Najbardziej rozpowszechnioną i najpoczytniejszą książką na świecie oraz najczęściej tłumaczoną na wiele (bo ponad 1900) języków w całości i we fragmentach jest Biblia. Według Księgi rekordów Guinnessa w ciągu zaledwie 160 lat (1815-1975) wydrukowano około 2 500 000 000 egzemplarzy tej Księgi. Żadna inna książka nie wywoływała przez tyle wieków tak wielu kontrowersji. Począwszy od średniowiecza, a na XX wieku skończywszy, Biblia była uznawana za literaturę przeznaczoną nie dla wszystkich - jeszcze stosunkowo nie tak dawno palono ją publicznie, a jej posiadaczy karano grzywną lub więzieniem. Cofając się kilka wieków wstecz, możemy poznać historie ludzi, którzy poświęcili dla niej pobyt w rodzinnym mieście lub w ojczyźnie czy nawet własne życie. Wystarczy wspomnieć o Williamie Tyndale'u, który za tłumaczenie Biblii na język angielski został oskarżony o herezję i uduszony, ciało jego natomiast zostało spalone.
Obecnie ludzie mają różny stosunek do tej książki - niektórzy uznają ją za Słowo Boże, Świętą Księgę, i starają się żyć zgodnie z zawartymi w niej wskazówkami, inni uważają ją za mądrą, ale zwykłą książkę, jeszcze inni uważają, że nie warto zważać na treść dzieła, które powstało wiele wieków temu. Niezależnie jednak od przekonań religijnych i przyjętego światopoglądu warto zwrócić uwagę na książkę, bez której nie można by było pojąć wielu innych dzieł, nie tylko, ale chyba przede wszystkim literackich. Już od średniowiecza bowiem istniał ścisły związek między literaturą a Biblią (kazania, dramaty liturgiczne, pieśni religijne). W okresie odrodzenia dzięki reformacji wzrasta zainteresowanie tą Księgą - pojawiają się przekłady Psałterza na język polski oraz misteria o charakterze religijno-rozrywkowym. W baroku wybitni poeci parafrazują wybrane psalmy, a w literaturze barokowej pojawiają się motywy z Nowego Testamentu. Oświeceniowy racjonalizm spogląda na Biblię bardziej krytycznie i rozumowo, traktuje ją na równi z antyczną mitologią, powstają również trawestacje tekstów biblijnych. Sentymentalizm odkrywa w Biblii człowieka nie skażonego cywilizacją. Po utracie niepodległości często pojawiają się w literaturze motywy opłakiwania ojczyzny pochodzące właśnie z Biblii.
W okresie romantyzmu, a zwłaszcza po klęsce powstania listopadowego, Biblia i stosunek do niej nabierają wyjątkowego, specyficznego znaczenia. Pojawia się nurt mesjanizmu, w wielu utworach występuje tematyka biblijna. „Szczególne miejsce w patriotycznym nurcie biblijnym zajmują Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (1832) Adama Mickiewicza (…). Stanowią one swoistą `narodową ewangelię' mesjaniczną, która pragnie podtrzymać wiarę w odzyskanie niepodległości i w osiągnięcie doskonałości narodowej”. Zostały one poddane wszechstronnej stylizacji biblijnej. Jak czytamy w Słowniku Literatury Polskiej XIX wieku, Księgi… zostały nazwane „Ewangelią narodową”. Miały się stać swego rodzaju katechizmem, który pokazałby Polakom, jak mają żyć i jak dążyć do wybawienia z niewoli. Mickiewiczowi chodziło o to, by były one kojarzone ze Świętą Księgą - Biblią - jako połączenie „wzorów Ewangelii i katechizmu”, o czym świadczy już sam tylko fakt, iż pierwotnie Księgi miały nosić tytuł Katechizm pielgrzymstwa polskiego. Dzieło Mickiewicza nie miało być zwykłym dziełem artystycznym; poprzez nawiązanie do niezwykłej Księgi miały być czymś więcej. Przede wszystkim miały „wychowywać rzeszę polskich emigrantów, a nauczać religii wolności i wiary w jej zwycięstwo”. Nie mogą być zatem rozpatrywane bez odniesienia do Pisma Świętego, tym bardziej że wiemy, iż autor sięgnął do Biblii Wujka.
Przeanalizujmy więc, jak Adam Mickiewicz zastosował w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego stylizację biblijną i jaką rolę odegrała ona w tym utworze.
Pierwszym nawiązaniem do Biblii w utworze Mickiewicza jest podział dzieła na księgi. Jest to wyraźna analogia do Pisma Świętego, które przecież składa się z ksiąg. Już sama nazwa Biblia (łac. biblia = książka, od gr. ta biblia = książki) oznacza zbiór ksiąg. Poza tym dzieło Mickiewicza jest podzielone przez autora na dwie części: pierwsza - to Księgi narodu polskiego, druga natomiast - Księgi pielgrzymstwa polskiego. Można więc wysnuć wniosek, że jest to nawiązanie do układu ksiąg biblijnych podzielonych na Stary i Nowy Testament. Ponadto Księgi zostały napisane zrytmizowaną prozą, łamaną na wersety biblijne, tekst Ksiąg pielgrzymstwa polskiego jest też podzielony na rozdziały. Służy to właśnie szczególnemu odbiorowi utworu Mickiewicza. Dzięki takiej konstrukcji dzieła, ówcześni na pewno mogli je potraktować jako swego rodzaju niezwykłą „ewangelię” czy też „katechizm”, co było zgodne z intencją autora.
Stylizacja biblijna to jednak coś więcej niż jedynie nawiązanie do formy Biblii. Według Słownika terminów literackich dotyczy ona przede wszystkim ukształtowania warstwy językowej. Charakterystyczny dla Pisma Świętego zwrot znajdujemy już na wstępie Ksiąg narodu polskiego:
„Na początku była wiara w jednego BOGA (…)”
[s. 7]
W taki sposób zaczynają się dwie z biblijnych ksiąg:
„Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię”
[Genesis, 1:1] ,
Księga Rodzaju, oraz jedna z czterech ewangelii:
„Na początku było Słowo (…)”
[Ewangelija według Ś. Jana, 1:1] .
W toku rozważań Ksiąg takich odwołań do poziomu leksykalnego Biblii jest mnóstwo, na przykład:
„I rzekł na koniec CHRYSTUS: Kto pójdzie za mną, zbawion będzie, bo JA JESTEM PRAWDĄ I SPRAWIEDLIWOŚCIĄ.”
[Księgi narodu polskiego, s. 8];
„Powiedział CHRYSTUS: Kto idzie za mną, niech opuści i ojca swego i matkę swoją, i odważy duszę swoją.”
[Księgi pielgrzymstwa polskiego, VII, s. 27].
Mickiewicz posługuje się również zwrotami charakterystycznymi dla Biblii, gdy wykłada swoje poglądy; łączy wzniosły styl biblijny z potocznością. Na przykład używa zwrotu, charakterystycznego dla mów Jezusa:
„Zaprawdę powiadam Wam: Nie Wy macie uczyć się cywilizacji od cudzoziemców (…)”
[Księgi narodu polskiego, s. 26];
„Zaprawdę mówię Wam, iż pielgrzymstwo Wasze stanie się dla mocarstw kamieniem obrazy”
[Księgi pielgrzymstwa polskiego, XXII, s. 53].
Jest to „język kunsztownie stylizowany według obowiązującej liturgii Kościoła”.
W całym dziele odnajdujemy wiele odniesień do miejsc (np. Izrael, Juda, Jeruzalem) i postaci biblijnych (Jezus Chrystus, Judasz, Piłat, faryzeusze, saduceusze, Józef i żona Putyfara, Łazarz, apostoł Jan, Piotr, Paweł, Dawid, Goliat, Samson, Mojżesz, Jozue), a nawet do bóstw pogańskich wymienionych w Biblii (Baal, Moloch). Często powołuje się autor na osobę Chrystusa, który zdaje się być największym autorytetem w tym utworze:
„(…) uczył CHRYSTUS”
„I rzekł na koniec CHRYSTUS”
„(…) tak nauczał CHRYSTUS”
[Księgi narodu polskiego, s. 8]
Ponadto Mickiewicz używa czasem biblizmów, czyli wyrażeń lub pojęć pochodzących z tekstu biblijnego, np. zdroje życia, nie miotać pereł przed wieprze, kamień obrazy. Posługuje się tą specyficzną, swoistą frazeologią i symboliką przejętą z Biblii, by nadać swoim poglądom większe, dosadniejsze znaczenie i sprawić, aby czytelnicy kojarzyli je z biblijną boską i doskonałą mądrością.
Stylizacja biblijna uwidacznia się również na poziomie syntaktycznym tekstu - w stosowaniu krótkich zdań, często współrzędnych i używaniu polisydetonu, czyli rozpoczynania kolejnych zdań od tego samego spójnika, co stwarza efekt anafory, na przykład:
„I bici będziecie (…). I będziecie wołać do młota, do ludu waszego (…). I będziecie wołać do despotyzmu obcego (…).
[Księgi pielgrzymstwa polskiego, XXIII, s. 54].
Mickiewicz wykorzystuje paralelizmy składniowe:
„A gwiazdą pielgrzymstwa jest wiara niebieska, a iglica magnesową jest miłość Ojczyzny.”
[Księgi pielgrzymstwa polskiego, I, s. 19]
i powtórzenia:
„Ale królowie zepsuli wszystko.
Bo królowie stali się źli”
[Księgi narodu polskiego, s. 9].
Autor Ksiąg stosuje w nich przypowieści, a więc gatunek występujący w Biblii, świetnie nadający się do przekazania ważnych nauk moralnych. Nawiązuje także do parabol zawartych w biblijnych Ewangeliach, a także przemawia do czytelników:
„Nie spierajcie się z cudzoziemcami rozumowaniem i gadaniem (…). Uczcie więc przykładem, a na gadanie ich odpowiadajcie przypowieściami Ewangelii CHRYSTUSA i przypowieściami Ksiąg pielgrzymstwa.”
[Księgi pielgrzymstwa polskiego, VI, s. 27]
W tekście Ksiąg możemy również znaleźć wiele sentencji, np.
„(…) zasługa głęboko schowana pokaże się sławnie”
[Księgi pielgrzymstwa polskiego, XIV, s. 38]
Zabiegi takie „nadają wypowiedzi stylizowanej podniosły i uroczysty ton oraz budują obraz `ja' mówiącego jako autorytetu objawiającego prawdy o uniwersalnym znaczeniu”.
Powiązania z Biblią są najbardziej widoczne w tych częściach, przez które przebija mesjanizm. Odżywa w nich duch profetyczny. Prześledźmy fragment Ksiąg narodu polskiego:
„I umęczono naród polski, i złożono w grobie, a królowie wykrzyknęli: Zabiliśmy i pochowaliśmy Wolność.
(…) popełniając ostatnią zbrodnię, dopełnili miary nieprawości swych (…).
(…) naród polski nie umarł, ciało jego leży w grobie, a dusza jego zstąpiła z ziemi, to jest z życia publicznego, do otchłani, to jest do życia domowego ludów cierpiących niewolę w kraju i za krajem, aby widzieć cierpienia ich.
A trzeciego dnia dusza wróci do ciała, i naród zmartwychwstanie, i uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli.
I przeszło już dni dwa; jeden dzień zaszedł z pierwszym wzięciem Warszawy, a drugi dzień zaszedł z drugim wzięciem Warszawy, a trzeci dzień wnidzie, ale zajdzie.
A jako za zmartwychwstaniem CHRYSTUSA ustały na ziemi całej ofiary krwawe, tak za zmartwychwstaniem narodu polskiego ustaną w Chrześcijaństwie wojny.”
[s. 17].
Mickiewicz przedstawia tu wykładnię dziejów Polski i jej roli w Europie. Wysnuwa paralelę między losami Syna Bożego, który złożył siebie samego w ofierze za ludzkość, a losami zniewolonej ojczyzny, która składa ofiarę dla dobra innych zabiegających o wolność narodów. Ma ona jeszcze podnieść się z tej pozycji - zmartwychwstać tak, jak Chrystus po trzech dniach został poprzez swego Ojca wzbudzony do życia, zwyciężając tym samym świat. Śmierć Chrystusa symbolizuje tu klęskę Polski - „rozbiór Polski i kaźń umęczonego narodu”, jaka miała miejsce w powstaniu listopadowym. W interpretacji Mickiewicza Polska uosabia ideę wolności, wiary i szlachetności, jej przeszłość pojmowana była jako chwalebna, szlachetna i piękna, a ponadto uzyskiwała pewien niezwykły, bo przecież uniwersalny wymiar. Otrzymała misję Chrystusa narodów, ponieważ „respektowała ideały wiary i wolności w przeciwieństwie do pogrążonych w materializmie państw zachodnioeuropejskich”. Królowie Europy okazali się niewierni, ich postępowanie zachwiało równowagę polityczną w Europie, sprzeniewierzyli się Boskiemu zamierzeniu, stając się tym samym Jego nieprzyjaciółmi. Ale - według autora -
„(…) naród polski nie jest bóstwem jak CHRYSTUS (…).”
[Księgi pielgrzymstwa polskiego, s. 18],
jest wobec tego niedoskonały, a przez to grzeszny, zatem grzechy swe musi odpokutować przez wygnanie - pielgrzymowanie (tu z kolei odnajdujemy wyraźną paralelę między losami Polaków a wędrówką starożytnego Izraela - narodu wybranego przez Boga - błąkającego się po pustyni), a co więcej:
„(…) dusza jego, pielgrzymując po otchłani, zbłądzić może, i byłby odwleczony powrót jej do ciała i zmartwychwstanie.”
[Księgi pielgrzymstwa polskiego, s. 18],
Mickiewicz nie kieruje swej koncepcji mesjanistycznej na samym tylko zbawczym sensie cierpienia, ale koncentruje się przede wszystkim „na przemianie i na duchowym odnowieniu świata, które wywalczyć trzeba wysiłkiem ludzkim”. Nie nakazuje on postawy biernej, jest to mesjanizm czynu, który wzywa wszystkich do wysiłku w szlachetnej sprawie. Księgi pielgrzymstwa polskiego zdają się przemawiać nakazem „walki o wolność powszechną” i jest to „nakaz wyprowadzany z faktu bycia Polakiem i chrześcijaninem”. Wygnańcy, którzy mają wziąć udział w spełnianiu misji, czyli „rycerze wolności powszechnej”, są nazywani przez Mickiewicza „apostołami”, „podróżnymi”, „ludem Bożym na puszczy” oraz „pielgrzymami, czyli ludźmi zdążającymi do mesjanistycznie wyznaczonego celu podwójnej wolności: własnego kraju i ludów Europy”. Działać mają zgodnie z ideą mesjanizmu czynu, która została w Księgach wyłożona w szczególny sposób. Mickiewicz zastosował tu następujący układ: „najpierw objawienie Słowa narodowego, a potem próba jego realizacji przez zastosowanie parabol stylizowanych na przypowieściach ewangelicznych”. Układ taki ujawnia „głęboki mechanizm tożsamy z użytkowaniem Biblii w środowisku judeo-chrześcijańskim: słowo chce się wcielać”. Przypomina to przedstawianie Bożych zamierzeń w Biblii - Bóg najpierw informuje o swych doskonałych planach, potem upewnia swych wyznawców w tym, że one na pewno się spełnią, po czym nakazuje postępowanie zgodne z Jego zamierzeniem. Istotna rolę odgrywa tu jednak walka samego Boga z Szatanem - odwieczny motyw walki dobra ze złem.
Poprzez stylizację biblijną w Księgach przebija też „głos pomsty, przypominający (…) Apokalipsę św. Jana.”. XXII i XIII rozdział Ksiąg pielgrzymstwa polskiego to zapowiedź wielkiego ucisku - cierpień i prześladowań - poprzedzającego wybawienie, co przypomina również słowa Jezusa z Ewangelii Mateusza. Czytamy w Księgach:
„(…) idźcie więc w niewolę, kędy będzie świst knuta i chrzęst ukazów. (…) Przyjdzie na Judę i Izraela ucisk wielki. (…) I będziecie bici, a żużle z was i iskry z was lecieć będą na kraj świata (…).”
[s. 53, 54].
Tekst Ksiąg kończy się liturgicznym słowem amen, znaczącym „niech tak się stanie” i kończącym modlitwy. Co więcej - po tekście zasadniczym umieszczone są dodatki: Modlitwa pielgrzyma oraz Litania pielgrzymska, które podkreślają „kościelność” dzieła. Znajdujemy w nich kolejne odniesienia do dziejów biblijnego Izraela i losów Chrystusa i żarliwe prośby o wybawienie ludu polskiego z niewoli:
„Wróć nas do ojczyzny naszej.”
[Litania pielgrzymska, s. 56]
oraz anaforycznie wracające w Litanii błagania:
„Wybaw nas, Panie”
[s. 57].
Reasumując powyższe rozważania, należy raz jeszcze podkreślić, że stylizacja biblijna w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego jest środkiem świadomie stosowanym przez autora, służącym:
budowaniu autorytetu przemawiającego, który ponadto powołuje się na autorytet Biblii,
stworzeniu atmosfery patosu,
wprowadzeniu uroczystego, podniosłego tonu,
przekazaniu treści uniwersalnych,
wyłożeniu swoich poglądów w sposób nie pozwalajacy wątpić w ich słuszność,
wyjaśnieniu losów Polski i ich sakralizacji,
pokrzepieniu czytelnika i zachęceniu do czynnej walki o wolność jako wypełniania misji powierzonej przez Boga.
BIBLIOGRAFIA:
Biblia Święta to jest Całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Warszawa 1957.
Kazimierz BUKOWSKI: Biblia a literatura polska. Antologia. Warszawa 1984.
Michał GŁOWIŃSKI, Teresa KOSTKIEWICZOWA, Aleksandra OKOPIEŃ-SŁAWIŃSKA, Janusz SŁAWIŃSKI: Podręczny słownik terminów literackich pod redakcją Janusza Sławińskiego. Warszawa 1999.
Leksykon religioznawczy pod redakcją zespołu redakcyjnego pod przewodnictwem Witolda Tylocha. Warszawa 1988.
Adam MICKIEWICZ: Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. [W:] Adam MICKIEWICZ: Dzieła. Kraków 1952. [Tu: tom VI: Pisma prozą, część II w opracowaniu Leona Płoszewskiego].
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języka oryginalnego. Wyd. 3 poprawione. Poznań - Warszawa 1988.
Słownik literatury polskiej XIX wieku pod redakcją Józefa Bachórza i Aliny Kowalczykowej. Wrocław 1991.
Alina WITKOWSKA, Ryszard PRZYBYLSKI: Romantyzm. [Tu: Alina Witkowska: Część druga: Romantyzm].
Por. Leksykon religioznawczy. Warszawa 1988, s. 26. [Tu: hasło: Biblia].
Por. K. Bukowski: Biblia a literatura polska. Antologia. Warszawa 1984, s. 28-30.
Tamże, s. 31.
Słownik literatury polskiej XIX wieku pod red. Józefa Bachórza i Aliny Kowalczykowej. Wrocław 1991, s. 88. [Tu: hasło: Biblia].
Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa 1999, s. 289.
Zob. tamże.
Tamże.
Por. tamże.
Por. K. Bukowski: Biblia a literatura polska. Antologia. Warszawa 1984, s. 11.
Słownik literatury polskiej XIX wieku pod red. Józefa Bachórza i Aliny Kowalczykowej. Wrocław 1991, s. 88. [Tu: hasło: Biblia].
Zob. tamże.
Por. Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński: Podręczny słownik terminów literackich pod red. Janusza Sławińskiego. Warszawa 1999, s. 297. [Tu: hasło: stylizacja biblijna].
Wszystkie cytaty z Ksiąg… pochodzą z wydania: Adam Mickiewicz: Dzieła. Kraków 1952. [Tu: Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego w: t. VI Pisma prozą, część II w opracowaniu Leona Płoszewskiego]. Podstawą tego tekstu jest wyd. II z r. 1832 z kilkoma poprawkami i uzupełnieniami wg in. wydań.
Biblia Święta to jest Całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Warszawa 1957, Stary Testament, s. 1. (Liczba przed dwukropkiem oznacza nr rozdziału, liczba po dwukropku - nr wersetu).
Tamże, Nowy Testament, s. 94.
Por. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. Wyd. 3 poprawione, Poznań - Warszawa 1988, tu: Ewangelia według Św. 14:6, s. 1233.
Por. tamże, Ewangelia według Św. Mateusza 19:29, s. 1145.
Por. tamże, Ewangelia według Św. Mateusza 26:33, s. 1154.
Słownik literatury polskiej XIX wieku pod red. Józefa Bachórza i Aliny Kowalczykowej. Wrocław 1991, s. 88. [Tu: hasło: Biblia].
Por. Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński: Podręczny słownik terminów literackich pod red. Janusza Sławińskiego. Warszawa 1999, s. 40 [tu hasło: biblizmy]; s. 297. [tu: hasło: stylizacja biblijna].
Por. tamże, s. 229, 230 [hasło: polisyndeton].
Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński: Podręczny słownik terminów literackich pod red. Janusza Sławińskiego. Warszawa 1999, s. 297. [Tu: hasło: stylizacja biblijna].
Por. K. Bukowski: Biblia a literatura polska. Antologia. Warszawa 1984, s. 100.
Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa 1999, s. 290.
Por. tamże, s. 290, 291.
Słownik literatury polskiej XIX wieku pod red. Józefa Bachórza i Aliny Kowalczykowej. Wrocław 1991, s. 88. [Tu: hasło: Biblia].
Por. Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa 1999, s. 290.
Tamże, s. 291.
Słownik literatury polskiej XIX wieku pod red. Józefa Bachórza i Aliny Kowalczykowej. Wrocław 1991, s. 88. [Tu: hasło: Biblia].
Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa 1999, s. 291.
Słownik literatury polskiej XIX wieku pod red. Józefa Bachórza i Aliny Kowalczykowej. Wrocław 1991, s. 88. [Tu: hasło: Biblia].
Tamże.
Por. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. Wyd. 3 poprawione, Poznań - Warszawa 1988, tu: Księga Izajasza 55:11, s. 897.
Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa 1999, s. 292.
Por. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. Wyd. 3 poprawione, Poznań - Warszawa 1988, tu: Ewangelia według Św. Mateusza 10:17-23, s. 1134; 24:4-24, s. 1150, 1151.
Por. Słownik literatury polskiej XIX wieku pod red. Józefa Bachórza i Aliny Kowalczykowej. Wrocław 1991, s. 88. [Tu: hasło: Biblia].
5