„Człowiek pod władzą despotyzmu”. Rozważ problem, analizując scenę „Sen Senatora” oraz odwołując się do innych fragmentów „Dziadów” cz.III Adama Mickiewicza.
Wolność pojmowana jest jako najwyższa wartość obok miłości, prawdy, dobra i piękna. XIX wiek jest
smutnym okresem w dziejach historii państwa polskiego, ponieważ były to czasy, gdy Polska przez ponad 100 lat nie widniała na mapie Europy. Naród polski podlegał władzy trzech zaborców, miedzy innymi despotycznemu carowi Rosji.
Jaki wpływ despotyczna władza miała na człowieka? Najpierw należałoby wyjaśnić, cóż kryje się za tym
niepozornym słowem. Despotyzm to forma nieograniczonej, bezwzględnej władzy monarchy oparta na terrorze, nie uznająca praw i wolności obywateli.
Naród polski jest jak lawa, która pod twardą i zimną skorupą kryje wiecznie płonący ogień. Ci „ co stoją na
narodu czele” – arystokracja, odznaczała się serwilizmem wobec cara i Rosji. Natomiast młodzież była pełna zapału do walki. Nie pogodziła się z utratą wolności, dlatego aktywnie prowadziła działania propagandowe.
Adam Mickiewicz w „Dziadach” cz.III opisuje stosunek podwładnych do cara, któremu podlegali wszyscy:
zaczynając od prostych ludzi, a kończąc na urzędnikach państwowych. Człowiekiem podległym despocie, wysokim urzędnikiem, którego autor nazywa Senatorem jest Nowosilcow. Zawsze gotowy spełnić każdą zachciankę cara, ponieważ boi się, iż mógłby stracić przychylność władcy i popaść w niełaskę. Jego obsesyjny strach przed panem doprowadza go do koszmarnych snów.
Scena VI („Sen Senatora”) przedstawia dręczenie Nowosilcowa przez diabły podczas snu („(…)Ujrzy noc i
Żar, srogość i mnogość, zlęknie się naszych scen”). Na początku snu Senator doświadcza ogromnych zaszczytów. Otacza go łaska tyrana, otrzymuje ordery, pieniądze. „ Nienawidzą mnie wszyscy, kłaniają się, boją”- pragnie, aby trwało to wiecznie. Nagle następuje niespodziewany zwrot wydarzeń – „Senator wypadł z łaski, z łaski!”. W jednej chwili, pozbawiony łask władcy, staje się nikim. Ci, którzy przed momentem płaszczyli się i kłaniali mu, teraz drwią sobie z niego. Za despotyzm wobec niewinnych ludzi Nowosilcow cierpi niewyobrażalne męki. Sen Senatora to majak senny ukazujący drogę Nowosilcowa od awansu po degradację, a także dwór carski, całkowicie podporządkowany woli władcy. Duchy nazywają Senatora „złym psem”, a urzędników porównują do psiarni. Scena ta ukazuje moralny upadek człowieka. Widać jak bardzo despotyczna władza może zniszczyć osobowość zarówno jednostki jak i całego narodu. Senator w pogoniła za karierą z wykształconego człowieka stał się bezdusznym, brutalnym prześladowcą młodzieży polskiej.
O wpływie i skutkach władzy despotycznej dowiadujemy się już na wstępie utworu. Mickiewicz swoje
dzieło dedykuje „świętej pamięci Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi, Feliksowi Kułakowskiemu- spółuczniom, spółwięźniom, spółwygnańcą, za miłość ku ojczyźnie prześladowanym; z tęsknoty ku ojczyźnie zmarłym (…)”.
Okres dzieciństwa wielu chłopców przypadł na czas prześladowań, przesłuchań i masowych zsyłek na
Syberię. W swojej opowieści Jan Sobolewski wspomina wywożone w kibitkach dzieci: „ małe chłopcy, znędzniałe, wszyscy jak rekruci z golonymi głowami (…), najmłodszy dziesięć lat nieboże skarżył się, ze łańcucha podźwignąć nie może”. To oni właśnie są tym ziarnem narodu, które car postanowił zniszczyć.
Despotyzm jest synonimem cierpień społeczeństwa.
Cierpi młodzież w więzieniach, która sprzeciwiła się polityce cara. Scena I („Więzienna”) utworu przedstawia zgromadzenie się więźniów w celi Konrada. Z ich rozmów wyłania się obraz prześladowań, jakie spadły na polską młodzież ze strony bezwzględnego rosyjskiego zaborcy. Niezwykle wymowna jest historia o Janczewskim, który pomimo cierpienia i bólu zachowywał się dumnie i z honorem. Tyrańska władza wywołuje u Konrada chęć zemsty na zaborcy. W pewnym momencie zaczyna śpiewać: „Zemsta, zemsta, zemsta na wroga, z Bogiem i chodźmy mimo Boga!”.
Cierpi Konrad, bo widzi cierpienia swojego narodu. To cierpienie rodzi bunt przeciwko Bogu, którego Konrad oskarża o nieczułość i brak miłości. Osamotniony Konrad w swym monologu żąda od Boga władzy nad duszami ludzi. Pragnie zostać władcą narodu. Narodu, który będzie musiał być posłuszny jego woli.
„Co ja zechcę, niech wnet zgadana
Spełnia, tym się uszczęśliwia,
A jeżeli się sprzeciwia,
Niechaj cierpią i przepadną”
Konrad staje się podobny do cara. Pragnie władzy absolutnej. Takiej samej, jaką posiada człowiek, z którym walczy, spod władzy którego chce wyzwolić naród.
Cierpi pani Rollison, bo nie zna losu swego uwięzionego syna. Cierpienie matki staje się symbolem wszystkich matek – Polek, których synowie zostali uwięzieni przez Rosjan, bo nie godzili się na los niewolników.
W scenie VII („Salon Warszawski”) Mickiewicz dokonuje krytycznej oceny polskiego społeczeństwa XIX
wieku. W salonie warszawskim dochodzi do dyskusji pomiędzy młodymi i starymi. Młodzi, pełni zapału do walki o odzyskanie niepodległości, domagają się od literatury, by wspierała naród w jego cierpieniu. Starzy, lojalni wobec carskich władz ugodowcy, boją się sięgać po aktualne tematy, żeby nie narazić się władzą.
W „Dziadach” cz.III Mickiewicz ocenia również społeczeństwo rosyjskie, chciał aby Rosjanie tak samo jak
Polacy mogli wyzwolić się spod okrutnej ręki cara:
„Teraz na świat wylewam ten kielich trucizny,
Żrąca jest i paląca mojej gorycz mowy,
Gorycz wyssana ze krwi i łez mej ojczyzny,
Niech żre i pali, nie was, lecz wasze okowy”
Poeta te słowa adresował do cara i ludziom jemu służącym. Władca nie przestrzega wszelkich praw człowieka i przywilejów obywatelskich, starając się w ten sposób zniszczyć ducha narodu polskiego. Jednak w ten sam sposób „niszczy” swoich rodaków. „Cały naród jest całkowicie wierny wobec despoty: nikt nie protestuje, gdy konie wojska tratują przygodnych gapiów a wierny służący zamarza pilnując futra swojego pana”. Car manipuluje ludźmi, wykorzystując swoje stanowisko w hierarchii. Lubuje się w paradach i przeglądach wojska: „Car stał jak słońce, a pułki dokoła jako planety toczą się i krążą”.
Podczas balu u Senatora (scena VIII) młodzi Rosjanie wypowiadają buntownicze zdania pod adresem
gospodarza i cara. Reprezentują tę lepszą część narodu rosyjskiego, która nie poddała się carskiemu despotyzmowi. Mieszkańcy Petersburga są całkowicie podporządkowani carowi, dla którego gotowi są nawet poświęcić życie. Tylko nieliczni, odważni doprowadzili do powstania przeciwko carowi- powstania dekabrystów. Chodź wojska carskie szybko je stłumiły, Mickiewicz w wierszu „Do przyjaciół Moskali” składa hołd poległym. Utwór jest również wyrazem wiary w solidarność między Polakami a nienawidzącymi tyranii caratu Rosjanami.
Adam Mickiewicz w „Dziadach” cz.III przedstawił uzależnienie poddanych od woli władcy. Władza
absolutna jest źródłem zła, cierpienia i utraty wartości moralnych oraz ingerencją władzy w każdą dziedzinę życia poddanych. Polska młodzież nie miała łatwego życia pod zaborami. Ciągłe prześladowania, tortury, sprawiły, że Polacy zdali sobie sprawę ze świadomości narodowej i potrzeby zbuntowania się przeciw despocie. Tylko wspólne działania obywateli miały szanse na powodzenie.
Człowiek pod władza despotyzmu przyjmował różne postawy. Ci, którzy podporządkowywali się despocie
Często stawali się okrutni, bezlitośni i podli, a ich życie było uzależnione od jednego człowieka-cara. Obwiniali Boga za to, że ten rządzi światem bez miłości, że ze spokojem patrzy na ból i poniżanie ludzi. Z kolei Ci, którzy zdobyli się na odwagę i sprzeciwiali się władzy totalitarnej, często przepłacali to życiem, ale byli szanowani i podziwiani przez ludność ”chroniącą się” od władzy caratu.
Powinniśmy więc za wszelką cenę bronić swej suwerenności. Nie poddawać się ogółowi. Nie zatracać
siebie.