42.

² A. Mazarakis-Ainian, [w:] Early Greek Cult Practice, pod red. R. Haag, N. Marinatos, 1988, s. 14; G. Kuhn, Bau B und Tempel C in Thermos, AM 108, 1993, s. 29-47; G. I. Papapostolou podjął nowe wykopaliska w świątyni C i w megaronie B w Termos mające na celu wyjaśnienie przytoczonych kwestii problematycznych, raporty zob. Praktika 1983-1991 oraz Ergon 1992-1996.

³ E. Bournia-Simantoni, Archaiologia ton proimon ellinikon chronon, Athina 1997, s. 112, ii. 105.

⁴ Np. A. Mallwitz, Kritisches żur Architektur Griechenlands im 8. und 7. Jhr., AA 1981, s. 599-462.

⁵ V. Lambrinoudakis, Eksi chronią anaskafikis ereunas sta Iria tis Naksu, AE [Efemeris] 1992, s. 210-216; Bournia-Simantoni, op. cit, s. 113.

⁶ Bournia-Simantoni, op. cit., ii. 10; Bernhard, op. cit., ii. 151.

⁷ Datowanie na VIII w. p.n.e. jest potwierdzone, por. np. J. Boardman, Greek Sculpture. The Archaic Period, London 1978, s. 11; Bournia-Simantoni, op. cit., s. 108; pomimo tego wielu badaczy podaje datę na połowę czy nawet 2 poi. VII w. p.n.e., por. np. M. L. Bernhard, Sztuka grecka archaiczna, Warszawa 1989, s. 340 nn, ii. 222.

⁸ Niektórzy badacze datują figurkę na lata ok. 730, np. Boardman, op. cit., ii. 19.

⁹ Standardowym opracowaniem ceramiki geometrycznej w Grecji pozostaje: J. N. Coldstream, Greek Geometrie Pottery, Londyn 1968; zob. też Boardman, Early Greek Vase Painting, s. 23-82.

¹⁰ Bournia-Simantoni, op. cit., ii. 56; Bernhard, op. cit., ii. 139.

¹¹ Odnośnie do interpretacji takich scen zob. np. J. Boardman, Symbol and Story in Geometrie Art., [w:] Ancient Greek Art and Iconography, pod red. W. Moon, 1983, s. 25 nn.; K. Fittschen, Untersuchungen zum Beginn der Sagendarstellungen bei den Griechen, 1969.

---