Co oznacza słowo APOKRYF?

Słowo to pochodzi z języka greckiego od słowa „apokrypto” – ukrywać. Apokryf – ma 2 znaczenia – biblijne i ogólne. Biblijne jest przeciwstawiane pojęciu kanonu ksiąg świętych więc oznacza utwór w nich nie zawarty (w Biblii jak i w księgach innych religii, np. Judaizmu czy Islamu). Drugie znaczenie – ogólne – wskazuje utwór nieautentyczny, fałszywy, nieprawdziwy a upozorowany na autentyczny. Często „odnajdywano” takie księgi jak np. Pieśni Osjana Macphersona i traktowano je z wielką powagą. Stąd też określenie apokryfu jako „utwór rzekomo wydobyty z ukrycia i ogłoszony jako autentyczny dokument piśmienniczy”

Znaczenie biblijne jest dwojakie:

Utwory o tematyce biblijnej nie zawarte w Starym i Nowym Testamencie.

Obowiązuje tylko dla literatury protestanckiej – Protestanci mianem „apokryfów” określają tylko 15 dzieł, m.in. Księgi: Tobiasza, Judy, 1 i 2 Michaesza, Mądrości Syracha, Barucha i Mądrości. Do tej grupy zalicza się utwory z niektórych rękopisów Septuaginty i Wulgaty: 3 i 4 Machabejską, 3 i 4 Ezdrasza, Psalm 151 i Modlitwę Manassesa, które (z wyjątkiem jednego) są pochodzenia żydowskiego i znajdują się w Septuagincie (starożytnym greckim tłumaczeniu Starego Testamentu). Księgi te z różnych względów nie zostały włączone do żydowskiego kanonu, kiedy przybierał swoją ostateczną formę pod koniec II wieku. W czasie, gdy powstawały wspólnoty protestanckie, przejmowały one żydowski kanon Starego Testamentu, bez wspomnianych 15 ksiąg. Kościół katolicki uznaje niektóre spośród owych 15 ksiąg za natchnione (nazywają się one księgami deuterokanonicznymi). Dla protestantów więc „apokryfy” to katolickie księgi deuterokanoniczne (i dodatkowo kilka innych), zaś to, co katolicy nazywają „apokryfami” (czyli księgami spoza kanonu biblijnego), protestanci nazywają „pseudoepigrafami”.

W literaturze najczęściej spotykany jest podział apokryfów na dwie grupy: Starego Testamentu i Nowego Testamentu.

Apokryfy Starego Testamentu

Apokryfy Starego Testamentu stanowią część tzw. literatury międzytestamentalnej, a więc powstałej w ostatnich wiekach przed Chrystusem oraz na początku czasów chrześcijańskich. Nie znamy pełnej listy tych apokryfów. Niektóre księgi zaginęły, niektóre zachowały się we fragmentach, czasami tak małych, że nie jest możliwe przypisanie ich do poszczególnych dzieł. Bywały i takie sytuacje, że jedno dzieło było kilkakrotnie przerabiane czy też uzupełniane, także przez ludzi żyjących kilkaset lat po autorze.

Większość z apokryfów starotestamentalnych powstała między II wiekiem przed Chrystusem a I po Chrystusie. Do naszych czasów dotarły najczęściej za pośrednictwem autorów chrześcijańskich. Pisane były w językach: hebrajskim, aramejskim i greckim. Dziś jednak dysponujemy tymi tekstami w przekładach na inne języki starożytne, jak np: koptyjski, etiopski, ormiański, łaciński, a nawet starosłowiański. Wiemy, że wiele z nich zawiera dodane później elementy chrześcijańskie. Działo się tak dlatego, że chrześcijańscy pisarze traktowali teksty judaistyczne jako przygotowanie do nauczania Jezusa. W niektórych sytuacjach opisane tam wydarzenia czy wypowiedzi traktowali jako zapowiedź tego, co zrealizuje się wraz z przyjściem Mesjasza. Przepisując tekst judaistyczny dodawali od siebie interpretację słów czy też wydarzeń w duchu chrześcijańskim.

Do najbardziej znanych apokryfów Starego Testamentu zaliczamy: Księgi Henocha, Księgę Jubileuszów, Testamenty Dwunastu Patriarchów, Psalmy Salomona, Apokalipsę Abrahama, Trzecią i Czwartą Księgę Machabejską, Księgi Sybillińskie. Obecnie uczeni są w stanie zidentyfikować ponad 70 apokryfów związanych ze Starym Testamentem.

Apokryfy Nowego Testamentu

Drugą, bardzo ważną grupą apokryfów, są apokryfy Nowego Testamentu. Określamy je tak, ponieważ nawiązują do nowotestamentalnych wydarzeń i postaci. W tej chwili znane jest ponad 100 takich utworów. Główną przyczyną ich powstania była chęć „uzupełnienia” szczegółów z życia Jezusa i osób Mu bliskich. Dzieła te nierzadko obfitujące w legendarne historie zyskały szczególną popularność wśród prostego ludu. Z tego też powodu wykorzystywali je heretycy, usiłując w ten sposób rozpowszechniać swoją doktrynę. Wspomniane dzieła powstawały głównie w okresie od II do V wieku. Większość z nich można traktować w kategoriach zabytków literatury starożytnej, ale nie wnoszą one wiele do poznania pism nowotestamentalnych. Świadczą jedynie o tendencjach doktrynalnych w pierwszych wiekach istnienia chrześcijaństwa. Jedynie te najstarsze, z przełomu I i II wieku, mogą być pomocne w badaniach nad powstawaniem Ewangelii. Zdecydowana większość z nich przypisywana była apostołom lub innym znanym postaciom pierwotnego Kościoła. Takie przypisywanie dzieł osobom cieszącym się znacznym autorytetem było podejrzane, zwłaszcza wtedy, gdy zawarta w nich doktryna odbiegała od tego, co było w tekstach czytanych podczas liturgii. Apokryfy miały zastosowanie w lekturze prywatnej, czyli dla duchowego pożytku wiernych, a także dla upowszechniania pewnych idei, w tym także heretyckich. Wielość tych tekstów o różnej wartości doktrynalnej stała się impulsem dla Kościoła do określenia, które z nich zawierają prawowitą naukę. Był to pierwszy krok do ustabilizowania się kanonu ksiąg biblijnych.

Nie wszystkie księgi znalazły się w kanonie. Te, które są poza nim, nazywamy apokryfami i dzielimy, podobnie jak Nowy Testament, na: ewangelie apokryficzne, dzieje, listy i apokalipsy. Do najbardziej znanych ewangelii apokryficznych zaliczamy: Ewangelię Tomasza, Ewangelię Marii Magdaleny, Ewangelię Judasza.

W jakim celu powstawały apokryfy?

Istnieje kilka różnych możliwych wersji, które tłumaczą owy proces:

Zbierano w nich tradycje o Jezusie krążące w środowisku, co miało na celu (tak jak księgi katolickie) głoszenie nauki o Jezusie Chrystusie i używanie ich podczas liturgii.

Były to narzędzia przekazywania treści heretyckich np. Ebonitów i Manichejczyków którzy podpierając się autorytetem postaci biblijnych głosili swoją naukę.

Nawiązując do teologii judaistycznej przekazywano w nich pewne treści mniej lub bardziej ortodoksyjne.

Próbowano w nich wyjaśnić Pismo Święte – Apokryfy więc stanowić mogą jedne z pierwszych utworów egzegetycznych.

- w późniejszym okresie – miały one „uzupełniać” utwory kanoniczne, w których brakowało całych wielkich obszarów tematycznych, które budziły zainteresowanie ludzi w różnych epokach, kiedy to dokonywano prób odpowiedzi na najbardziej nurtujące ludzi pytania: czy istnieje zmartwychwstanie, co to jest życie wieczne etc.

Apokryfy zachowały się w niemalże wszystkich językach wczesnochrześcijańskiego świata. Jednak zazwyczaj są to przeróbki i parafrazy pism greckich i łacińskich.

Znaczenie:

Nie cieszą się najlepszą opinią. Mówi się o nich jako o utworach pełnych cudów w nienajlepszym guście.Autorzy apokryfów starają się w nich w jakiś sposób wyłożyć naukę swojej grupu religijnej lub własną. Cechują się zwykle językiem wręcz barbarzyńskim – gdyż pisali je ludzie przeciętni, miejący pewne ambicje literackie.

Proces powstawania apokryfów nie jest zamknięty – dalej powstają, widać w nich współczesne prądy myślenia, np. Apokryf wegetarian (Ewangelia wegetarian) czy New Age (Ewangelia akwarian).

GATUNKI W RAMACH LITERATURY APOKRYFICZNEJ:

Psalmy apokaliptyczne np. psalm Salomona; Psalmy Salomona to zbiór 18 modlitw przypisanych Salomonowi. Badacze datują czas ich powstania na pierwszy wiek przed Chrystusem. Zawierają one skierowane do Boga prośby o ukaranie wrogów. Bardzo liczne są również dziękczynienia względem JHWH za otrzymane dobro. Psalmy Salomona podkreślają wolność wyboru człowieka między dobrem a złem. Ukazują Bożą odpłatę. Ciekawe pod względem treści są psalmy 17 i 18, zawierające modlitwy o przyjście Mesjasza Dawidowego, który ma objąć władzę nad poganami.

Apokalipsy np. Abrahama. Apokalipsa Abrahama to dokument, który do naszych czasów dotarł jedynie w przekładzie starosłowiańskim. Głównym tematem dzieła jest przymierze zawarte przez Boga z Abrahamem. Autor Apokalipsy Abrahama interpretuje wszystkie nieszczęścia w historii narodu wybranego jako skutek niewierności wobec tego przymierza.

Ewangelie wg Judasza Iskarioty. Ewangelia Judasza, rozsławiona ostatnio, powstała w latach 130—170. Manuskrypt tego dzieła odnaleziono w Egipcie na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Jest poważnie zniszczony (brakuje ok. 70 % tekstu). W 2001 roku przeprowadzono jego konserwację oraz badania literackie. Ewangelia ta wywodzi się najprawdopodobniej ze środowiska gnostyckiej sekty kainitów. W opisanych ostatnich chwilach życia Jezusa Judasz miał Go nie zdradzić, lecz miał wydać Jezusa na wyraźne Jego życzenie. Kainici uważali m.in., że Stary Testament był dziełem szatana. Według nich, Bóg Starego Testamentu był Bogiem prawa, zemsty i niesprawiedliwości. Gnostycy uważali, że zbawienie daje gnoza, wiedza. Ewangelia Judasza nie mówi nic o zbawieniu przyniesionym przez Jezusa. Jezus ukazany jest tam jedynie jako Ten, co poucza.

ZAŁOŻENIA HISTORIOGRAFII DEUTERONOMISTY I KTONIKARZA

W naszej prezentacji chciałybyśmy przedstawić założenia kronikarza i deuteronomisty oraz wykazać różnice w dziełach tych autorów. Otóż w pierwszej kolejności należy wyjaśnić pojęcia, mianowicie słowo deutero oznacza tyle co wtórny, drugorzędny, ponowny, drugi, wznowiony. Używa się dwóch podobnych terminów deuteronomiczny i deuteronomistyczny. Oba odnoszą się do działalności literackiej i redakcyjnej deuteronomistów, przy czym pierwszy z nich oznacza działalność w okresie sprzed upadku Jerozolimy w 586r.p.n.e., a drugi w następującym po nim okresie wygnania i powygnaniowym. Stale powtarzanym błędem jest mylenie tych dwóch podobnych, ale nie tożsamych, terminów: „deuteronomiczny” zamiast „deuteronomistyczny”. „Deuteronomiczny” to ten, który dotyczy Deuteronomium, czyli Księgi Powtórzonego Prawa (Pwt). „Deuteronomistyczny” zaś to taki, który zawiera ideologię wyrosłą z owej księgi.wreszcie należy skrótowo wyjaśnić kluczowe pojęcie: deuteronomista. jest to autor nieznany anonimowy wielu ksiąg ST. Natomiast Księgi Kronik znajdują się w naszych Bibliach zaraz po Księgach Królewskich. W swojej zasadniczej części opisują one ten sam okres historii Izraela, co Księgi Samuela i Księgi Królewskie: od rządów Saula, a potem Dawida i Salomona, aż po upadek państwa i niewolę babilońską. Nie oznacza to jednak, że księgi te powtarzają historię już raz opowiedzianą, Są one jakby uzupełnieniem, dopełnieniem obrazu, wyrysowanego w innych księgach historycznych Starego Testamentu. W Księgach Kronik znajdujemy wiele szczegółów, które w innych księgach Starego Testamentu zostały opuszczone. Stąd zresztą wywodzi się nazwa tych ksiąg, powszechnie dziś przyjęta. Św. Hieronim nazwał je "Kroniką całej historii świętej".

Charakterystykę tych dwóch, ogólnikowo przedstawionych pojęć rozwiniemy w dalszej części prezentacji.

Deuteronomista to autor, a raczej grupa autorów czy wręcz wielowiekowa szkołą skupiająca autorów działająca w Judzie oraz w czasie wygnania (niewoli) babilońskiego, której poglądy teologiczne i styl kaznodziejski naznaczył wiele ksiąg Starego Testamentu, a mianowicie Księga Powtórzonego Prawa (Pwt), Księga Sędziów (Sdz), I i II Księga Samuela (Sm), I i II Księga Królewska (Krl), Księga Jozuego (Joz), niektórzy dołączają również księgę Jeremiasza (Jr) oraz Księgę Ezechiela (Ez), zwane są deuteronomistycznym dziełem historycznym czyli historią deuteronomistyczną. Wszystkie księgi zostały pomyślane i napisane przez deuteronomistę jako jedno dzieło , przy czym posłużył się on jako tworzywem różnymi i częściowo od siebie niezależnymi już istniejącymi tekstami. Intencją dzieła deuteronomistycznego było wyjaśnienie losu, który spotkał naród, jako konsekwencji apostazji od prawowiernego kultu Jahwe. Bóg ze swej strony pozostał wierny przymierzu (Pwt 7,12) ale pokój i powodzenie ludu zależało od jego wierności. Deuteronomista chciał pokazać że upadek państwa Izrael i Juda, jest nieuchronna karą za przekroczenie danego przez Boga prawa na górze Synaj za niewierność, jednocześnie na nowo przypomina o konieczności przestrzegania Prawa i podkreślał jego zbawczą moc.

Przy omawianych pojęciach i problemach możemy się spotkać z takimi nazwami jak np.: Deutero-Izajasz i Deutero-Zachariasz. W tym kontekście "deutero" oznacza tyle co "drugi" czyli Drugi Izajasz i Drugi Zachariasz. Deutero-Izajasz to nieznany autor rozdziałów 40-55, które uważa się za osobny blok przekazu (Trzeci Izajasz rozdz. 56-66). Działał on pod koniec okresu wygnania w Babilonie. W jego prorockim orędziu znajduje odbicie przełomowa sytuacja owych czasów. Cyrus, władca perski, przejął władzę w Babilonie i w 538r. przed Chr., wydał edykt zezwalający wygnańcom na powrót do ojczyzny. Dla Deutero-Izajasza jest to znak, że Jahwe zaczyna teraz właśnie realizować swoje prawo do panowania nad całym światem: Cyrus został powołany przez Jahwe jako narzędzie. Izrael staje więc przed nowym wyjściem z domu niewoli, przed jeszcze bardziej cudownym przejściem przez pustynię niż to jakiego doświadczył w czasach pierwszego wyjścia. Celem tego zaś wyjścia jest odbudowa i uświetnienie Syjonu i Jerozolimy. Jahwe zostanie uznany przez cały świat za świętego Izraela, prawdziwego Stwórcę nieba i ziemi, i za jedynego Pana historii. Drugi Izajasz wychodzi z założenia, że przygnębiony lud należy pocieszyć. Jahwe przebaczył już ludowi jego winę i ponownie zwrócił się ku niemu. Tak więc istotna część orędzia Deutero-Izajasza ma charakter obietnicy(obietnice zbawienia).Szczególną cechą tego autora jest łączenie języka psalmów z prorockim stylem przepowiedni. Celem jego orędzie jest obudzenie w Izraelu nadziei dzięki zapowiedzi powrotu do ojczyzny. Zapowiada eschatologiczne odkupienie dla Syjonu, które spełni się dzięki przebaczeniu winy i zawarciu wiecznego przymierza.

Deutero-Zachariasz to autor anonimowej, objętościowo niewielkiej księgi prorockiej, która jako rozdział 9-14 została dołączona do Księgi Zachariasza. są jednak uzasadnione powody żeby rozdz. 12-14 uważać za inne anonimowe pismo prorockie tak że określenie odnosiłoby się do rozdz. 9-11 jest powstanie królestwa mesjańskiego. Za 9,1-8 zawiera groźby od adresem Aramu, Fenicjan, Filistynów i obietnicę pomocy Boga dla Judy. Po obietnicy przyjścia Króla Pokoju do Jeruzalem następuje zapowiedź zwycięstwa i odnowienia efraima i Judy. Tylko Jahwe może zesłać zbawczy deszcz. 10,2-12 zawiera groźbę skierowaną przeciw obydwu pasterzom i obietnicę powrotu ludu izraelskiego z Asyrii i z Egiptu; 11,1-3 to pieśń szydercza o upadku władcy tego świata. 11,4-17 przekazuje alegoryczno-symboliczne opowiadanie o pasterzach, nawiązujące zapewne do jakiegoś współczesnego autorowi wydarzenia, które jednak nie jest nam znane.

Kronikarz jest to zbiorowe określenie autorów, względnie redaktorów ważnej części późniejszych tekstów ST. Zasięg ich twórczości jest przedmiotem sporów. Krytyczni uczeni tradycyjnie uważali 1 i 2 Księgę Kronik, Ezdrasza i Nehemiasza za jedno dzieło historyczne, pewną jedność literacką - kronikarskie dzieło historyczne. Okoliczność, że koniec 2 Księgi Kronik jest identyczny z początkiem Księgi Ezdrasza, traktowano jako wskazówkę, że księgi te należy czytać jako jedną całość. Twierdzono, że nastawienie teologiczne i cechy literackie poszczególnych ksiąg także potwierdzają ich wspólne autorstwo. Uważano, że dzieło te ma charakter budujący, a autor chce pokazać, że od stworzenia świata, poprzez wybranie Izraela, czasy panowania Dawida i Salomona , aż do wygnania, tworzenia się na nowo powygnaniowego ludu Bożego i reformę Ezdrasza historia przebiega zgodnie z planem Bożym. Zmierza ona do zaprowadzenia i utrwalenia panowania Boga na obszarze Izraela, do którego Kronikarz w swoim antagonizmie wobec “bezbożnej” samarytańskiej Północy, zalicza tylko Judę i Jerozolimę swoich czasów(czyli IV w.pCh). Tak rozumiany Izrael jest jedyna podporą i jedynym spadkobierca owej dynastii Dawidowej, która dla autora przedstawia kwintesencje i idealną postać panowania Boga . Izrael jest również spełnieniem obietnicy danej Dawidowi, że jego dynastia będzie trwała wiecznie. Sam Dawid jest przedstawiony jako postać idealna. Autor mówi o nim jako o właściwym inicjatorze budowy świątyni i kultu świątynnego, w którym dostrzega właściwe dzieło ocalenia Izraela, a egzystencja narodu zależy od tego kultu. Gdyby w Jerozolimie zamilkła pieśń pochwalna na cześć Boga, Bóg zaprzestałby też kontynuować wspólną historię ze swym narodem. Tak więc kronikarskie dzieło historyczne powraca wciąż na nowo do tematów świątyni i kultu, prawa, kapłaństwa i dynastii Dawidowej. Tłem dla całego dzieła kronikarskiego jest wiara w jednego Boga, który odwzajemnia się wiernością. Ostatnio kwestionuje się jednak pogląd, że w słownictwie 1-2 Kronik i Ezdrasza-Nehemiasza występują istotne różnice, a domniemanym podobieństwem w zakresie myśli religijnej można przeciwstawić pewne istotne różnice: 1 i 2 Krn są bardziej niż Ezdrasza i Nehemiasza otwarte na tych, którzy przetrwali na terenach Królestwa Północnego, oraz na małżeństwa mieszane. Linia Dawidowa nie odgrywa żadnej roli w Ezdrasza-Nehemiasza. Księgi Kronik dostarczają poprawioną wersje historii starotestamentowej. Stanowią one rodzaj komentarza do ksiąg ST opisujących dzieje od stworzenia po upadek Jerozolimy. W Biblii LXX księgi te zostały zatytułowane jako “Paralipomena”, co oznacza “rzeczy opuszczone”, za tytułem kryje się koncepcja, wg której 1 i 2 Ks. kronik dostarczają uzupełniających informacji, których nie zawarto w innych księgach. Właściwym jednak przeznaczeniem tych ksiąg było zachęcenie Żydów żyjących w czasach perskich do utrzymania prawowiernego kultu w świątyni. Dużo uwagi w tych księgach przypada Dawidowi i Salomonowi, gdyż SA to królowie odpowiedzialni za świątynię i jej chwałę. Ci dwaj królowie są czczeni i stoją poza wszelką krytyką a ich mniej chwalebne czyny opisane w innych księgach zostały w tej rewizji opuszczone. Kronikarz powtórzył wiele kwestii z wcześniejszych ksiąg jednak zrobił to w sposób bardziej zrozumiały i jaśniejszy. Zainteresowany jest on przede wszystkim kultem religijnym w Jerozolimie i rozbudowuje wcześniejszy opis reform przeprowadzonych przez królów judzkich . Chociaż 2 ks. Krn kończy się na zdobyciu Jerozolimy przez Babilończyków, dodane zostało zapewne, że nie wszystko jest stracone, a kontynuacja ludu Bożego z ksiąg Ezdrasza i Nehemiasza jest na to dowodem. Kwestie, czy wszystkie z ksiąg ( 1 i 2 Kronik Ezdrasza i Nehemiasza)zostały napisane przez jednego autora są nadal. przedmiotem dyskusji, jedni uczeni sądzą, że jedna “szkoła” mogła dopuścić taką różnicę akcentów, inni zaś, że różnice są zbyt duże, a według tradycji izraelskiej autorem Ksiąg Kronik jest Ezdrasz. Powrócił on do Jerozolimy wraz z grupą wygnańców babilońskich w 458 roku przed Chrystusem i żydowscy uczeni przypuszczają, że wtedy właśnie spisał on Księgi Kronik. Być może więc autorem tych trzech ksiąg jest sam Ezdrasz, lub inny natchniony pisarz, który zredagował tekst tych ksiąg na podstawie notatek Ezdrasza.

Więcej pewności osiągnąć się nie da, można tylko powiedzieć, że “Kronikarz” z pewnością oznacza autora lub autorów 1 i 2 Księgi Kronik i może też wskazywać na ich wpływ na powstanie Ezdrasza i Nehemiasza. Tłem była świątynia jerozolimska: autorzy, przynajmniej 1 i 2 Kronik, mogli być lewitami; data- ok.. 400r. przed Chrystusem, chociaż istnieje niewiele danych, na których możnaby oprzeć pewne datowania).

Po ogólnych wyjaśnieniach można zadać pytanie jakie są zasadnicze różnice pomiędzy dziełem kronikarza a dziełem deuteronomisty. Po pierwsze, perspektywa Kronikarza jest zdecydowanie południocentryczna. Podczas gdy w księgach Królewskich znajdujemy synchroniczne opowiadania o królach Izraela i Judy, Kronikarz interesuje się wyłącznie królami Judy. Królowie północy są wzmiankowani jedynie w sytuacjach, gdy odgrywają rolę w historii któregoś z królów Judy. Historia tego królestwa zostaje ukazana w kronikach przede wszystkim jako historia kultu: uwaga skupia się ma odbudowie Świątyni i sprawowanym w niej kulcie. Królowie nie są tu ani przywódcami wojskowymi, ani politykami lecz przede wszystkim kapłanami i celebransami. Wzorem i odpowiednikiem takiego królewskiego kapłaństwa jest Dawid. W Księdze Kronik to on jest prawdziwym budowniczym Świątyni, autorem wszystkich planów całej infrastruktury, to on zgromadził materiały. Salomon w przeciwieństwie do przekazu Ksiąg Królewskich jest tylko prostym wykonawcą woli swego ojca. Należy również odnotować fakt, że kroniki przemilczają całą negatywną stronę postaci Dawida, pomijając np.: historię sukcesji na tronie dawidowym. Kronikarz koryguje lub interpretuje również niektóre trudne teksty historii deuteronomistycznej. Podstawowa różnica między historią deuteronomistyczną, a historią kronikarza dotyczy ich postaw wobec wygnania babilońskiego, otóż podczas gdy deuteronomista obsesyjnie skupia się na wyjaśnieniu katastrofy wygnania i nie zarysowuje zbyt jasno perspektyw na przyszłość, historia kronikarza ukazuje wizję znaczenie bardziej optymistyczną . Wygnanie jest już zaledwie "wypadkiem historycznym". Kroniki kończą się też edyktem króla perskiego Cyrusa zezwalającym na powrót do Jerozolimy i na odbudowę Świątyni. Tym co liczy się w oczach Kronikarza jest potwierdzenie jednego Boga, który jest zarazem Bogiem króla Presów jak i ludu żydowskiego. Obiecana przez Boga przyszłość pełna pokoju, realizuje się w jego kulcie sprawowanym w odbudowanej Świątyni.

Starożytne przekłady Biblii

Pierwsi chrześcijanie byli w większości Żydami, mogli więc korzystać z żydowskich pism świętych bez potrzeby tłumaczenia. Wraz z rozwojem kościoła szybko stało się jasne, że jeśli ewangelia ma być głoszona wszystkim narodom, to konieczne jest opracowanie nowych przekładów ksiąg kanonicznych. Prawdopodobnie najwcześniejszą formą przekładu Biblii Hebrajskiej były tzw. Targumy, czyli początkowo ustne, potem spisywane tłumaczenia tekstu hebrajskiego na aramejski, często uzupełnione komentarzem i wyjaśnieniem, dokonywane na potrzeby kultu judaistycznego.

Targumy

Targumy nie są faktycznym "przekładem" w naszym rozumieniu - ale raczej wykładem, parafrazą i wyjaśnieniem hebrajskiego tekstu na potrzeby słuchaczy znających język aramejski. Historia targumów sięga czasów niewoli babiblońskiej - język aramejski stał się po niej codziennym językiem Izraelitów i pojawiła się konieczność przekazywania Pisma w sposób zrozumiały dla nich. Targumy (w podziale analogicznym do podziału Biblii hebrajskiej) spisano między I a IX wiekiem. Targumy palestyńskie i babilońskie różniły się językowo. Ponadto targumy powstające w Palestynie były o wiele mniej dosłownymi tłumaczeniami, często stawały się faktycznie parafrazami oryginalnego tekstu.

Za najstarszy przekład biblijny uważa się niekiedy tzw. Pięcioksiąg Samarytański. W rzeczywistości zabieg "tłumaczy" polagał głównie na zamianie starohebrajskich (tzw. paleohebrajskich) liter pierwotnych tekstów Tory na współczesne wówczas litery aramejskie (tzw. pismo "kwadratowe"). Dokonanie tego "przekładu" umieszcza się zazwyczaj między IV a II wiekiem przed Chrystusem.

Septuaginta

Pierwszym prawdziwym tłumaczeniem Biblii była w rzeczywistości Septuaginta, czyli przekład Starego Testamentu na język grecki, dokonany w II wieku przed Chrystusem. Wobec coraz mniejszej znajomości języka hebrajskiego i aramejskiego pośród Żydów z diaspory, zaistniała potrzeba dokonania przekładu Pism na język grecki.

Historia przekładu:

Według tzw. Listu Arysteasza na zaproszenie Ptolemeusza II Filadelfa do Aleksandrii w Egipcie miało przybyć siedemdziesięciu (ewentualnie siedemdziesięciu dwóch) uczonych żydowskich, którzy po oficjalnym podjęciu na dworze rozpoczęli przekład Tory na grekę (koine). Mieli oni pracować osobno, a potem wymienić się efektami tłumaczenia i ustalić ostateczną wersję dzieła. Ukończyli translację po siedemdziesięciu dniach. Wówczas okazało się, że poszczególne teksty tłumaczenia są identyczne, co odebrano jako znak od Boga. Król, zachwycony dziełem, miał nabrać wielkiego szacunku do Biblii. Znajdowała się ona niewątpliwie wśród rękopisów w Bibliotece Aleksandryjskiej.

W rzeczywistości przekład postępował stopniowo. Za czasów Ptolemeusza II przetłumaczono najprawdopodobniej Pięcioksiąg Mojżeszowy, potem stopniowo inne księgi biblijne, wreszcie dodano teksty napisane od razu po grecku, np. Księgę Mądrości, cztery Księgi Machabejskie czy Psalmy Salomona. Nie wszystkie księgi Septuaginty weszły do kanonu, niektóre z nich funkcjonują jako apokryfy, tzn. pobożne pisma o wielkim autorytecie w starożytności, które nie posiadają jednak natchnienia biblijnego.

Znaczenie:

Septuaginta była największym tłumaczeniem starożytnym tekstu obcojęzycznego na grekę, aż do dziś ten rekord nie został pobity. Opis jej tłumaczenia (List Arysteasza) powstał kilkaset lat później od samego przekładu, niemniej oddaje rangę, którą Septuaginta cieszyła się aż do powstania chrześcijaństwa i oficjalnego sprecyzowania składu Biblii hebrajskiej. Stwierdzono wówczas, że święte mogą być tylko księgi powstałe na terenie Kanaanu (Ziemi Świętej) i w języku hebrajskim. Dzień powstania Septuaginty Żydzi określili wówczas jako najgorszy od grzechu pierworodnego. Najprawdopodobniej stało się to wskutek zagrożenia ze strony chrześcijaństwa, które posługiwało się właśnie Septuagintą.

Cytaty Starego Testamentu zawarte w Nowym Testamencie w ogromnej większości pochodzą właśnie z Septuaginty. Po jej odrzuceniu przez Żydów powstało jeszcze kilka innych tłumaczeń na grekę (Symmach, Teodozjon), ale nie dorównują one rangą ani wartością naukową Septuagincie.

Peszitta

Ważnym przekładem jest też Peszitta, czyli przekład syryjski - nie tylko z języka hebrajskiego (Pięcioksiąg, Prorocy, Psalmy i Księga Koheleta), ale także z greckiego (pozostałe księgi - w tym deuterokanoniczne - oraz Nowy Testament). Przekładu dokonano między II a IV wiekiem po Chrystusie. Peszitta jest do dzisiaj kanonicznym Pismem Świętym używanym w Kościele syryjskim! Przekład Pięcioksięgu został oparty na tekście hebrajskim i aramejskich targumach. Pisma prorockie i psalmy mają za podstawę Septuagintę. Przekład ksiąg deuterokanonicznych dodano później, korzystając również z Septuaginty. Nowy Testament przełożono na początku V wieku.

Wulgata

Wulgata jest przekładem na łacinę z języka hebrajskiego (księgi protokanoniczne Starego Testamentu), aramejskiego (Księga Tobiasza i Księga Judyty) i greckiego (pozostałe księgi deuterokanoniczne, Psalmy i Nowy Testament - niektórzy historycy mówią, że część z tych ksiąg stanowiła rewizje przekładu starołacińskiego w oparciu o manuskrypty greckie). Przekładu dokonał św. Hieronim w latach 390-405 po Chrystusie. W ciągu następnych stuleci ten przekład zdobył sobie pozycje "oficjalnego" przekładu w Kościele Zachodnim (i jest nim do dzisiaj). Wulgata była pierwszą wydrukowana książką (1456, Gutenberg). W XVI wieku Sobór Trydencki potwierdził, że jest to autentyczna wersja Bożego Słowa. Do czasu publikacji encykliki "Divino afflante Spiritu" (1943) Wulgata stanowiła podstawę katolickich przekładów Biblii.

Około 240 roku Orygenes postanowił doprowadzić sytuację do jakiegoś porządku i zebrał w swoich Heksaplach sześć wersji Starego Testamentu po grecku i hebrajsku i ustawił je w równoległych kolumnach: pierwsza to tekst hebrajski, druga transliteracja oryginału hebrajskiego znakami greckimi, trzecia - przekład Akwili, czwarta - wersja Symmacha, piata - wersja Orygenesa, szósta zaś przekład Teodocjana. Przekład Septuaginty odrzucony został przez judaizm po wydarzeniach roku 70, kiedy to zburzono Świątynię Jerozolimską. Rabini na początku II wieku wybrali tzw. przekład Akwilli - bardziej dosłowny, niekiedy nawet trudno zrozumiały w swym dość służalczym trzymaniu się tekstu hebrajskiego.

Vetus Latina – starożytne, wcześniejsze od Wulgaty św. Hieronima, tłumaczenie Biblii na jęz. Łaciński dokonane z tekstu greckiego (ST z LXX). Znane było już w II w. po Chr. Różnorodność stylu, słownictwa itp. świadczy, że pracowało nad nim wielu tłumaczy. Tym przekładem posługiwał się Kościół Zachodni, dopóki nie weszła w życie Wulgata. Dziś posiada ono szczególne znaczenie dla krytyki tekstu biblijnego, pozwalając, dzięki dosłowności tłumaczenia, na rekonstrukcję tekstu greckiej Biblii.

Mądrość w starożytnym Izraelu – cechy biblijnej literatury dydaktycznej

Do Ksiąg Mądrościowych (dydaktycznych) zalicza się 7 ksiąg:

- Księga Hioba

- Księga Psalmów

- Księga Przysłów

- Księga Koheleta

- Księga Mądrości

- Księga Syracha

- Pieśń nad Pieśniami.

Dwie z nich (Mdr, Syr) należą do ksiąg wtórnokanonicznych (deuterokanonicznych), czyli przekazanych przez tradycję jedynie w języku greckim. Z tej racji nie znajdują się one w Biblii hebrajskiej.

Izraelskie księgi mądrościowe mają wiele cech wspólnych z podobnymi utworami Egiptu czy Mezopotamii, należą do tego samego nurtu: mądrość zarówno w ujęciu wschodnim i jak biblijnym polegała na praktycznej umiejętności życia, dzięki której człowiek mógł zdobyć dostępne mu dobro i uniknąć grożącego zła. Księgi miały być drogowskazem do roztropnego, cnotliwego postępowania.

Formy literackie

Księgi dydaktyczne wyróżniają się specyficznymi formami literackimi i właściwościami stylistycznymi. Podstawowymi dwiema formami są przysłowie oraz pouczenie.

Przysłowie: (hebr. maszal); składa się z dwóch zdań, których treść łączy się ze sobą na dwa sposoby: zdanie drugie albo powtarza innymi słowami treść pierwszego (paralelizm synonimiczny), albo zawiera myśl przeciwną (paralelizm antytetyczny). Przysłowie to opis zjawiska z życia ludzkiego, którego treść pobudza do refleksji nad swoim własnym postępowaniem. Jest wypowiedzią krótką, podaną za pomocą języka obrazowego. Przykład: Wesoło błyszczy światło sprawiedliwych, a lampa niewiernych przygasa. ( Prz 13, 9)

Pouczenie: umownie nazywane instrukcją lub nauką, jakiej udziela nauczyciel swemu uczniowi. Utrzymane jest zwykle w tonie napominającym, aczkolwiek pozostawia też miejsce na opis i refleksję. Starsze formy nauk sprowadzają się do prostych zakazów bądź nakazów z krótkim uzasadnieniem, nauki późniejsze mają wprowadzenia poprzedzające właściwą część, czyli wezwanie do słuchania wraz z informacją o korzyściach w przypadku posłuszeństwa lub o ewentualnej karze za zachowanie niewłaściwe, zaś sama nauka zawiera napomnienia, pouczenia i przestrogi. Zadaniem takich nauk było wychowywanie i kształcenie.

Literatura dydaktyczna korzystała również z form stosowanych w innych środowiskach twórczości literackiej:

Zagadka: forma znana już w starożytności, miała skłaniać do refleksji nad zagadnieniami szczególnie trudnymi.

Dysputa: rozmowa toczona między dwoma uosobionymi przedmiotami lub osobami żywymi, popularna w piśmiennictwie Mezopotamii. Niektóre jej założenia występują na przykład w dyspucie Hioba z przyjaciółmi.

Formy narracyjne: na początku były to opowiadania w trzeciej osobie, opisujące sytuacje z życia ludzi, później przekształciły się w opowiadania w pierwszej osobie, o charakterze autobiograficznym, w których nauczyciele mądrości przekazywali własne przeżycia i spostrzeżenia. Funkcjonowały samodzielnie lub jako elementy składowe dłuższych nauk. Występują głównie w Księdze Koheleta.

Uosobienie: personifikacja mądrości; przedstawiano ją jako gospodynię uczty, lub w dłuższych poematach, zawierających wygłaszane przez nią mowy czy pochwalne rozważania dotyczące jej właściwości. Pochwały mądrości znajdziemy głównie w Księdze Syracha.

Większość utworów mądrościowych stanowią teksty napisane według zasad poezji wschodniej. Często używane są środki wywołujące efekty dźwiękowe: anafora, epifora, wykorzystywanie określeń synonimicznych i paronomazja (zestawienie podobnie brzmiących słów).

Księga Hioba

Księga Hioba pisana była przez kilka pokoleń: najstarsza warstwa to prolog i epilog, kolejną stanowi dysputa Hioba z przyjaciółmi, monolog Hioba i mowy Boga, później dodano mowy Elihu, zaś na sam koniec dołączono hymn o mądrości. Długa historia kształtowania się księgi wpłynęła na pewne niespójności: Hiob, w prologu pobożny i spokojny, pokazywany jest później jako buntownik. Wg niektórych badaczy rozłam ten był zamierzony: to, co mówi Hiob w prologu, jest ideałem, to zaś, co w poezji – twardą rzeczywistością.

Księga Hioba rozpoczyna się i kończy prozą, zaś trzon utworu ma formę poetycką. Nie da się jej zakwalifikować do żadnej typowej kategorii literackiej, badacze dopatrują się w niej dramatu, bądź rozszerzonej lamentacji.

Niewyjaśniona jest również kwestia, czy Hiob to postać autentyczna. Wiadomo jednak, że tradycja „sprawiedliwego cierpiącego” istniała w literaturze już przed powstaniem Księgi.

Tematem Księgi Hioba nie jest jedynie cierpienie, to tylko punkt wyjścia; chodzi o człowieka wobec Boga sytuacji granicznej, która ukazuje całą głębię i złożoność wiary. Hiob porażony cierpieniem dotkliwie odczuwa triumf zła i stwierdza, że ludzka mądrość nie jest wstanie przeniknąć tajemnic bytu. W jego cierpieniu bolesne jest poczucie ograniczoności ludzkiego rozumu.

Księga stawia pod znakiem zapytania niewzruszone zasady nurtu mądrościowego: według tradycyjnej zasady odpłaty sytuacja człowieka jest wynikiem jego postępowania, powodzenie, to nagroda za dobre życie, nieszczęście to kara. Hiob przekonuje się, że zasada ta nie jest całkiem prawdziwa. Jednak ani przez chwilę nie wątpi w istnienie Boga – podważa Jego tradycyjny obraz, ale czyni to w tym celu, aby ocalić Jego prawdziwe oblicze. Bóg przestał być gwarantem między postępowaniem a powodzeniem. Ostatecznie Hiob uznaje, że cierpienie jest tajemnicą, trzeba zaufać Bogu, zdać się na Jego miłość. Nie jest rzeczą złą stawiać pytania, ale trzeba uwzględnić Boga i Jego tajemnice oraz ludzką ograniczoność. Na świecie jest porządek, tylko dla człowieka nie jest on możliwy do pojęcia; mądrość jest przypisana tylko Bogu.

Księga Hioba przygotowuje ideę niewinnie cierpiącego za nasze grzechy Chrystusa i zadośćuczynienia poprzez ofiarę na krzyżu.

Księga Przysłów

Jej zasadniczą część stanowią przysłowia autorstwa króla Salomona. Znajdują się w niej jednak pisma również innych autorów. Wynika z tego, że księga powstała w środowisku, które w pewnym okresie historii izraelskiej myśli mądrościowej sprawowało niejako oficjalny patronat nad mądrością Narodu Wybranego. Szczególną troską otaczano spuściznę Salomona, którego dorobek został uzupełniony przez prace innych autorów nieizraelskiego pochodzenia.

We wstępie znajduje się szereg nauk, które nieznany nauczyciel kieruje do ucznia lub do uczniów. Ich tematem są podstawowe zagadnienia z zakresu mądrości teologicznej, które koncentrują się wokół idei życia i śmierci. Są to dwie rzeczywistości, z których pierwsza jest owocem mądrości, druga zaś sprowadzana jest przez głupotę. Istotne są także końcowe paralelnie zestawione obrazy uczt mądrości i głupoty, które oryginalnie podsumowują temat życia i śmierci.

I wielki zbiór przysłów, związanych z imieniem króla Salomona, przedstawia mądrość zdobywana na drodze doświadczenia i refleksji. Składa się z szeregu krótkich, dwuczłonowych przysłów, opisujących szczegółowe i liczne przejawy rzeczywistości ziemskiej w jakiej żyje człowiek. Tematyka jest więc wielce różnorodna. Opisywano sprawy związane z życiem ludzi tak, by człowiek roztropny mógł uniknąć zła, a osiągać dobro.

Dopełnieniem tej księgi są dwa niewielki zbiory mędrców anonimowych.. Obejmują one materiał z początkowego nauczania szkolnego. Pierwszy zawiera szereg napominających nauk, wskazujących na potrzebę roztropności w postępowaniu, wzywających do pracy nad doskonalenie swego serca oraz opisujących udział mądrości w życiu człowieka.

W Księdze Przysłów dominuje sens pouczenia religijnego lub parenetycznego wyrażonego w formie poetyckiej i obrazowej. Zawiera zachętę do wierności Bogu, która wypływa z mądrości, a ta z kolei prowadzi do cnotliwego życia i walki ze złem.

Zawiera:

Pieśń pochwalna na cześć uosobionej mądrości i jej owoców

Zasady regulujące życie jednostki

Zasady kierujące współżyciem między ludźmi

Reguły o treści ogólnej

Wskazówki dla królów

Pochwałę mężnej niewiasty

Formy literackie Księgi:

Dominują w niej przysłowia i nauki, gdzie te drugie wykazują zróżnicowanie w zależności od poziomu twórczości środowiska,w którym powstawały. Proste dwuczłonowe formy przysłów występują najczęściej w dwóch wielkich zbiorach Salomona. W drugim z nich, zwłaszcza, występuje też niewielka liczba krótkich napomnień, które korzystają z form przysłowia.

Szczególnie rozbudowana formę maja poematy. Ich treść stanowi nauka, która mędrzec wkłada w usta naszkicowanej przez siebie postaci. Końcowy poemat ma oryginalna formę akrostychu, gdzie każdy wiersz zaczyna się od kolejnej litery alfabetu hebrajskiego.

Są też, zestawione w osobny zbiór, przysłowia liczbowe. Koncentrują się one na opisie rzeczywistości ziemskiej, otaczającej człowieka. Ich przedmiotem nie jest jednak postępowanie człowieka, lecz konkretna liczba podobnych rzeczy i zjawisk świata przyrody.

Wszystkie te formy maja bogatą szatę słowną. Zawierają wiele różnorodnych środków stylistycznych ówczesnego piśmiennictwa mądrościowego. Zostały użyte w rozbudowanych formach nauk, gdzie ponadto występują charakterystyczne opowiadania w pierwszej osobie, obrazy uczt mądrości i głupoty, modlitwa.

Księga Koheleta (Eklezjastesa)

Wg tytułu Księga zawiera naukę jakiegoś kaznodziei synagogalnego, czy tez nauczyciela mądrości.

W języku Księgi widać wpływy aramejskie, perskie, fenickie i greckie. Osobliwość języka i nauk Koheleta widoczna jest bardzo dobrze na tle literatury starotestamentowej, w tym mądrościowej. Widać wątki wspólne z późnymi greckimi filozofami, pismami mądrosciowymi egipskimi i babilońskim. Nie ma tu jednak zapożyczania pewnych idei wprost, a tym bardziej cytatów.

Od strony literackiej utwór jest refleksją, czy też medytacją nad sensem życia ludzkiego. Rozważa jego najróżniejsze przejawy z rozmaitych punktów widzenia, bada przez przeciwieństwa, oświetla za pomocą przysłów i sentencji, konfrontuje tradycyjne twierdzenia z surowymi realiami życia. Taki sposób ujęcia tematu przesądził o niezwykle osobliwej strukturze i formie literackiej dzieła. Mimo to, dobrze widoczna jest jedność kompozycji, dzięki ciągłości tematu, oraz powtarzającym się słowom kluczowym i formułom, np. powtarzające się słowo hebel, z jego dosłownym(para, dym, tchnienie) i abstrakcyjnym (nicość, marność)znaczeniem.

Kohelet proponuje oświetlenie życia ludzkiego przez filozofię, kulturę(rozważania, dotyczące pracy ludzkiej i jej owoców: pieniędzy i władzy) i przyjemność. Żadna z tych rzeczy nie może zaspokoić dążności ducha ludzkiego do wartości ponadczasowych, nieprzemijających. Dlatego tez konkluzją dociekań jest wniosek o marności życia ludzkiego ,,pod słońcem ‘’, czyli na tym świecie. Śmierć rzuca na życie człowiek i wszystkie jego wysiłki cień, jednak jej nieuchronność nie zwalnia człowieka ze starań o to, by życie było mądre i szlachetne. Życie to dar Boży. Bóg będzie sądził każdą sprawę ludzką, dlatego bojaźń Boża jest zasadniczą postawą człowieka wobec Stwórcy.

To, co mówi Księga Koheleta, odpowiada życiu Salomona, którego jako uosobienia mądrości Starego Testamentu autor wprowadza dla podkreślenia wagi swych twierdzeń, pouczeń. Księgę tę cechuje swobodny bieg myśli, bez logicznie sprecyzowanego planu. Księga to zbiór rozważań, sentencji i przysłów. Wg autor Zycie doczesne nie jest w stanie zaspokoić ludzkich pragnień, może to zrobić jedynie Bóg. Życie ludzkie i jego dążenia są bezsensowne. Wszystko co się dzieje miało już kiedyś miejsce. Taka rzeczywistość nakłania do korzystanie z rozkoszy życia doczesnego, jednak Kohelet nakazuje bać się Boga i unikać grzechu. Wprowadza niesprecyzowaną myśl o życiu pozagrobowym, które przyrównane jest do bytowania cieniów w otchłani.

Księga Mądrości

Została prawdopodobnie napisana w Egipcie na przełomie II/I w. przed Chr. Wskazuje na to problematyka walki z bałwochwalstwem i przeciwstawiania się Izraela wpływom egipskim. Należy do grupy sapiencjalnych tekstów Pisma Świętego. Z tym gatunkiem wiąże się to, że im późniejsze są biblijne utwory dydaktyczne, tym wyraźniejsza jest w nich tendencja do eliminowania oderwanych maksym mądrościowych (co charakteryzuje księgi wcześniejsze), na rzecz dłuższych, logicznie powiązanych wypowiedzi. Wynika z tego, że Księga Mądrości należy do późnej literatury religijno- mądrościowej Starego Testamentu. Zapowiadanie tematów, później rozwijanych, oraz patetyczny styl utworu wskazują na epokę hellenistyczna, jako na okres powstania Księgi.

Księga dzieli się na 3 części:

1. Poświęcona mądrości ludzkiej, prowadzącej człowieka drogą sprawiedliwości do Boga. Wartość mądrości ujawni się w pełni na Sadzie Ostatecznym.

2. Omawia mądrość królów, która pozwala im roztropnie i sprawiedliwie sprawować rządy. Przywołuje Salomona, jako przykład osoby, która dostąpiła boskiego daru mądrości.

3. Mówi o roli mądrości w stworzeniu świata, w historii, a szczególnie w historii zbawczej Izraela.

Księga porusza także problem cierpienia, nagrody i kary, widząc ostateczne ego rozwiązanie w szczęśliwości wiecznej i w całkowitym odrzuceniu grzeszników. Mądrość Boża przybiera cechy osobowe, co stwarza podstawy do połączenia nauki o twórczym i objawiającym słowie Bożym z nauką o podobnej roli mądrości Bożej. W NT z władcze prolog ewangelii Św. Jana i Paweł Apostoł stosują do Chrystusa określenie zbliżone do określeń mądrości w księdze Mądrości.

Autor pretenduje do tego, by być Salomonem. Z szacunkiem odnosi się do religii żydowskiej, troszczy się o jej losy, miłuje naród izraelski, żywi cześć dla patriarchów, gardzi kultem idolów. Przekonany jest o wyjątkowym posłannictwie Izraela, polegającym na wezwaniu do roznoszenia światła Prawa po całym świecie. Twórca Księgi jest Żydem, dumny z przynależności do swego narodu. Jest zhellenizowanym przedstawicielem narodu izraelskiego. Żyje na pograniczu kultury żydowskiej i hellenistycznej. Charakterystyczną cechą hellenistycznego myślenia było krytyczne nastawieni do tradycji i opartego na niej światopoglądu, tendencje do rewizji dotychczasowych ujęć i sprawdzenie ich wartości. Codzienna konfrontacja wielu religii i kultur sprzyjała tworzeniu się ponadnarodowej religii i kultury. Sprzyjała temu filozofia grecka, głosząca pogląd, że istnieje ponadświatowy rozum, będący zasada łączącą wszechświat. W miejsce dotychczasowych religii narodowych pojawia się więc wiara filozoficzna. Stanowi ona klimat, w jakim zrodziła się Księga Mądrości.

Pomimo różnic językowych i treściowych trzy, mocno wyodrębnione, części Księgi są powiązane logicznie i literacko. Wg przekonań dzisiejszych egzegetów księga jest dziełem jednego autora. Część III mówi o niezachwianej wierności Boga wobec sprawiedliwych i nieuniknionej śmierci bezbożnych podczas Wyjścia. Widać tu logiczne powiązanie z częścią I, gdzie zostaje podana zasada, że nagroda czeka sprawiedliwych, a bezbożnych- kara. Poszczególne części wiążą też tzw. przejścia, np. ekshortacja do szukania mądrości stanowi logiczne przejście od części pierwszej, w której życie wieczne ukazane jest jako nagroda za sprawiedliwość, do stwierdzenia, że Zycie prawe stanowi owoc mądrości, a jej naturę porusza część trzecia. Ten fragment z kolei łączy się z częścią historyczną przez rozdział dziesiąty, który traktuje o roli mądrości w życiu protoplastów ludzkości i Narodu Wybranego. Rozdział 10 wprowadza w historię Wyjścia, która stanowi przedmiot części trzeciej.

Trzy jednostki Księgi Mądrości spajane są przez konsekwentnie stosowane środki literackie. Mędrzec pomija imiona konkretnych osób i ludów, prezentując obrazy i antytezy o sensie bardziej ogólnym. Przez cała Księgę powtarzane są kluczowe słowa lub ich grupy, idee oraz główne idee teologiczne. Jest to charakterystyczne dla literatury biblijnej. Decyduje także o kompozycyjnej spójności.

Księga Psalmów

Nazwa “Psalm” pochodzi od greckiego “psalmom”, którym Septuaginta posłużyła się na określenie 57 psalmów, noszących hebrajską nazwę mizmor. Oznacza to pieśń śpiewaną przy akompaniamencie instrumentu strunowego: lutnia, harfa, cytra. Po polsku słowo “Psałterz” wystąpiło po raz pierwszy drukiem w 1532 r. W Biblii hebrajskiej zbiór Psalmów nosi nazwę Sefer tehillim - Księga pieśni pochwalnych (hymnów). W tytułach poprzedzających psalmy spotykamy jeszcze inne ich nazwy: szir - pieśń, maskil - poemat pouczający o charakterze epickim, miktam - pieśń pamiątkowa.

Psalmy stanowią zbiór poetyckich utworów religijnych Starego Testamentu, powstałych w okresie od czasów królewskich aż do czasów machabejskich. Liczba psalmów nie jest równa: Teks masorecki, czyli Pismo Święte w języku hebrajskim opracowane przez uczonych żydowskich - masoretów i Wulgata, czyli Pismo Święte po łacinie zawierają ich 150, Septuaginta 151. Ta liczba nie jest ścisła, gdyż niektóre psalmy są powtórzeniem, lub odmienną redakcją innych np.

14

Mówi głupi w swoim sercu:

«Nie ma Boga».

Oni są zepsuci, ohydne rzeczy popełniają,

nikt nie czyni dobrze.

53

2Mówi głupi w swoim sercu:

«Nie ma Boga».

Oni są zepsuci, ohydne rzeczy popełniają,

nie ma takiego, co dobrze czyni.

Przy 50 psalmach nie podano autorów, większość jest przypisywana Dawidowi, znanemu jako poeta i pieśniarz. Przypuszczalnie najwięcej utworów powstało w okresie niewoli babilońskiej, są tam również utwory starsze.

Psalmy są przede wszystkim modlitwami. Znajdują się tam hymny pochwalne (np. Ps 8; 9), którym towarzyszą często hymny dziękczynne (np. Ps. 66; 116) i lamentacje, czyli Psalmy błagalne (np. Ps. 6; 7; 51), którym towarzyszą psalmy złorzeczące (np.. Ps. 35; 69). Oprócz zasadniczego podziału na hymny i lamentacje wymienia się jeszcze inne. Jak np.. psalmy Hallel, psalmy pielgrzymów i psalmy królewskie. Treść religijna Psałterza to streszczenie nauki zawartej w Starym Testamencie w pięknej i podniosłej formie. Ich przedmiotem jest głównie Bóg, jego dzieła, potem Chrystus i jego losy, oraz człowiek ze swoją niedoskonałością, radościami, smutkami, potrzebami.

Ta księga wywarła bardzo duży wpływ na literaturę europejską. Jako pierwsza została przetłumaczona na język polski, zainspirowała też wielu twórców, np. Jana Kochanowskiego, który swoim opus magnum uczynił poetycki przekład Księgi Psalmów.

Pieśń nad Pieśniami

Nazwa to przekład hebr. Szir haszszirim, w Septuagincie Asma asmaton, a w Wulgacie Canticum canticorum, czyli “Pieśń pieśni”. Można to oddać przez określenie “Pieśń najpiękniejsza”, lub najbardziej wzniosła. Rodzaj literacki nie jest jasno określony. Jest uznawana albo za zbiór pieśni weselnych zebranych przez autora w księgę, albo utwór dramatyczny skomponowany na uroczystość jakiejś wybitnej osobistości. Zgodnie z tradycją żydowską i wieloma dawniejszymi autorami, autorstwo przypisuje się królowi Salomonowi, jednak naleciałości aramejskie, perskie i greckie wskazują na ukończenie redakcji około V wieku p.n.e., a więc już po wygnaniu.

Cały utwór składa się ze scen nie powiązanych ze sobą logicznie. Powtarzający się główny wątek to miłość oblubieńca i oblubienicy, którzy w dialogach i monologach w formie poetyckiej wypowiadają swoją radość, tęsknotę i uczucie miłości. Utwór składa się z wstępu, zakończenia i pięciu wyraźnie odmiennych pieśni. Występuje tam chór, akcja toczy się w samej Jerozolimie i poza nią (np. w ogrodzie), choć jest tylko zarysowana, uwaga zaś koncentruje się na charakterach i uczuciach bohaterów.

Treść Pieśni nad Pieśniami nie zawiera żadnego elementu religijnego, nie wspomina o Bogu, narodzie wybranym i nie zawiera ani jednej myśli religijnej. Z tego względu przyjęta interpretacja, nazwana naturalną, zakłada pochwałę wyłącznie ludzkiej miłości oblubieńczej. Istnieje też metoda alegoryczna, według której Pieśń opiewa miłość między Bogiem a Ludem Bożym. W egzegezie chrześcijańskiej poszerzono płaszczyzny znaczeniowe do osoby Chrystusa, Jego Matki, Kościoła i poszczególnych wiernych.

W Pieśni nad Pieśniami rozbudowany jest wątek wzajemnej miłości. Warto zauważyć, że oblubienica jest tu stawiana na równi z oblubieńcem, co bardzo dowartościowuje kobietę jako partnerkę w małżeństwie.

Księga Syracha

Księgę tę nazywa się też “Mądrość Syracha” jak w kodeksie B Septuaginty, lub “Eklezjastyk” z Wulgaty. Nie znajdowała się w judaistycznym zbiorze pism natchnionych, ale została przyjęta przez Kościół. Autorem jest Jezus, syn Syracha, syn Eleazara z Jerozolimy, wymieniony w tekście Księgi. Powstała ona ok.. 190 r. p.n.e. Księga Syracha to maszal, rodzaj literacki, który obejmuje szeroko pojęte przysłowie, porównanie, przypowieści, sentencje mądrościowe, zagadki, zasady życiowe w języku poetyckim, np. “Nie bądź zuchwały w swej mowie, a gnuśny i niedbały w swych dziełach” (4, 29). Oprócz tego w Księdze Syracha są również bardziej rozwinięte poematy, pieśni pouczające, napomnienia, pochwały mądrości, opisy osób i zawodów, modlitwy oraz hymny sławiące Boga. Czasem zwraca się do czytelnika po ojcowsku mówiąc do niego “Synu”.

Utwór dzieli się na dwie części: pierwsza (1,1-42,14) stanowi rodzaj podręcznika do etyki, przypomina sentencje mądrościowe Księgi Przysłów. Jest w niej pełno maksym etycznych, upomnień i zachęt - modlitw, hymnów dziękczynnych i pieśni na cześć personifikowanej mądrości. Autor porusza wszystkie dziedziny życia, dopasowując wszystko do Boga i jego rozporządzeń. Zaczyna się przypomnień, że od Boga pochodzi wszelka mądrość. Następnie autor pokazuje prawdziwe wartości w postępowaniu człowieka, rady dotyczące rozsądku w różnych okolicznościach życia, bojaźni Bożej jako najwyższej regule i na końcu mądrość, czyli drogowskaz życia społecznego. Druga część zawiera pochwałę mądrości w dziele stworzenia, przyrody i hymn na cześć bohaterów religijnych Izraela. Sam autor pisze, że jest to chwała “mężów sławnych i ojców naszych według następstwa ich pochodzenia” (44,1) Wskazuje ich cnoty i chce, aby przemawiały one do obecnych pokoleń. Warto też zauważyć, że wszyscy ci wielcy mężowie Izraela zawdzięczają Bogu swoją chwałę i wielkość. Księgę kończy epilog, który jest zachętą i przysłowiem wtrąconym: o trzech narodach. Zaś w zakończeniu znajduje się hymn dziękczynny autora i jego zalecenie mądrości. Aby podkreślić niektóre pouczenia, często powtarza on niektóre zwroty, lub poucza zadając najpierw pytanie, a potem dając odpowiednie odpowiedzi np. “Masz stada bydła? - Doglądaj ich… Masz dzieci? - Wychowuj je… Masz córki? - Czuwaj nad ich ciałem…” (7,22-24)

ZJAWISKO PROROCTWA W STAROŻYTNYM IZRAELU, CECHY BIBLIJNEJ LITERATURY PROROCKIEJ

PROFETYZM

od grec. Profetes

Profetyzm izraelski jawi się jako coś jedynego, niepowtarzalnego w historii całej ludzkości. Prorocy byli nosicielami religijnymi tradycji, przewodnikami Izraela w wędrówce ku Nowemu Testamentowi. Profetyzm ma długą historię, która stanowi integralną część historii religijnej i teologicznej. Historia profetyzmu nie pokrywa się ani treścią ani zakresem z przekazywanymi w Starym Testamencie księgami poszczególnych proroków. Po wielu prorokach nie została spuścizna literacka. Księgi biblijne nie zawierają opisu profetyzmu, ale podkreślają jego rolę w historii zbawienia. Profetyzm nie jest zjawiskiem tylko izraelskim, ale obecny był w wielu środowiskach kultury wschodniej. Szczególnie w Mezopotamii byli ludzie obdarzeni głębszym poznaniem religijnym, przemawiający (wiemy to z wykopalisk). O istnieniu proroków pozabiblijnych dowiadujemy się z samej Biblii (I Sam 6, 2-9 – o przepowiadaczach przyszłości filistyńskich, I Krl 18, 19-40 – o publicznych wystąpieniach Baaly i Aszery; II Krl 10, 19). W odróżnieniu od izraelskich proroków pozabiblijnych zapowiadają wydarzenia czysto naturalne, nie obejmują nigdy całego narodu, odnoszą się tylko do panującej dynastii.

GENEZA PROFETYZMU IZRAELSKIEGO

Najstarsze opisy pochodzą z III w. Stary Testament przekazał ślady dwóch typów profetyzmu, jakie istniały przed ustanowieniem monarchii:

1 – roe (widzący)

2 – nabi (prorok)

- roe (patrzeć, widzieć, oglądać).Instytucja proroka „roe” wywodzi się z kultury Nomadów. W najdawniejszych czasach tzw. widzącym był zapewne patriarcha. Prorocy widzący przekazywali polecenia Boże na tematy, zapowiadali przyszłe wydarzenia o charakterze religijnym lub codziennym, objaśniali (1 Sam 9, 6-9). Wśród proroków roe wyróżnimy:

Deborę - zwana prorokinią, pełniła ona funkcję sędziego, a zarazem miała tytuł matki w Izraelu (Sdz 4,4; 5, 7);

Samuel – skupiał też funkcję kapłańskie, funkcje widzącego i sędziego;

Natan – ma też pewne cechy roe, był prorokiem na dworze Dawida.

Instytucja proroków widzących rozwijała się samodzielnie.

- nabi (prorok, nazwa przyjęła się potem jako określenie całego profetyzmu izraelskiego w ogólności) Słowo hebrajskie pochodzi prawdopodobnie od rdzenia akadyjskiego, w którym słowo nabu oznacza: ” wołać, oznajmiać, głosić”, co wskazuje na wołającego, lub tego, który został wezwany. Nurt ten związany jest z kultura osiadłą. Prorocy tego typu byli związani ze świątynią, są często na dworze królewskim, Ich cechą charakterystyczna jest rozwinięta ekstaza prorocka.

W czasach królewskich oba nurty zlały się.

Pozniej ( inne nazwy):

- hz,xo (CHOZE)– widzący, ale w znaczeniu oglądający, odnosi się często do proroków na dworze królewskim, doradców (9 razy na 16 w ST). Można powiedzieć, że są to prorocy urzędowi, których odróżnia się od proroków charyzmatycznych

mąż Boży - wykonujący polecenia Boże, będący w bliskiej zażyłości z Bogiem (tak nazywano Eliasza, Elizeusza),

wysłannik Jahwe -prorok Jahwe - (na przykład Samuel).

OKRES MONARCHII (X-XIw)

Prorocy słowa – nie pozostawili spuścizny literackiej. Prorocy – autorzy ksiąg (Eliasz, Elizeusz)

ELIASZ – żył w Państwie Północnym (izraelskim) za czasów króla Ahaba i Ohozjusza

reprezentuje typ proroka wędrującego, nie wiązał się z żadną grupą

cechuję go wielka cnota religijna

nawiązuje do niego Nowy Testament

przeciwstawiał się próbom Ahaba zmierzającym do połączenia kultu religii kanarejskiej z izraelską. Jego walka z kultem Baala uwydatniała moc i władzę jedynego Boga.

Godnym uwagi jest przeciwstawienie modlitwy proroka zabiegom przepowiadaczy

ELIZEUSZ – prowadzi osiadły tryb życia, w sposób szczególny mówi o nim II Krl 2, II Krl 3, II Krl 14-21

tworzy własna wspólnotę prorocką, występując tez na dworze królewskim. II Krl 3, 11 mówi o wyprawie wojennej króla Joroma przeciw Maabowi, której towarzyszy Elizeusz. Elizeusz zajmuje się oprócz działalności prorockiej również polityczną, jest współautorem obalenia dynastii Omariego i wprowadzenia na tron króla Jeryhu (II Krl, 1-10)

przynależy do proroków, którzy przejęli i złączyli tradycyjne formy profetyzmu roe (widzącego) i nabi (proroka)

W okresie monarchii są też grupy prorockie odpowiadające pierwotnym ekstatycznym nabim. Ich występowanie datuje się od początków Samuela do panowania Ahaba (IX). Prorocy ci skupiali się przy świątyniach, gdzie odprawiali formy kultu, śpiew, religijny taniec (1 Krl 25, 1-3). Opisy z 1 i 2 Sm wskazują na zbiorową ekstazę tych proroków, była ona skutkiem działania ducha Jahwe. Prorok w ekstazie zachowywał się inaczej, łączył entuzjastyczny śpiew z okrzykami itp. Stan takiego uniesienia udzielał się często innym, całej wspólnocie. Z tych grup w okresie monarchii utworzyła się instytucja proroków, która za cel życia obrała pełnienie funkcji prorockich. Niektórzy bardziej znani prorocy nie akceptowali ich. Grupy prorockie miały własne misje i zlecenia otrzymywane od Pana. Sam prorok Elizeusz był zwierzchnikiem jednej z takich grup. W okresie monarchii stanowili oni oddzielny stan, obok mędrców, kapłanów i innych warstw społecznych. Prorocy są duchowymi przywódcami Izraela. Ten stan prorocki nazywano „synami prorockimi” i nie oznaczało to, że są oddzielna grupą prorocką, ale określało to całe zrzeszenia prorockie. Zrzeszenia udzielały porad, zapowiadały przyszłe wydarzenia(1Krl 11,29). Zrzeszenia miały przywódcę zwanego panem lub ojcem. Niektórzy prorocy wiedli życie rodzinne, utrzymując się z jałmużny. a czasów Samuela charakterystycznym ich strojem był płaszcze ze skór zwierząt i pas na biodrach. Odmienna kategorię proroków zrzeszonych stanowili prorocy nadworni, którzy zapowiadali koniec bitwy. Zrzeszenia odegrały rolę religijna i polityczną.

Prorocy byli zdecydowanymi zwolennikami tradycji izraelskich i jahwizmu, występowali otwarcie przeciw bałwochwalstwu i prorokom pogańskim, co stawało się niejednokrotnie przyczyną ich prześladowań. Profetyzm izraelski pomimo wielu punktów stycznych z profetyzmem krajów ościennych Izraela, ma wiele cech oryginalnych. Prorocy izraelscy odznaczają się powaga Słowa Bożego i są pewni swego powołania. Istnieje też silny związek profetyzmu z Bogiem narodowym Jahwe. Prorocy izraelscy mają pełniejsze poznanie religijne, co rzutuje na postawę etyczną i gorliwość głoszenia wizji prorockiej. Przyjęte od krajów sąsiednich formy i formuły otrzymują w Izraelu treść zupełnie nową, podporządkowaną jednemu Bogu i kierującą ku określonym celom religijnym. Pełnienie funkcji prorockiej napotykało niejednokrotnie na trudności, ze względu na pogańskie wpływy, przede wszystkim wpływ kananejski na kształtowanie poglądów i postaw Izraela, który nie zawsze chciał słuchać proroków. Z drugiej strony czasami sami prorocy byli niekiedy podmiotem nadużyć, niekiedy głoszenia wypaczonych idei. Pojawiali się fałszywi prorocy, którzy głosili Słowo bez powołania, o nich wspomina zwłaszcza Jer14, 13-14. Terminologia hebr. nie zna specjalnego terminu na określenie proroka fałszywego, dopiero Septuaginta wprowadza rozróżnienie między prorokiem fałszywym i prorokiem prawdziwym słowem pseudoprofetyzm. Jak odróżnić proroków fałszywych od prawdziwych? Sam prorok odróżnia swoje myśli od Słowa Jahwe. Dlatego też ocena proroków fałszywych w Starym Testamencie jest bardzo surowa. Iz 9,14, Jer 5,31. Sprawdzianem prawdziwości proroków jest:

- osobista świadomość misji prorockiej, poparta chęcią mówienia w imię Pana, niezależnie od skutków głoszenia tejże misji, S.T.zna przypadki cierpień i śmierci proroków w imię Pana 1Krl 19,10; Jer 11,18.

- innym sprawdzianem prawdziwości proroka jest zgodność głoszonej nauki z nauką wielkich postaci prorockich

- świętość życia Jer 23,14,

- bezinteresowność,

-znaki – nadzwyczajne wydarzenia, które wykluczały interwencję ludzką Iz 7,11; 2Krl, 20, 8n.

SPOSÓB OTRZYMYWANIA OBJAWIENIA BOŻEGO PRZEZ PROROKÓW

O objawieniu czy też natchnieniu do mówienia w imię Boga dowiadujemy się na podstawie wypowiedzi samych proroków. Prorocy mówią o Duchu Bożym, który stanowi siłę wiodącą, wzmacnia, ożywia i uzdalnia człowieka do prowadzenia nowego życia, podporządkowanego planom Boga.

Powołanie prorockie – to najważniejszy moment w życiu proroka. Niektórzy opisują je bardzo dokładnie, udowadniając autentyczność swej misji. Powołanie odbywa się w różny sposób, często łączy się z wizją lub pierwszym objawieniem udzielonym prorokowi. Powołanie prorockie zakłada misję Jahwe, Pan Bóg wybiera i przeznacza do wykonania określonego zadania w jego zbawczych planach. Powołanie zakłada przemianę wewnętrzną człowieka, obejmuje jego rozum i serce. Okoliczności powołania mogą być różne, podobnie jak i sama odpowiedź proroka. w sposób prosty przedstawia swe powołanie prorok Amos, Am 7,15. Podobną relację o swym powołaniu przekazuje Ozeasz - Oz 1,2n. Bardzo uroczysty charakterm ma wizja związana z powołaniem Izajasza, Iz 6. Inny opis powołania u Jeremiasza, Jer 1,7. Prorok Ezechiel otrzymuje misję prorocką w sposób symboliczny, Ez 3,1-3. Odpowiedzią proroka na powołanie Boże jest posłuszeństwo i głęboka wiara. Pełnienie misji prorockiej wymaga wielu wyrzeczeń osobistych umartwień. Np. Jer 16, 1-3, zakaz zakładania rodziny. Powołanie jest stałe i nieodwołalne, Jer 20,9.

WIZJE PROROCKIE

Są dwa typy objawień prorockich:

1 – obrazowe (wizje)

2 – pozawizualne (słowo słyszane)

„Słowo Jahwe” nie oznacza zawsze, że chodzi o drugi typ objawień. Wyraz hebr. dabar ma znaczenie szersze niż dzisiaj, nie ogranicza się tylko do zasłyszanego słowa. W języku prorockim oznacza ono objawienie jako takie. Ponad to, oba typy objawień nie stanowią form odrębnych, ale łączą się i przenikają. Doświadczenie subiektywne i obiektywne stanowi jedność, odmiennie niż w kulturze europejskiej, toteż w wielu przypadkach niemożliwe jest stwierdzenie, w jaki sposób prorok „widział”. Jednakże niektóre wizje, nie mające odpowiednika w rzeczywistości , zaliczamy do czysto subiektywnych. Wizje te stają się częstsze w miarą zbliżania się do okresu apokaliptyki, szczególnie u Ezechiela i w księdze Daniela. Skrajnie niewłaściwą rzeczą byłoby doszukiwanie się u proroków tylko doświadczeń obiektywnych lub odwrotnie, traktowanie proroków jako wizjonerów, którzy posiadają w sobie wyłącznie abstrakcyjny świat myśli. Prorok żyje w określonym środowisku, choć pod wpływem Ducha Bożego widzi rzeczy, jakich inni ludzie nie dostrzegają – nazywamy to wizją. Prorocy często wspominają o widzeniach, czy o pewnych obrazach oglądanych wizji. Często trudno określić z jaką wizją mamy do czynienia, obiektywną (zewnętrzną), czy jeszcze inną, gdyż prorocy używają pojęć nieprecyzyjnych, jak „widzieć słowo”, „słyszeć wizję” .

Wydaje się jednak, że wizje prorockie możemy podzielić na 3 grupy:

wizja zewnętrzna (obiektywna) – chodzi o jakiś przedmiot zewnętrzny, istniejący poza samym prorokiem lub o wrażenie wywołane przez Boga w jego zmysłach

wizja wyobrażeniowa (subiektywna) – polega na przekazaniu prorokowi nowych wyobrażeń lub też na nowym zestawieniu wyobrażeń znanych

3 - wizja umysłowa (intelektualna) – chodzi o wywołanie pojęć zmysłowych bez wpływów zmysłów. To najdoskonalszy rodzaj wizji – w wizji umysłowej Bóg wprowadza tu nowe pojęcia do umysłu lub też wywołuje w umyśle nowy

Niektórzy egzegeci sądzili, że wizja jest wyrazem ekstazy – czyli zjawiska naturalnego, zachodzącego w psychice człowieka, spowodowanego intensywną koncentracją umysłu i wyobraźni, i rzeczywiście, niektóre stany duchowe proroków można by uznać za ekstatyczne (Jer 20,7-9). Jakkolwiek należy zauważyć, że mimo pewnych oznak ekstatycznych (np. utrata sił, drżenie ciała), prorocy nie utracili pełnej świadomości ani nie dostawali umniejszenia działalności władz duchowych. Nie ma też oznak stanów patologicznych, jak to ma miejsce w przypadku niektórych sekt. Ekstaza jako zjawisko psychiczne nie wskazuje bezpośrednio na interwencję Bożą, ale jej nie wyklucza. Stany ekstatyczne u proroków należy uznać za coś drugorzędnego i dodatkowego.

SEN PROROCZY

O możliwości snu prorockiego jest wyraźnie mowa w Lb 12, 6. We śnie, gdzie ustaje działalność rozumu, zwiększa się jednocześnie wyobraźnia i podatność na przyjęcie wizji. Sam Bóg czuwa nad tym, by prorok miał pewność swego snu i właściwy jego osąd. Niektórzy prorocy interpretują sny swych władców (sen Faraona lub Nabuchodonozora). W NT jest mowa o śnie proroczym w Mt 1,20.2,13-15.

SPOSOBY GŁOSZENIA NAUK PROROCKICH

Zadaniem proroka było nie tylko przyjęcie pouczenia od Boga, ale także przekazanie go innym. Najczęstszą formą komunikowania pouczeń było nauczanie ustne. Stąd też pochodzi słowo „nabi” na oznaczenie proroka. Pismo Święte przedstawia proroków jako gorliwych kaznodziei i nauczycieli. Prorok głosił to, co widział lub słyszał, przekazując treść w odpowiedniej formie poetyckiej. Najbardziej typową formą prorocką jest tzw. słowo posłańca. Prorok przekazuje polecenie Boga, groźbę, zapowiedź kary lub pomyślności używając formuły: „To mówi Pan”, po czym kontynuuje wypowiedź w pierwszej osobie. Ta forma przekazywania wiadomości przez posłańca była znana na Bliskim Wschodzie (Rdz 32,5). Prorocy stosowali też inną typową formułę: „ wyrocznia Jahwe” (neum Jahwe), znajduje się ona zwykle na końcu proroctwa.

Wśród proroctw egzegeci, pod względem gatunków literackich wyróżniają:

- groźby – dotyczą poszczególnych osób, ale także klas społecznych całego narodu Izraela; specjalny rodzaj gróźb stanowią wystąpienia proroków przeciw narodom pogańskim

- zapowiedzi pomyślne

- mowy karcące

- upomnienia

-ostrzeżenia

Interesującą formą przekazywania posłannictwa prorockiego są tzw. mowy, przemówienia, które zdają się być wzorowane na postępowaniu sądowych, w roli oskarżyciela występuje tu sam Jahwe, jest On jednocześnie świadkiem.

Niekiedy na świadków są powołane wszystkie narody, całe ziemia i niebo. W uzasadnieniu winy pojawiają się takie motywy jak np. bałwochwalstwo, lekceważenie przykazań Bożych, popieranie narodów pogańskich i występki moralne. Gdy idzie o Upomnienie prorockie, to mają one charakter bardziej ogólny. prorok zachęca naród do powrotu do Boga, do nawrócenia. Niektóre zapowiedzi kary mają charakter warunkowy i ograniczony. Innym sposobem przekazywania proroctw są dysputy. Prorok polemizuje ze swoimi przeciwnikami, używając nieraz mocnych słów i wyrażeń. Polemiki dotyczą fałszywych kapłanów, proroków i królów, jeszcze częściej obcych bóstw i ich czcicieli . Doskonałą satyrę na obce bóstwa stanowi Bar 6. Prorocy w swym nauczaniu używają zwykłych i współczesnych sposobów przekazywania myśli. Odnajdziemy więc w Biblii w mowach prorockich przysłowia ludowe (Jer 13,12; Ez 16,44), sentencje (Iz 10,15), pieśni (Iz 5,1-7). Inna forma nauczania prorockiego to lamentacje – mają one swe źródło w obrzędach pogrzebowych i dotyczą jednostki lub też całego narodu. Typowym przykładem są lamentacje proroka Jeremiasza czy lamentacje psalmowe. Proroctwa pomyślne, podobnie jak lamentacje, dotyczą nie tylko jednostki, ale całej społeczności izraelskiej. W ST spotykamy zapowiedzi pomyślne odnośnie dynastii lub całego Izraela. Można wymienić tu takie formuły, jak „Oto nadchodzą dni”, „Stanie się w tym dniu”, „Przy końcu dni”.

Nauczanie proroków ma charakter nieograniczony ani miejscem, ani czasem. Prorocy skupiają się przeważnie przy świątyni, chociaż nie brak i takich, którzy występują niezależnie do wszelkich instytucji sakralnych, poddając je krytyce. Występują oni w związku z trudną sytuacją narodową, przy zagrożeniach religijnych i politycznych. Np. Eliasz występuje w związku z bałwochwalczą postawą króla Araba i Jezebel, Amos przeciw schizmatycznemu kultowi, Jeremiasz próbuje odwrócić groźbę niewoli. Niektóre polecenia Jahwe określają dokładnie misję prorocką (pod względem miejsca i czasu). Amos ma nakaz nauczania w Państwie Północnym (Am 7,15), Izajasz ma się spotkać z królem Ahazem w wyznaczonym miejscu miasta, itp. Częściej jednak sami prorocy wybierali miejsce i czas swej działalności. Izajasz występuje często na dworze królewskim, Ezechiel wśród wygnańców swych rodaków w Babilonii, itp. Chociaż działalność prorocka nie miała bezpośrednio charakteru kultowego, wielu z proroków skupiało się przy Świątyni Jerozolimskiej, tam znajdowali licznych słuchaczy. Niekiedy prorocy występują podczas bitwy, udzielając rad dowódcom (1krl 20, 13-15). Ogólnie należy stwierdzić, że ustne nauczanie proroków było podstawą przekazywania orędzia Boga.

Innym sposobem głoszenia nauk przez proroków są czynności symboliczne. Symbol (grec. symbolon) stanowi znak określający inny przedmiot lub zjawisko. Symboliczny sposób przekazywania myśli był bardzo rozpowszechniony w kulturze starożytnej. Semici wyrażali swe myśli w sposób konkretny, związany ze światem widzialnym, niejako namacalnym. Nawet współcześnie pewne gesty mają znaczenie symboliczne. Cały Bliski Wschód używa gestów. Gest czasami wyraża więcej niż samo słowo, wyraża się przez nie tylko treść, ale także uczucie. Prorocy oprócz słów używają więc właściwych mentalności wschodniej gestów i symboli. W pewnym sensie całe życie proroka można nazwać symbolem. Ezechiel traktuje swe życie jako znak dla pokoleń izraelskich. Znak odgrywał w starożytności ogromna rolę. Już w pierwszych księgach Biblii spotykamy się ze znakami w kontekście symbolicznym, np. w Lb 14,6 jest mowa o rozdarciu szat na znak żałoby – Ahiasz Sylo w sposób symboliczny rozdziera płaszcz na 12 części, zapowiadając rozpad państwa Salomona, Izajasz chodził bosy na znak przyszłej klęski, Jeremiasz nosi symboliczne jarzmo niewoli babilońskiej(Jer 27,2), Ezechiel łączy dwa kawałki drewna na znak przyszłego zjednoczenia narodu(Ez 37,15-19). Współcześnie pojawił się zarzut, że te czynności miały charakter magiczny, jak u innych narodów wschodnich. W odpowiedzi należy stwierdzić, że owszem Izraelici znali czynności magiczne (Pwt 18,9-13), jednak zostały one wyparte przez prądy religijne jachwizmu. Sami prorocy gorliwie zwalczali nie tyle przejawy magii, ile magiczne interpretacje obrzędów religijnych. Podkreślali przy tym różnicę między praktykami pogańskimi, a czynnościami symbolicznymi. Dla proroków siłą twórczą była moc Jahwe.

Cechy charakterystyczne biblijnego proroka:

- Szczególna więź z Bogiem; pośrednik;

- Charyzmat, powołanie; prorockie słowo;

- Misja, orędzie i wolność;

- Doświadczenia życiowe, czynności symboliczne, wpływ na historię;

- Orędzie kieruje się ku:

- Odniesieniu do Boga (Prawo, Kult);

- Odniesieniu do ludzi (władcy, kapłani; fałszywi prorocy; relacje społeczne)

PISMA PROROCKIE

Chociaż Biblia wymienia wielu proroków, tylko niektórzy pozostawili po sobie spuściznę literacka. Najstarsi prorocy kładli akcent przede wszystkim na głoszenie Słowa Bożego. Chociaż na podstawie pewnych wzmianek w Biblii możemy się domyślać, że w IX w. BC istniała już literatura prorocka. Krn wspomina o źródłach prorockich, takich jak „Dzieje Samuela widzącego”, „Dzieje Natana proroka” czy „Słowa proroka Semejasza”. Te zapiski zaginęły. Tylko niektórzy egzegeci twierdzą jakoby przez wieki prorocy nauczali tylko w sposób ustny. O spisaniu proroctw mówią niekiedy sami prorocy - Iz 8,16 – ukształtowanie świadectwa i opieczętowanie objawienia odbywa się w jego uczniach. Prorok Habakuk otrzymuje polecenie spisanie słowa na tablicach (Ha 2,2). Klasyczny przykład opisu powstania księgi natchnionej w Jer 36. Prorok, któremu uniemożliwiono spełnianie działalności prorockiej w Świątyni, otrzymuje od Boga nakaz spisania gróźb w celu publicznego odczytania. Zadanie to poleca swojemu przyjacielowi sekretarzowi Baruchowi. Ten spisuje proroctwa (Jer 36,4), a następnie odczytuje przed całym ludem (Jer 36,10). Nie wiemy dokładnie, w jaki sposób Baruch dokonał zapisu, czy prorok dyktował z pamięci, czy korzystał z przygotowanych wcześniej notatek, czy Baruch dokonał redakcji, czy były to dosłowne wypowiedzi Jeremiasza. Zresztą, na redakcji baruchowej nie kończy się proces kształtowania księgi Jeremiasza. Zawiera ona, w dzisiejszym wydaniu, nie tylko mowy i czyny Jeremiasza, ale i uzupełnienia kolekcjonerów i redaktorów czasów niewoli. Egzegeci mówią o pewnych tradycjach pisarskich. Tradycje te były zróżnicowane. Różniły się układem, a jednocześnie objętością przekazanej treści. Nie wszystkie księgi prorockie miały tak skomplikowaną historię. Należy jednak zawsze pamiętać o historii redakcji, która niejednokrotnie w stosunku do jednej księgi wynosi kilka wieków. Tekst z Iz był też kilkakrotnie redagowany. Proces utrwalenia tekstu trwał aż do ostatnich wieków przedchrześcijańskich. Było to więc żywe i ciągle aktualizujące się słowo. Wyrazem tego były adaptacje liturgiczne, związane z wydarzeniami historycznymi, aktualizacja teologiczna, nowe interpretacje i inne czynniki, które powodowały rozwój pisanego słowa. Niektóry fragmenty ksiąg prorockich sprawiają wrażenie późniejszego dodatku, inny jest styl literacki, język, a nawet teologia w stosunku do danej księgi. Należy jednak zachować umiar w ocenie tych fragmentów i zawsze powinna je poprzedzać gruntowna analiza historyczno – literacko – krytyczna. Błędne byłoby twierdzenie, jak u skrajnych uczonych protestanckich, że nie sposób jest na podstawie dzisiejszych pism prorockich do właściwych słów wypowiedzianych i spisanych przez proroków. Niektóre księgi prorockie zachowały swe pierwotne tytuły. Często w tekście możemy wyodrębnić oddzielne jednostki literackie, które niewątpliwie stanowią własne słowa proroków. Trudno ustalić schematy kompozycyjne ksiąg prorockich. Wydaje się jednak, że późniejsi, również natchnienie redaktorzy, przy kompozycji dzieła używali słów kluczowych, spinających jakby klamrą cały tekst. Były to przeważnie słowa teologiczne, takie jak wierność, wybranie. Tym zjawiskiem zajmują się egzegeci, stosujący metodę strukturalną.

PODZIAŁ PROROKÓW

Ze względów metodologicznych proroków dzielimy na:

starsi – nie pozostawili po sobie spuścizny literackiej

młodsi – tzw. pisarze

Ad a) – Gad, Natan, Ahias (1 Krl 11, 29); Semejasz (1Krl 12, 22); Hanani (2Krl 16, 7); Jehu (1Krl 16, 1); Lahazier, Eliezer (2Krn 20,14); Elias (1Krl 17 – 18); Micheasz (1Krl 22,8 – 28); Elizeusz (2Krl 4, 1n);

Ad b) ze względu na objętośc pism:

więksi: Izajasz,, Jeremiasz, Ezechiel, Daniel

mniejsi: było ich 12, Ozeasz…

Ze względu na chronologie wyróżniamy 3 okresy:

okres asyryjski 770-612 BC (Amos, Ozeasz, Michaesz, Izajasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz i być może Jonasz)

okres nowobailoński 612– 538 BC (Jeremiasz, Baruh, Ezehiel, Daniel i być może Joel)

okres perski 538-ok.450 BC (Aggeusz, Zahariasz, Malahiasz, Abbiasz?)

Podstawy interpretacji ksiąg prorockich.

Ogólne zasady interpretacji katolickiej Pisma św. podaje hermeneutyka biblijna (noematyka, tzn. ustalanie sensu, heurystyka, tzn. odszukiwanie sensu; pfroforystyka, tzn. posługiwanie się sensem w tekstach biblijnych). Nadto przy interpretacji ksiąg prorockich trzeba uwzględnić, to:

że samo orędzie, jak i obraz przyszłości, a z\vłaszcza obraz Mesjasza i Jego królestwa, zrealizowany w N.T., osiągną pełne zrozumienie dopiero, kiedy ujrzymy Boga „twarzą w twarz" (l Kor 13,12);

że każdy z proroków miał też zlecone przez Boga specjalne zadanie (zwł. Religijne), którego wymagało dane środowisko; że ciągle pogłębiał się obraz Boga.

Stąd, należy mieć na uwadze powstawanie ksiąg prorockich, a także istniejące w nich formy literackie:

w zakresie prozy:

paralelizmy członów, synonimiczny, np. Iż 9.2; antytetyczny., np.

Iż 1,16; syntetyczny, np. Jr 23,9; klimaktyczny (grec. klimax -

drabina), np. Jr 31,21;

przysłowia liczbowe, w których drugi człon ma liczbę większą niż pierwszy, np. Am 1,9;

elipsa, tj. brak słowa, którego łatwo się domyśleć, np Am 5,12;

- chiaztn. tzn figura słowna: np Iż 22,22.

inkluzja, gdy jakiś urywek tekstu rozpoczyna się i kończy tym samym słowem, np. Iż 1,21 i 26; h' zakresie prozy:

metonimia: tj zamiana słowa, np Iz 45,19

synekdocha, tj. zamiana pojęcia ogólnego na szczegółowe, np. Iz

18,4: „światło" (=słońce)

w zakresie poezji: np.

hymny: np. Iż 12,1-6; lamentacje, np. Jr 9,16-23;

poematy, np. Iż 28,14-15;

pieśni, np. Iż 25,1-5;

przypowieści, np. Ez 15,1-8 itd.

Naszym tematem są powojenne przekłady biblijne. W drugiej połowie XX wieku zaczęły powstawać przekłady niezależne od Wujka – najpierw poszczególnych ksiąg, a potem większych całości. Zrozumiano też potrzebę sięgnięcia do tekstów oryginalnych i dokonania ich tłumaczeń. Powodem tego był głód prawdy poszukiwanej u źródeł oraz zapotrzebowanie na autentyzm. Po II wojnie światowej ukazały się tłumaczenia Nowego Testamentu ks. Seweryna Kowalskiego i ks. Eugeniusza Dąbrowskiego. Powstały również kompletne przekłady z języków oryginalnych.

Przed omówieniem poszczególnych przekładów warto byłoby jednak przedstawić definicję przekładu literackiego. Według „Literatury Polskiej. Przewodnika Encyklopedycznego” jest to utwór literacki, który ma swój pierwowzór obcojęzyczny (oryginał) i powiadamia odbiorcę o jego istnieniu oraz proces twórczy, w którym tekst literacki, ukształtowany uprzednio w jednym języku, zostaje powtórzony (zrekonstruowany) w systemie innego języka naturalnego (tłumaczenie, translacja). Zrozumiałość, przystępność i komunikatywność Biblii to najważniejsze cechy dobrego przekładu, lecz ważne również jest, aby tłumaczenie było dokonywane z porządnego wydania krytycznego w językach oryginalnych, jak również, pamiętając o tym, że język polski stale się zmienia, bu tekst był okresowo poprawiany i uwspółcześniany, a także wykonany w sposób metodologicznie poprawny. Istnieją dwa podejścia do sposobu tłumaczenia Biblii. Pierwsze nazywamy podejściem filologicznym, które jest bardzo wierne oryginałowi. Taki przekład jest bardzo użyteczny dla osób, które naukowo zajmują się tekstem, ale dla statystycznego czytelnika często trudny do zrozumienia. Drugi sposób to podejście komunikacyjne, przy którym tłumacze stawiają sobie za zadanie dokonanie przekładu taką metodą, by u odbiorców wywołać taką samą reakcję, jak u ówczesnych czytelników.

Pierwszym przekładem, który chcemy przytoczyć, jest Biblia Tysiąclecia (1965). Powstała z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich, a jest dziełem dużego zespołu tłumaczy. Jest pierwszym polskim tłumaczeniem zrywającym z tradycyjnym językiem biblijnym. Pomyślana była jako tekst naukowy, wbrew pierwotnej intencji stała się jednak tekstem liturgicznym, przyjętym i zatwierdzonym przez Komisję Episkopatu dla potrzeb liturgii.

Drugi przekład to Biblia Poznańska (1975). Jest to również dzieło zbiorowe, inicjatorem był ks. Aleksy Klawek, kapłan Archidiecezji Poznańskiej, tłumaczami byli uczniowie księdza profesora. To tłumaczenie katolickie na język współczesny jest cenione o wiele bardziej niż Biblia Tysiąclecia, przekład opatrzony został bogatym komentarzem.

Kolejny przekład to Biblia Warszawska (1975), tzw. „Brytyjka”. Przekład opracowany przez polskie środowiska protestanckie, wydany przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne. Obejmuje Stary Testament bez ksiąg deuterokanonicznych. Napisana językiem wykorzystującym tradycyjny język biblijny, wywodzący się z Wujka i tradycyjnej protestanckiej Biblii Gdańskiej.

Następny – Nowy Testament, przekład na współczesny język polski Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego, tzw. „Nowy Przekład”. Cechuje się znacznie uwspółcześnionym w stosunku do Biblii Warszawskiej językiem, przekład z języka greckiego, opracowany przez polskie środowisko protestanckie. Najpierw powstała Ewangelia św. Marka (1975) i Cztery Ewangelie (1978), które cieszyły się dużo popularnością, co skłoniło do poszerzenia tłumaczenia.

Tłumacze kierowali się zasadą ekwiwalencji dynamicznej – starali się dokładnie i wiernie wyrazić sens tekstu oryginalnego w języku zrozumiałym dla każdego.

Ostatni już przekład to Biblia Warszawsko-Praska (1998), w przekładzie ks. biskupa Romaniuka (pierwszym od czasów Wujka przekład całości Biblii wykonany przez jedną osobę). Tłumaczenie zajęło mu 35 lat. Uważana jest za najnowocześniejszy, napisany najbardziej zrozumiałym językiem współczesnym przekład z języka oryginalnego.

Pod koniec XX w. liczba przekładów już ukończonych i rozpoczętych wyraźnie się zwiększyła. Lista powstałych tłumaczeń, zwłaszcza poszczególnych ksiąg biblijnych, jest bardzo długa i rokrocznie się wydłuża. Jest to zjawisko bardzo pozytywne. Każde tłumaczenie jest w jakimś stopniu parafrazą i komentarzem – kiedy dysponuje się różnymi tłumaczeniami można lepiej dotrzeć do oryginalności treści, zobaczyć tekst z różnych punktów widzenia.

Na szczególną uwagę w naszym temacie zasługują tłumaczenia o walorze artystycznym. Wielcy ludzie pióra, często niezależnie od swoich przekonań religijnych i światopoglądowych sięgali po teksty biblijne, gdyż w nich znajdowali pierwowzór, pozwalający im tworzyć ważne dzieła sztuki pisarskiej, zarówno od strony formy jak i treści. Te wartości Biblii okazały się ważniejsze od wyznawanych poglądów. Jako przykład można tu wymienić przekłady Miłosza.

.