Jakub Nowicki,

Historia Sztuki, rok I

Kanon ksiąg biblijnych

Kanon, z hebrajskiego qaneh, z greckiego kanon – oznacza trzcina, pręt mierniczy, wzorzec, miara, z łaciny canon – reguła, zasada, przepis, norma. Jest spisem osób lub przepisów prawa, reguł postępowania. Kanon Pisma Świętego jest zbiorem ksiąg uznanych za dzieło powstałe z inspiracji Ducha Świętego, które Kościół określił Słowem Bożym, tzn. nieomylną regułą wiary i obyczajów. W innych religiach kanon jest zbiorem tekstów sakralnych, zawierających prawdy wiary, nauki założycieli danych religii, zasady religijne, filozoficzne i moralne, a także przepisy liturgiczne.

Trudno określić kiedy dokładnie został ustalony kanon Starego Testamentu. Wiadomo jedynie tyle, że w czasach Chrystusa znane były dwie wersje – krótszy zbiór, tzw. kanon palestyński, jak i dłuższy, kanon aleksandryjski. Kanony te powstały przed zakończeniem tłumaczenia Starego Testamentu z hebrajskiego i aramejskiego na grekę. Przekład ten powstał w Egipcie między 250 a 150 rokiem p.n.e., nazwano go Septuaginta, co w łacinie oznacza liczbę siedemdziesiąt, ponieważ miało nad nim pracować dokładnie tylu tłumaczy. Istnieje wiele teorii na temat ostatecznego ukształtowania się hebrajskiego kanonu. Niektórzy sądzą, że stało się to właśnie w II wieku p.n.e., inni natomiast przesuwają tę datę na drugie stulecie naszej ery.

Chrześcijanie przez długi czas nie mieli jasno określonego kanonu Starego i Nowego Testamentu – ten pierwszy uważali za odziedziczony po Żydach i przez nich dokładnie skompletowany, przy tym drugim natomiast pojawiały się wątpliwości odnośnie niektórych ksiąg, ponieważ kwestionowano ich kanoniczność. Przez długi czas nie było powszechnie przyjmowanego kanonu Biblii. Lokalne kościoły jak i poszczególne regiony miały swoje własne podejście do niego. Na Wschodzie odrzucano Apokalipsę, na Zachodzie List do Hebrajczyków, a do pism kanonicznych zaliczano np. List Barnaby.

Zmiana nastąpiła w IV wieku, kiedy powstał nowy przekład Biblii, Wulgata, która miała na celu dostarczenie Kościołowi jednolitego tekstu. Ówcześnie było wiele przekładów Biblii na język łaciński, które nazywa się starołacińskimi, jednak w przeciwieństwie do rękopisów greckich ich autorzy nie dbali o jakość i jednolitość tekstu łacińskiego. Rękopisy mieszały się wzajemnie i w rezultacie miały skażony tekst.

Niemal każdy kolejny rękopis zawierał odmienną wersję Pisma Świętego. Wobec tego papież Damazy I w roku 382 zlecił Hieronimowi ze Strydonu ujednolicenie tekstu Pisma Świętego. Hieronim do roku 406 opracował przekład Starego Testamentu z hebrajskiego i greki na łacinę, podczas pracy korzystając zarówno z autentycznych hebrajskich pism, jak i Septuaginty, zaś Nowy Testament w jego dziele był rewizją tekstów starołacińskich. Hieronimowi zarzucano zbytnie odejście od Septuaginty, niemniej jego praca stopniowo zdobywała uznanie i stała się najważniejszym tekstem średniowiecznej Europy Zachodniej. W końcu VI wieku Wulgata cieszyła się już wielkim autorytetem, korzystał z niej papież Grzegorz Wielki, co przyczyniło się do jej rozpowszechnienia. W połowie VII wieku była podstawowym przekładem Biblii Kościoła zachodniego, a w wieku VIII korzystali z niej już wszyscy. W czasach Karola Wielkiego był to już oficjalny tekst Kościoła zachodniego. W późniejszych czasach, głównie w renesansie, występowały licznie próby tworzenia nowych przekładów, jednak żaden z nich nie zdołał zastąpić dzieła Hieronima.

Kanon Kościoła katolickiego został ostatecznie zatwierdzony i ukształtowany na Soborze trydenckim 8 kwietnia 1546 roku, kiedy na IV sesji Soboru uchwalono Dekret o kanonie Pisma Świętego. Dekret zawierał uroczystą definicję dwóch równorzędnych źródeł wiary – Biblię, oraz spisane i niespisane tradycje, a także uroczystą definicję kanonu Biblii, czyli ksiąg uważanych przez Kościół rzymskokatolicki za natchnione. W konsekwencji Stary Testament składał się z 46 ksiąg, podzielonych na historyczne, profetyczne i dydaktyczne. Księgi historyczne to księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa i inne, jak księgi Jozuego, Sędziów, Rut i Samuela. Księgami dydaktycznymi, zwanymi też mądrościowymi są księgi: Hioba, Psalmów, Przysłów, Pieśń nad Pieśniami, Koheleta, Mądrości i Syracha. Księgi profetyczne, zwane prorockimi składają się między innymi z ksiąg: Izajasza, Jeremiasza, Daniela. Nowy Testament natomiast składa się z 27 ksiąg: czterech ewangelii: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana, Dziejów Apostolskich, ksiąg dydaktycznych, będących zbiorami listów pisanych przez apostołów – 13 listów Pawła z Tarsu, a także Listu do Hebrajczyków i 7 listów powszechnych - Jakuba, Piotra, Jana i Judy Tadeusza. Zbiór zamyka Apokalipsa, zwana Objawieniem świętego Jana, będąca księgą prorocką.

Są to pisma oficjalnie uznane za natchnione, co znaczy, że ich autorzy pod wpływem Boga zapisali jego Słowo. Inaczej mówiąc są tekstami natchnionymi przez Boga. Inspiracja oznacza, że Biblia jest niezaprzeczalnie Słowem Bożym, co czyni z niej księgę wyjątkową wśród wszystkich innych dzieł ludzkich. Choć istnieją różne teorie co do tego, czy Biblia jest natchniona, w niej samej możemy znaleźć tego potwierdzenia, choćby w drugim liście Pawła do Tymoteusza: „Każde Pismo jest natchnione przez Boga i przydatne do nauczania i przekonywania, do poprawiania i do wychowywania w sprawiedliwości, aby człowiek Bogu oddany był doskonały, przygotowany do wszelkich dobrych uczynków.”. Ten pogląd na Pismo Święte często określa się mianem inspiracji „słowo w słowo”, inspiracji całkowitej. Oznacza to, że inspiracja dotyczy każdego słowa, nie tylko myśli i pojęć. Inspiracja ta dotyczy wszystkich części Pisma Świętego i wszystkich tematów Pisma, czyli jest to całkowite natchnienie.

Równolegle do pism natchnionych występowały także apokryfy. Apokryf, z greckiego apokryfos oznacza ukryty, tajemny. Jest to określenie używane obecnie głównie w kontekście ksiąg o zabarwieniu religijnym z okresu przełomu naszej ery, które Kościół katolicki uważa za nienatchnione. W szczególności są to teksty o tematyce biblijnej, ale nie należące do kanonu Starego i Nowego Testamentu. Apokryfy są pismami, które zachowały się w Septuagincie i Wulgacie, jednak swój pierwowzór mają tylko w kanonie hebrajskim. W najwcześniejszym okresie piśmiennym chrześcijaństwa, tego rodzaju księgi zostały odrzucone, ponieważ uznano, że nie zostały one napisane bezpośrednio pod wpływem Ducha Świętego. Przyczyn takiego stwierdzenia było kilka. Często pojawiał się problem niepewnego pochodzenia danego tekstu, który w konsekwencji nie gwarantował bezpośredniego przekazu od apostoła. Występowała także niezgodność z dogmatami Kościoła. Ważnym czynnikiem był też synkretyzm religijny zawarty w treści danego tekstu. Przez synkretyzm religijny rozumiemy łączenie różnych tradycji religijnych wielu narodów i wyznań, co prowadziło do zderzeń i wymieszania odmiennych poglądów. Ważnym powodem odrzucenia danych tekstów były też występujące w nich wątki mitologiczne lub całkowicie fantastyczne. Większość apokryfów pochodzi z okresu między II wiekiem p.n.e. a II wiekiem n.e. i są cennymi źródłami wiedzy o okresie przełomu Starego i Nowego Testamentu. Autor apokryfu przypisywał zwykle swój tekst znanym postaciom, cieszącym się wielkim autorytetem, dlatego naprzemiennie z apokryfami występuje też określenie pseudoepigraf – dzieło literackie przypisane określonej osobie, choć napisane przez kogoś zupełnie innego.

Motywy i wątki pochodzenia apokryficznego rozpowszechniły się szeroko w literaturze i ustnej tradycji średniowiecza, tworząc niezwykle żywotne, często występujące do dziś, elementy chrześcijańskiej wiary ludowej.

Bibliografia:

Pismo Święte, Stary i Nowy Testament, pod red. ks. Michała Petera i ks. Mariana Wolniewicza, Poznań, Księgarnia św. Wojciecha, 2003, ISBN 83-7015-6630.

Encyklopedia katolicka, t. VIII, pod red. Bogusława Miguta, Lublin, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2000, ISBN 83-87703-87-7.

Nowy leksykon biblijny, pod red. ks. prof. dr hab. Henryka Witczyka, Kielce, Wydawnictwo Jedność, 2009, ISBN 978-83-7442-950-4.

Monika Smoza, Słownik wyrazów obcych, Toruń, Wydawnictwo Literat, 2003, ISBN 83-89420-26-0.