LIDIA JORDANSKAJA, IGOR MIELCZUK (MONTREAL) – KONOTACJA W SEMANTYCE LINGWISTYCZNEJ I LEKSYKOGRAFII
Termin konotacja, spotykany tak często w pracach z zakresu semantyki lingwistycznej, używany jest przez różnych autorów w bardzo różnych znaczeniach, przy czym żadne nie jest określone w sposób dostatecznie wyraźny. Niemniej, mimo całej nieostrości pojęcia konotacji, zawiera ono ważne jądro pojęciowe.
Znane nam użycia terminu konotacja można sprowadzić do dwu podstawowych typów (Lynos 1977, 176):
konotacja jako pojęcie logiczno-filozoficzne;
konotacja jako pojęcie leksykograficzno-lingwistyczne.
Konotacja w rozumieniu logiczno-filozoficznym (mająca swe źródło najprawdopodobniej w pracach J. S. Milla) opiera się na przeciwstawieniu konotacji i denotacji.
Konotacja jakiejś nazwy (=leksemu) jest to, mówiąc ogólnie, znaczenie nazwy, czyli jej intencja (R. Carnap), tj. TREŚĆ odpowiadającego nazwie pojęcia. Denotacja zaś jakiejś nazwy – to jego ekstensja, tj. ZAKRES lub zbiór odpowiadających jej obiektów.
Współczesne terminy intencja, ekstensja i referent ‘obiekt realny oznaczony nazwą’ wydają nam się bardziej przejrzyste, właśnie dlatego je wybieramy. W związku z tym proponujemy językoznawcom posługiwanie się tylko tymi trzema ostatnimi terminami i zupełne odejście od użycia terminu konotacja w sensie logiczno-filozoficznym.
Leksykograficzno-lingwistyczne rozumienie konotacji jest niezwykle szerokie: obejmuje ono tak różne rzeczy, jak „uzupełniające, towarzyszące komponenty znaczenia wyrazu”, „ekspresywno-emocjonalne naddatki”, „elementy modalne i oceniające”, „cechy pragmatyczne”, „asocjacje znaczeniowe”, „odcienie stylistyczne” itp. Jak się ironicznie wyraził T. Hofmann, przez konotację rozumie się „te wszystkie nie poddające się opisowi i/lub nieciekawe aspekty znaczenia, których dany autor nie chce omawiać” (Hofmann 1976, 17).
Jednym z typowych przykładów, którymi ilustruje się pojęcie konotacji, jest następująca para przymiotników angielskich:
Famous (‘szeroko znany i aprobowany’; sławny) kontra
Notorious (‘szeroko znany i nieaprobowany; osławiony).
Obydwa wyrazy uważane są za posiadające jednakowe znaczenie (=’szeroko znany’), ale różne konotacje (=’aprobowany’ vs. ‘nieaprobowany’).
Myśli i spostrzeżenia z książki Apresjana (Apresjan 1974, 67-68; 1980, 94), gdzie konotacja jest określana jako zbiór takich cech znaczeniowych, które są odbiciem (i) wyobrażeń kulturowych i tradycji związanych z danym wyrazem, (ii) panującej w danym społeczeństwie praktyki wyzyskiwania odpowiedniej rzeczy i (iii) wielu innych czynników pozajęzykowych. […] Takie cechy asocjacyjne […] nie wchodzą bezpośrednio do semantyki wyrazu.
Z jednej strony, problem konotacji teoretycznie jest bardzo złożony i zagmatwany. Korzeniami swymi sięga do takich głębin semantyki lingwistycznej, gdzie ta dziedzina traci swą szlachetną nazwę i niepostrzeżenie, przekształca się w filozofię języka. Z drugiej strony, materiał empiryczny, który potrafiliśmy wykorzystać, również nie jest wystarczający.
Konotacja leksykalna jednostki leksykalnej L jest to pewna charakterystyka, którą L przypisuje swemu referentowi i która nie wchodzi w jej definicje.
Konotacja encyklopedyczna – realne właściwości realnych rzeczy, pozwala mówiącemu na swobodne budowanie nieskodyfikowanych przez język porównań i swobodne tworzenie metaforycznych i metonimicznych znaczeń.
W odróżnieniu od konotacji encyklopedycznych, konotacje leksykalne nie są powiązane w sposób konieczny z obiektami i zjawiskami świata fizycznego. Mają one związek po prostu z określonymi jednostkami leksykalnymi, niezależnie od tego, czy odpowiadają im prawdziwe (czy tylko mityczne) właściwości rzeczy realnych.
Oczywista, że konotacje leksykalne są specyficzne dla każdego języka.
Podkreślić trzeba, w ślad za A. Isacenką, że konotacje leksykalne, o których mówimy w niniejszym artykule, powinny być koniecznie potwierdzone przez fakty czysto JĘZYKOWE. To ostatnie stwierdzenie rozumiemy w sposób następujący: Postulowanie konotacji leksykalnej C dla danej jednostki leksykalnej L jest możliwe wtedy, gdy w danym języku istnieje taka jednostka leksykalna L’, w definicji której występuje komponent częściowo lub zupełnie pokrywający się z tą hipotetyczną konotacją.
J.D. Apresjan (1974:68 [1980:94—95]) nadaje konotacji zupełnie szczególny – w porównaniu ze znaczeniem leksemu – status: Te elementy [konotacje] nie wchodzą bezpośrednio do semantyki wyrazu […] Konotacje powinny być zapisywane w specjalnej […] strefie odpowiedniego hasła słownikowego i być podstawą definiowania tych przenośnych znaczeń wyrazu, które nie mają ze znaczeniem podstawowym wspólnych cech semantycznych. Pozostając w zgodzie z ideą Apresjana, wyprowadzamy konotację poza granicę definicji.
Proponujemy przyjąć, że w całokształcie elementów znaczeniowych „nałożonych na daną JL, tj. w składzie jej desygnatu, występują dwa zasadniczo różne typy elementów – I i II. Elementy typu I tworzą właściwe znaczenie tej JL i w sposób bezpośredni ujawniają się w reprezentacji semantycznej wypowiedzenia, do którego dana JL należy. Te elementy uczestniczą – także bezpośrednio – w procesie przejścia od znaczenia do tekstu i odwrotnie. Elementy natomiast typu II, właściwe dla tej samej JL, nigdy nie pojawiają się w reprezentacji semantycznej odpowiednich wypowiedzeń i w żaden sposób nie uczestniczą w procesach „Znaczenie Tekst”. Ich funkcje są czysto wewnątrzsystemowe: na nich opierają się uświadamiane i eksploatowane przez nosicieli języka takie związki semantyczne między różnymi jednostkami leksykalnymi, które nie mają motywacji we wspólnych komponentach ich definicji. Elementy typu I są wyrażane przez daną JL, a elementy typu II to są standardowe asocjacje, wywoływane przez daną JL w świadomości nosicieli języka. Elementy typu I tworzą definicję danej JL; elementy typu II to właściwie to, co proponujemy nazwać konotacjami.
Konotacja jest środkiem eksplicytnego przedstawienia przyjętego przez mówiących związku semantycznego między dwiema jednostkami leksykalnymi L oraz L’, których signifiant posiadają znaczną część wspólną (w przypadku szczególnym te signifiant pokrywają się lub też signifiant jednostki L’ zawiera w sobie signifiant jednostki L), w tym wypadku, jeśli ten związek nie wyraża się bezpośrednio w definicjach L i L’.
Wypadki związku semantycznego poprzez konotację należy koniecznie uwzględnić przy określaniu polisemii. Zwykle uważa się (np. Mielczuk 1974, 110), że między dwiema jednostkami, mającymi jednakowe signifiant, istnieje stosunek polisemii, jeśli ich definicje mają nietrywialną część wspólną; w przeciwnym wypadku te dwa leksemy są homonimami.
Wypowiedziane wyżej myśli można krótko podsumować w następujący sposób:
Konotacja jednostki leksykalnej L nie wchodzi w jej definicję i, w konsekwencji, nie znajduje odbicia w reprezentacji semantycznej odpowiednich wypowiedzi (tj. nie bierze udziału w procesach „Znaczenie Tekst”).
Semantyczny komponent konotacji jednostki L’ wchodzi w jej definicję i, w konsekwencji, znajduje odbicie w reprezentacji semantycznej odpowiednich wypowiedzeń (tj. bierze udział w procesach „Znaczenie Tekst”).
Zaproponowany komponent ‘[jakby … L]’ również, rzecz jasna, wchodzi w definicję jednostki L’, i znajduje odbicie w reprezentacji semantycznej, gdzie jednakowoż ma status szczególny: w odróżnieniu od komponentu konotacji, odnoszącego się do znaczenia „informacyjnego”, ten komponent oddaje „obrazową” strukturę znaczenia.