SEMANTYKA LEKSYKALNA

SEMANTYKA LEKSYKALNA

dr Dagmara Maryn-

dr Dagmara Maryn-

Stachurska

Stachurska

ZARYS DZIEJÓW SEMANTYKI

ZARYS DZIEJÓW SEMANTYKI

SEMANTYKA

SEMANTYKA

jako termin używany w językoznawstwie na

jako termin używany w językoznawstwie na

oznaczenie dziedziny wiedzy zajmującej się badaniem

oznaczenie dziedziny wiedzy zajmującej się badaniem

znaczeń została spopularyzowana w końcu XIX.

znaczeń została spopularyzowana w końcu XIX.

Problemy należące współcześnie do zakresu semantyki

Problemy należące współcześnie do zakresu semantyki

były rozważane przez filozofów i logików w całej

były rozważane przez filozofów i logików w całej

historii myśli europejskiej, od

historii myśli europejskiej, od

Platona

Platona

począwszy.

począwszy.

Semantyka jako

Semantyka jako

dyscyplina naukowa

dyscyplina naukowa

, a więc dyscyplina

, a więc dyscyplina

konstruująca język służący do wyjaśniania znaczeń

konstruująca język służący do wyjaśniania znaczeń

wyrażeń i poszukująca metod uzasadniania

wyrażeń i poszukująca metod uzasadniania

postulowanych przez nią hipotez ukształtowała się

postulowanych przez nią hipotez ukształtowała się

dopiero w okresie ostatniego ćwierćwiecza.

dopiero w okresie ostatniego ćwierćwiecza.

Od starożytności do czasów współczesnych poszukiwano odpowiedzi na kilka

Od starożytności do czasów współczesnych poszukiwano odpowiedzi na kilka

podstawowych pytań:

podstawowych pytań:



co to jest znaczenie?

co to jest znaczenie?



w jaki sposób wyjaśniać znaczenia wyrazów i zdań?

w jaki sposób wyjaśniać znaczenia wyrazów i zdań?



jakie warunki powinna spełniać poprawna definicja?

jakie warunki powinna spełniać poprawna definicja?



na czym polega stosunek między wyrażeniem a myślą?

na czym polega stosunek między wyrażeniem a myślą?



jakie relacje semantyczne zachodzą między jednostkami leksykalnymi, a jakie

jakie relacje semantyczne zachodzą między jednostkami leksykalnymi, a jakie

między zdaniami?

między zdaniami?

Część kluczowych problemów semantyki była poruszana przez

Część kluczowych problemów semantyki była poruszana przez

ARYSTOTELESA.

ARYSTOTELESA.



teza, że kategoria prawdy i fałszu przysługuje wypowiedziom, a nie wyrazom

teza, że kategoria prawdy i fałszu przysługuje wypowiedziom, a nie wyrazom



pojęcie sprzeczności

pojęcie sprzeczności



idea strukturalistycznej koncepcji konwencjonalnego charakteru znaków językowych

idea strukturalistycznej koncepcji konwencjonalnego charakteru znaków językowych

Arystoteles

Arystoteles

podejmował próby określenia warunków, jakie powinna spełniać

podejmował próby określenia warunków, jakie powinna spełniać

poprawna definicja wyrazu

poprawna definicja wyrazu

: uważał, że istnieją słowa bardziej podstawowe i bardziej

: uważał, że istnieją słowa bardziej podstawowe i bardziej

zrozumiałe od innych i takimi należy posługiwać się przy definiowaniu, unikać słów

zrozumiałe od innych i takimi należy posługiwać się przy definiowaniu, unikać słów

złożonych. Definicje powinny być proste, zwięzłe, jednoznaczne. Krytykował błędne

złożonych. Definicje powinny być proste, zwięzłe, jednoznaczne. Krytykował błędne

koła w definicjach. Postulował jednocześnie potrzebę definiowania wszystkich

koła w definicjach. Postulował jednocześnie potrzebę definiowania wszystkich

wyrazów.

wyrazów.

Na sprzeczność obu postulatów zwrócili uwagę filozofowie

Na sprzeczność obu postulatów zwrócili uwagę filozofowie

XVII wieku:

XVII wieku:

KARTEZJUSZ, LOCKE

KARTEZJUSZ, LOCKE

i

i

LEIBNITZ

LEIBNITZ

Według tych filozofów istnieją wyrazy niedefiniowalne, a są

Według tych filozofów istnieją wyrazy niedefiniowalne, a są

nimi nazwy idei prostych. Idee takie są wrodzone

nimi nazwy idei prostych. Idee takie są wrodzone

(Kartezjusz) lub wynikaja z doświadczenia (Locke). Przy

(Kartezjusz) lub wynikaja z doświadczenia (Locke). Przy

użyciu wyrażeń niedefiniowalnych (prostych) można

użyciu wyrażeń niedefiniowalnych (prostych) można

zdefiniować wyrazy złożone, a więc wszystkie pozostałe

zdefiniować wyrazy złożone, a więc wszystkie pozostałe

wyrazy języka.

wyrazy języka.

LEIBNITZ

LEIBNITZ

poszukiwał wyrazy niedefiniowalne. Stworzył

poszukiwał wyrazy niedefiniowalne. Stworzył

„Tablice definicji” - jedno z najstarszych dzieł semantyki

„Tablice definicji” - jedno z najstarszych dzieł semantyki

leksykalnej. Leibnitz traktował analizę semantyczną jako

leksykalnej. Leibnitz traktował analizę semantyczną jako

przekład wyrazów języka naturalnego na wyrazy języka

przekład wyrazów języka naturalnego na wyrazy języka

myśli ludzkiej.

myśli ludzkiej.

Obok pytań o metodę definiowania wyrazów stawiano również pytania o

Obok pytań o metodę definiowania wyrazów stawiano również pytania o

znaczenie zdań. Stawiał je m.in.

znaczenie zdań. Stawiał je m.in.

OCKHAM

OCKHAM

– XIV-wieczny myśliciel oksfordzki.

– XIV-wieczny myśliciel oksfordzki.

Program analizy znaczeniowej zdań języka naturalnego został wysunięty w

Program analizy znaczeniowej zdań języka naturalnego został wysunięty w

1922 roku w

1922 roku w

„Traktacie logiczno-filozoficznym

„Traktacie logiczno-filozoficznym

” przez

” przez

WITTGENSTEINA

WITTGENSTEINA

(patron myślicieli tzw. Koła Wiedeńskiego).

(patron myślicieli tzw. Koła Wiedeńskiego).

R. CARNAP

R. CARNAP

i

i

K. POPPER –

K. POPPER –

współtwórcy

współtwórcy

ogólnej metodologii nauk , pod

ogólnej metodologii nauk , pod

wpływem której ukształtowała się metodologia semantyki. Prace ich miały

wpływem której ukształtowała się metodologia semantyki. Prace ich miały

decydujący wpływ na rozwój metod sprawdzania hipotez naukowych –

decydujący wpływ na rozwój metod sprawdzania hipotez naukowych –

falsyfikacji (Popper) i weryfikacji (Carnap)

falsyfikacji (Popper) i weryfikacji (Carnap)

Semantyka jako dział lingwistyki zaczyna rozwijać się dopiero w XX wieku.

Semantyka jako dział lingwistyki zaczyna rozwijać się dopiero w XX wieku.

Pierwsze koncepcje semantyczne ukształtowały się pod wpływem

Pierwsze koncepcje semantyczne ukształtowały się pod wpływem

strukturalizmu.

strukturalizmu.

STRUKTURALISTYCZNE KONCEPCJE SYNCHRONICZNEJ SEMANTYKI

STRUKTURALISTYCZNE KONCEPCJE SYNCHRONICZNEJ SEMANTYKI

LEKSYKALNEJ:

LEKSYKALNEJ:



koncepcja semantyki pól wyrazowych

koncepcja semantyki pól wyrazowych



koncepcja semantyki składnikowej

koncepcja semantyki składnikowej

Pierwsze teorie pól semantycznych powstały w latach dwudziestych i

Pierwsze teorie pól semantycznych powstały w latach dwudziestych i

trzydziestych XX wieku.

trzydziestych XX wieku.

Przez semantyczne pole wyrazowe rozumiano wyróżnioną na podstawie

Przez semantyczne pole wyrazowe rozumiano wyróżnioną na podstawie

wspólnych cech znaczeniowych klasę wyrazów pozostających względem

wspólnych cech znaczeniowych klasę wyrazów pozostających względem

siebie w określonych relacjach w słowniku –

siebie w określonych relacjach w słowniku –

pole paradygmatyczne

pole paradygmatyczne

(parataktyczne)

(parataktyczne)

lub tekście –

lub tekście –

pole syntagmatyczne (syntaktyczne).

pole syntagmatyczne (syntaktyczne).

Twórcą

Twórcą

pierwszej teorii był

pierwszej teorii był

J. TRIER

J. TRIER

, a drugiej

, a drugiej

W.PORZIG.

W.PORZIG.

Pole parataktyczne tworzą reprezentujące tę samą część mowy wyrazy

Pole parataktyczne tworzą reprezentujące tę samą część mowy wyrazy

nazywające np. stosunki pokrewieństwa, kolory,, jednostki miary czasu, a

nazywające np. stosunki pokrewieństwa, kolory,, jednostki miary czasu, a

pole syntaktyczne – współwystępujace ze sobą w tekście wyrazy należące

pole syntaktyczne – współwystępujace ze sobą w tekście wyrazy należące

do różnych części mowy, np. LIZAĆ – JĘZYK, PIES – SZCZEKAĆ, PIWNE –

do różnych części mowy, np. LIZAĆ – JĘZYK, PIES – SZCZEKAĆ, PIWNE –

OCZY.

OCZY.

SEMANTYKA SKŁADNIKOWA

SEMANTYKA SKŁADNIKOWA

– program badania struktury znaczeń jednostek

– program badania struktury znaczeń jednostek

leksykalnych metodą rozkładu tej struktury na komponenty. Jednostki

leksykalnych metodą rozkładu tej struktury na komponenty. Jednostki

posiadające wspólne komponenty są traktowane jako człony tego samego

posiadające wspólne komponenty są traktowane jako człony tego samego

paradygmatu semantycznego, np. czasowniki DAĆ , DAROWAĆ, POŻYCZYĆ,

paradygmatu semantycznego, np. czasowniki DAĆ , DAROWAĆ, POŻYCZYĆ,

ODSTĄPIĆ należą do tego samego paradygmatu, ponieważ maja wspólny

ODSTĄPIĆ należą do tego samego paradygmatu, ponieważ maja wspólny

komponent ‘sprawić, by ktoś miał’ . Koncepcję analizy składnikowej rozwijali

komponent ‘sprawić, by ktoś miał’ . Koncepcję analizy składnikowej rozwijali

M. Bierwisch w NRD, A. J. Greimas we Francji.

M. Bierwisch w NRD, A. J. Greimas we Francji.

Semantyka stała się dyscypliną naukową w okresie ostatniego ćwierćwiecza,

Semantyka stała się dyscypliną naukową w okresie ostatniego ćwierćwiecza,

ponieważ dopiero w tym okresie rozpoczęto próby konstruowania

ponieważ dopiero w tym okresie rozpoczęto próby konstruowania

języka

języka

semantycznego

semantycznego

, czyli języka służącego do wyjaśniania znaczeń wyrażeń.

, czyli języka służącego do wyjaśniania znaczeń wyrażeń.

JĘZYK SEMANTYCZNY (metajęzyk semantyki, język reprezentacji semantycznej)

JĘZYK SEMANTYCZNY (metajęzyk semantyki, język reprezentacji semantycznej)

to

to

taki specjalnie zbudowany przez badacza system środków, składający się ze

taki specjalnie zbudowany przez badacza system środków, składający się ze

słownika i gramatyki, za pomocą którego można byłoby opisywać znaczenia

słownika i gramatyki, za pomocą którego można byłoby opisywać znaczenia

wyrażeń języków naturalnych, a w szczególności ustalać relację

wyrażeń języków naturalnych, a w szczególności ustalać relację

równoznaczności między wyrażeniami, relacje wynikania, odróżniać zdania

równoznaczności między wyrażeniami, relacje wynikania, odróżniać zdania

semantycznie poprawne od niepoprawnych .

semantycznie poprawne od niepoprawnych .

N. Chomsky – „ STRUKTURY SYNTAKTYCZNE” (1957) –

N. Chomsky – „ STRUKTURY SYNTAKTYCZNE” (1957) –

model gramatyki

model gramatyki

generatywno-transformacyjnej nie zawierał komponentu semantycznego

generatywno-transformacyjnej nie zawierał komponentu semantycznego

J.J. Katz i J.A. Fodor – SEMANTYKA INTERPRETACYJNA

J.J. Katz i J.A. Fodor – SEMANTYKA INTERPRETACYJNA

– propozycja włączenia

– propozycja włączenia

semantyki do modelu Chomskiego i podporządkowanie jej w tym modelu

semantyki do modelu Chomskiego i podporządkowanie jej w tym modelu

komponentowi syntaktycznemu. Semantyka interpretacyjna dążyła do

komponentowi syntaktycznemu. Semantyka interpretacyjna dążyła do

ustalenia metod wykrywania synonimiczości, rozrózniania znaczeń wyrażeń

ustalenia metod wykrywania synonimiczości, rozrózniania znaczeń wyrażeń

wieloznacznych, odróżniania zdań semantycznie poprawnych od

wieloznacznych, odróżniania zdań semantycznie poprawnych od

niepoprawnych.

niepoprawnych.

Ch.J. Fillmore

Ch.J. Fillmore

-

-

GRAMATYKA PRZYPADKÓW (TEORIA RÓL

GRAMATYKA PRZYPADKÓW (TEORIA RÓL

SEMANTYCZNYCH)

SEMANTYCZNYCH)

J.D. APRESJAN, I.A. MIELCZUK, A.K. ŻOŁKOWSKIJ –

J.D. APRESJAN, I.A. MIELCZUK, A.K. ŻOŁKOWSKIJ –

model działalności

model działalności

językowej człowieka „Sens↔Tekst

językowej człowieka „Sens↔Tekst

(1974)

(1974)

-

Proces tworzenia sensownych zdań (proces syntezy) opisywany był

Proces tworzenia sensownych zdań (proces syntezy) opisywany był

jako proces przekładu z języka semantycznego na naturalny, a

jako proces przekładu z języka semantycznego na naturalny, a

proces rozumienia (analizy) jako proces przekładu z języka

proces rozumienia (analizy) jako proces przekładu z języka

naturalnego na semantyczny.

naturalnego na semantyczny.

Autorzy koncepcji amerykańskiej i radzieckiej budując słownik

Autorzy koncepcji amerykańskiej i radzieckiej budując słownik

metajęzyka semantyki posługiwali się wyrażeniami różnego rodzaju

metajęzyka semantyki posługiwali się wyrażeniami różnego rodzaju

języków sztucznych.

języków sztucznych.

POLSKA KONCEPCJA SEMANTYCZNA

POLSKA KONCEPCJA SEMANTYCZNA

zawierająca propozycję

zawierająca propozycję

konstruowania słownika języka ssemantycznego z wyrażeń języków

konstruowania słownika języka ssemantycznego z wyrażeń języków

naturalnych.

naturalnych.

Założenia teoretyczne koncepcji przedstawili:

Założenia teoretyczne koncepcji przedstawili:

w roku 1966 -

w roku 1966 -

ANDRZEJ BOGUSŁAWSKI

ANDRZEJ BOGUSŁAWSKI

w roku 1969 –

w roku 1969 –

ANNA WIERZBICKA

ANNA WIERZBICKA

Wyjaśnienie treści wyrażeń języka naturalnego

Wyjaśnienie treści wyrażeń języka naturalnego

polega – w myśl omawianej koncepcji- na

polega – w myśl omawianej koncepcji- na

przyporządkowywaniu im innych wyrażeń

przyporządkowywaniu im innych wyrażeń

równoznacznych o strukturze bardziej

równoznacznych o strukturze bardziej

rozczłonkowanej, należących do tego samego

rozczłonkowanej, należących do tego samego

języka naturalnego. Ciąg takich wyrażeń

języka naturalnego. Ciąg takich wyrażeń

równoznacznych nazywany jest

równoznacznych nazywany jest

EKSPLIKACJĄ

EKSPLIKACJĄ

SEMANTYCZNĄ

SEMANTYCZNĄ

danego wyrażenia. Eksplikacja

danego wyrażenia. Eksplikacja

powinna zawierać wyłacznie wyrażenia

powinna zawierać wyłacznie wyrażenia

elementarne (niedefiniowalne) i powinna być

elementarne (niedefiniowalne) i powinna być

zbudowana według elementarnych schematów

zbudowana według elementarnych schematów

syntaktycznych. Przedmiotem eksplikacji są

syntaktycznych. Przedmiotem eksplikacji są

zdania, interpretacja znaczeń wyrazów polega

zdania, interpretacja znaczeń wyrazów polega

na eksplikowaniu zdań zawierających dane

na eksplikowaniu zdań zawierających dane

wyrazy.

wyrazy.

Wyrażenia elementarne mają być minimalnym zbiorem powszechnie

Wyrażenia elementarne mają być minimalnym zbiorem powszechnie

zrozumiałych jednostek, koniecznych i zarazem wystarczających do

zrozumiałych jednostek, koniecznych i zarazem wystarczających do

wyjaśnienia dowolnych zdań języka naturalnego i maja wynikać z

wyjaśnienia dowolnych zdań języka naturalnego i maja wynikać z

natury umysłu ludzkiego.

natury umysłu ludzkiego.

Eksplikacja ma być zapisem

Eksplikacja ma być zapisem

struktury myśli ludzkiej

struktury myśli ludzkiej

zgodnym z intuicją

zgodnym z intuicją

językową badacza. Struktura ma charakter uniwersalny względem

językową badacza. Struktura ma charakter uniwersalny względem

języków naturalnych.

języków naturalnych.

Zbiór wyrażenień niedefiniowalnych

Zbiór wyrażenień niedefiniowalnych

(indefinibiliów)

(indefinibiliów)

ustala się po długich

ustala się po długich

pracach empirycznych (metodą prób i błędów)

pracach empirycznych (metodą prób i błędów)



Wierzbicka

Wierzbicka poszukuje uniwersalnego zbioru indefinibiliów od ponad

czterdziestu lat.



Lista jednostek zaproponowana przez tę uczoną w sposób znaczący

ewoluowała



w tym okresie: zbiór jednostek elementarnych powiększył się od

czternastu



do przeszło sześćdziesięciu

Pełny zbiór jednostek postulowany



w 1996 roku, i przypuszczalnie aktualny do dziś (Wierzbicka 2004:



8), został ujęty w 15 grup, por.:



1.

Byty, jednostki: JA, TY, KTOŚ, COŚ, LUDZIE, CIAŁO;

2.

Określniki: TEN,



TEN SAM, INNY;

3.

Kwantyfikatory: JEDEN, DWA, NIEKTÓRE, DUŻO,



WSZYSTKO;

4.

Kwalifikatory: DOBRY, ZŁY, DUŻY, MAŁY;

5.

Sfera umysłu:



WIEDZIEĆ, MYŚLEĆ, CHCIEĆ, CZUĆ, WIDZIEĆ, SŁYSZEĆ;

6.

Sfera



języka: MÓWIĆ, SŁOWO, PRAWDA;

7.

Działania, zdarzenia, ruch: ROBIĆ,



DZIAĆ SIĘ, (ZDARZAĆ SIĘ), RUSZAĆ SIĘ;

8.

Istnienie i posiadanie: BYĆ



(ISTNIEĆ), MIEĆ;

9.

Życie i śmierć: ŻYĆ, UMRZEĆ;

10.

Pojęcia logiczne:



NIE, BYĆ MOŻE, MÓC, BO (= PONIEWAŻ, = Z POWODU), JEŻELI;

11.



Czas: KIEDY, TERAZ, CHWILA, PO (POTEM), PRZED (PRZEDTEM),



DŁUGO, KRÓTKO, PRZEZ PEWIEN CZAS, MOMENT;

12.

Przestrzeń:



GDZIE, TUTAJ, NAD, POD, DALEKO, BLISKO, Z (TEJ) STRONY, WEWNĄTRZ;



13.

Intensyfikator i augmentor: BARDZO, WIĘCEJ;

14.

Kategoryzacja,



struktura: RODZAJ, CZĘŚĆ;

15.

Podobieństwo: (TAK, TAKI), JAK.

Zaproponowany przez Wierzbicką metajęzyk

Zaproponowany przez Wierzbicką metajęzyk

semantyki składa się ze słownika, którym jest zbiór

semantyki składa się ze słownika, którym jest zbiór

wyrażeń elementarnych i z gramatyki, którą stanowi

wyrażeń elementarnych i z gramatyki, którą stanowi

zbiór elementarnych schematów syntaktycznych.

zbiór elementarnych schematów syntaktycznych.

X tęskni do Y

X tęskni do Y

=

=

Y czuje to, co zwykle czujemy, kiedy

Y czuje to, co zwykle czujemy, kiedy

ktoś, z kim pragniemy być razem, nie jest razem z

ktoś, z kim pragniemy być razem, nie jest razem z

nami. (Wierzbicka 1971,31)

nami. (Wierzbicka 1971,31)

Jest mi przyjemnie

Jest mi przyjemnie

=

=

czuję się tak, że pragnę czuć się

czuję się tak, że pragnę czuć się

tak dalej.

tak dalej.

X lubi Y

X lubi Y

=

=

X przyjemnie jest być z Y

X przyjemnie jest być z Y

X kocha Y

X kocha Y

=

=

X pragnie powodować dobro Y

X pragnie powodować dobro Y

X się nudzi

X się nudzi

=

=

X czuje się tak, jak się czujemy, kiedy

X czuje się tak, jak się czujemy, kiedy

wiemy, że potrzebujemy myśleć i nie umiemy

wiemy, że potrzebujemy myśleć i nie umiemy

spowodować, żeby myśleć

spowodować, żeby myśleć

PRAGNĘ

PRAGNĘ

=

=

czuję, że chcę

czuję, że chcę

.

.

DOBRO

DOBRO

= to, czego wszyscy byśmy chcieli.

= to, czego wszyscy byśmy chcieli.

B poinformował A

B poinformował A

= B spowodował, że A zaczął

= B spowodował, że A zaczął

wiedzieć.

wiedzieć.

A jest tępy.

A jest tępy.

= Trudno jest spowodować, aby A

= Trudno jest spowodować, aby A

rozumiał.

rozumiał.

A tłumaczy = (wyjaśnia) B, że …

A tłumaczy = (wyjaśnia) B, że …

= A stara się (=działa

= A stara się (=działa

po to, aby) spowodować, żeby B zrozumiał

po to, aby) spowodować, żeby B zrozumiał

A wnioskuje z X, że Y.

A wnioskuje z X, że Y.

= A przyjmuje sąd Y, ponieważ

= A przyjmuje sąd Y, ponieważ

wie, że x i sądzi, że z X wynika Y.

wie, że x i sądzi, że z X wynika Y.

A interesuje się tym.

A interesuje się tym.

= A pragnie wiedzieć o tym.

= A pragnie wiedzieć o tym.

Przyznaję

Przyznaję

.

.

= Nie mogę zaprzeczyć. = nie mogę

= Nie mogę zaprzeczyć. = nie mogę

powiedzieć, że nieprawda. (Wierzbicka 1969, 28)

powiedzieć, że nieprawda. (Wierzbicka 1969, 28)

DEFINICJE

DEFINICJE



DEFINICJA

DEFINICJA

KLASYCZNA

KLASYCZNA

A

A

jest to

jest to

BC

BC

A –

A –

DEFINIENDUM – obiekt charakteryzowany

DEFINIENDUM – obiekt charakteryzowany

BC

BC

–

–

DEFINIENS – właściwa część definicji,

DEFINIENS – właściwa część definicji,

charakterystyka obiektu definiowanego

charakterystyka obiektu definiowanego

jest to –

jest to –

funktor identyczności – odpowiada znakowi

funktor identyczności – odpowiada znakowi

=

=

DEFINIENS

DEFINIENS

składa się z dwóch części:

składa się z dwóch części:

B –

B –

rodzaj najbliższy, nadrzędny (genus proxium)

rodzaj najbliższy, nadrzędny (genus proxium)

C –

C –

różnica gatunkowa (diferencia specifica)

różnica gatunkowa (diferencia specifica)

Np.

Np.

Kwadrat jest to prostokąt równoboczny.

Kwadrat jest to prostokąt równoboczny.

Trzeci komponent ma odpowiadać na pytanie, czym wyróżnia się

Trzeci komponent ma odpowiadać na pytanie, czym wyróżnia się

definiendum w zbiorze obiektów określanych za pomocą

definiendum w zbiorze obiektów określanych za pomocą

rodzaju nadrzędnego.

rodzaju nadrzędnego.

Planeta jest to ciało niebieskie krążące wokół Ziemi.

Planeta jest to ciało niebieskie krążące wokół Ziemi.

DEFINICJA SŁOWNIKOWA A DEFINICJA

DEFINICJA SŁOWNIKOWA A DEFINICJA

ENCYKLOPEDYCZNA

ENCYKLOPEDYCZNA

Definicje te mogą być porównywane z punktu widzenia

Definicje te mogą być porównywane z punktu widzenia

-

przedmiotu opisu

przedmiotu opisu

-

celu opisu

celu opisu

-

języka opisu

języka opisu

Przedmiotem definicji encyklopedycznej są obiekty i stany rzeczy

Przedmiotem definicji encyklopedycznej są obiekty i stany rzeczy

denotowane przez hasło. Przedmiotem definicji słownikowej

denotowane przez hasło. Przedmiotem definicji słownikowej

jest samo wyrażenie językowe – leksykalna jednostka języka

jest samo wyrażenie językowe – leksykalna jednostka języka

Celem

Celem

definicji encyklopedycznej jest przekazanie

definicji encyklopedycznej jest przekazanie

wiedzy o świecie, czy wiedzy z określonej dziedziny.

wiedzy o świecie, czy wiedzy z określonej dziedziny.

Podstawowym celem definicji słownikowej jest

Podstawowym celem definicji słownikowej jest

charakterystyka właściwości jednostki języka z

charakterystyka właściwości jednostki języka z

punktu widzenia określonego poziomu opisu,

punktu widzenia określonego poziomu opisu,

określonej dziedziny językoznawstwa, przede

określonej dziedziny językoznawstwa, przede

wszystkim charakterystyka

wszystkim charakterystyka

znaczenia jednostki

znaczenia jednostki

.

.

Różnice języka opisu:

Różnice języka opisu:

W przypadku definicji encyklopedycznej definicja jest

W przypadku definicji encyklopedycznej definicja jest

przedstawiana w języku określonej dziedziny

przedstawiana w języku określonej dziedziny

wiedzy, do której należy definiowane wyrażenie.

wiedzy, do której należy definiowane wyrażenie.

Definicje słownikowe są przedstawiane albo za

Definicje słownikowe są przedstawiane albo za

pomocą języka pewnego działu językoznwstwa, albo

pomocą języka pewnego działu językoznwstwa, albo

za pomocą języka naturalnego

za pomocą języka naturalnego

DEFINICJA ENCYKLOPEDYCZNA

DEFINICJA ENCYKLOPEDYCZNA

–

–

DEFINICJA REALNA

DEFINICJA REALNA

DEFINICJA SŁOWNIKOWA

DEFINICJA SŁOWNIKOWA

–

–

DEFINICJA NOMINALNA

DEFINICJA NOMINALNA

KREW

KREW

‘u kręgowców i u człowieka, płyn odżywczy

‘u kręgowców i u człowieka, płyn odżywczy

koloru czerwonego, krążący w organizmie, składający

koloru czerwonego, krążący w organizmie, składający

się z osocza oraz zawartych w nim komórek

się z osocza oraz zawartych w nim komórek

(składników morfotycznych), krwinek czerwonych,

(składników morfotycznych), krwinek czerwonych,

białych i tzw. płytek krwi, dostarcza tkankom

białych i tzw. płytek krwi, dostarcza tkankom

składników odżywczych i tlenu, zabiera produkty

składników odżywczych i tlenu, zabiera produkty

przemiany materii i dwutlenek węgla’

przemiany materii i dwutlenek węgla’

UCHO

UCHO

‘u kręgowców: parzysty narząd słuchu i

‘u kręgowców: parzysty narząd słuchu i

równowagi (składający się z ucha zewnętrznego,

równowagi (składający się z ucha zewnętrznego,

środkowego i wewnętrznego) znajdujący się w obrębie

środkowego i wewnętrznego) znajdujący się w obrębie

kości skroniowych czaszki’

kości skroniowych czaszki’

DEFINICJA ENCYKLOPEDYCZNA

DEFINICJA ENCYKLOPEDYCZNA

DEFINICJA SŁOWNIKOWA

DEFINICJA SŁOWNIKOWA

SZYJA –

SZYJA –

‘część

‘część

ciała, której ruchy powodują ruchy głowy’

ciała, której ruchy powodują ruchy głowy’

X CHRAPIE –

X CHRAPIE –

‘X wydaje takie dźwięki, których nie mogą

‘X wydaje takie dźwięki, których nie mogą

wydawać ludzie, jeżeli nie śpią’

wydawać ludzie, jeżeli nie śpią’

NIESPEŁNA

NIESPEŁNA

–

–

‘operator adnominalny łączący się z

‘operator adnominalny łączący się z

rzeczownikiem,

przymiotnikiem

i

liczebnikiem,

rzeczownikiem,

przymiotnikiem

i

liczebnikiem,

występujący bezpośrednio przed tymi wyrazami lub po

występujący bezpośrednio przed tymi wyrazami lub po

nich’

nich’

ALE NUMER! –

ALE NUMER! –

‘jednostka wyrażająca spontaniczną

‘jednostka wyrażająca spontaniczną

reakcję na jakieś wydarzenie, którego mówiący nie

reakcję na jakieś wydarzenie, którego mówiący nie

przewidywał’

przewidywał’

KLITUŚ-BAJDUŚ –

KLITUŚ-BAJDUŚ –

‘jednostka wyrażająca dezaprobatę

‘jednostka wyrażająca dezaprobatę

treści czyjejś wypowiedzi’

treści czyjejś wypowiedzi’

DEFINICJA SŁOWNIKOWA

DEFINICJA SŁOWNIKOWA

-

PRZEDMIOTOWA

PRZEDMIOTOWA

-

METAJĘZYKOWA

METAJĘZYKOWA

Rozróżnienie to odnosi się do definicji

Rozróżnienie to odnosi się do definicji

semantycznych

semantycznych

Kryterium umożliwiające przeciwstawienie

Kryterium umożliwiające przeciwstawienie

tych definicji –

tych definicji –

postulat przekładalności

postulat przekładalności

Definicja słownikowa spełnia ten postulat,

Definicja słownikowa spełnia ten postulat,

metajęzykowa nie, np.

metajęzykowa nie, np.

WDOWA

WDOWA

– kobieta, która przestała być

– kobieta, która przestała być

mężatką z powodu śmierci swojego męża

mężatką z powodu śmierci swojego męża

Telefon odebrała wdowa.

Telefon odebrała wdowa.

Telefon odebrała kobieta....

Telefon odebrała kobieta....

Definicja przedmiotowa – dokonujemy takiej

Definicja przedmiotowa – dokonujemy takiej

charakterystyki, jakbyśmy definiowali

charakterystyki, jakbyśmy definiowali

przedmiot (osobę)

przedmiot (osobę)

W definicji metajęzykowej opisujemy wyrażenie

W definicji metajęzykowej opisujemy wyrażenie

językowe jako wyrażenie językowe, a nie jako

językowe jako wyrażenie językowe, a nie jako

przedmiot, postulat przekładalności nie jest

przedmiot, postulat przekładalności nie jest

spełniony.

spełniony.

Definicje przedmiotowe odznaczają się większym

Definicje przedmiotowe odznaczają się większym

stopniem dokładności i ścisłości.

stopniem dokładności i ścisłości.

DEFINICJA PRZEDMIOTOWA

DEFINICJA PRZEDMIOTOWA

RÓWNOŚCIOWA

RÓWNOŚCIOWA

– znaczenie definiendum i definiensa jest

– znaczenie definiendum i definiensa jest

tożsame (synonimia)

tożsame (synonimia)

CZĄSTKOWA

CZĄSTKOWA

między definiendum a definiensem zachodzi

między definiendum a definiensem zachodzi

relacja hiponimii. Definiens jest hiperonimem

relacja hiponimii. Definiens jest hiperonimem

definiendum.

definiendum.

BŁĘDY W DEFINIOWANIU

BŁĘDY W DEFINIOWANIU

1)

1)

Dana

definicja

nie

jest

definicją

słownikową,

lecz

Dana

definicja

nie

jest

definicją

słownikową,

lecz

encyklopedyczną, np.

encyklopedyczną, np.

sól- ‘chlorek sodu, minerał bezbarwny i przezroczysty’

sól- ‘chlorek sodu, minerał bezbarwny i przezroczysty’

2)

2)

Między definiendum a definiensem nie zachodzi relacja synonimii

Między definiendum a definiensem nie zachodzi relacja synonimii

a)

a)

Charakterystyka podana w definiensie odnosi się nie tylko do

Charakterystyka podana w definiensie odnosi się nie tylko do

obiektów reprezentowanych za pomocą definiendum, ale i do

obiektów reprezentowanych za pomocą definiendum, ale i do

innych obiektów –

innych obiektów –

definicja za szeroka

definicja za szeroka

Np.:

Np.:

jamnik

jamnik

– ‘ pies używany do polowań’

– ‘ pies używany do polowań’

b) Charakterystyka podana w definiensie odnosi się jedynie do

b) Charakterystyka podana w definiensie odnosi się jedynie do

pewnej podklasy obiektów reprezentowanych za pomocą

pewnej podklasy obiektów reprezentowanych za pomocą

definiendum –

definiendum –

definicja za wąska

definicja za wąska

Np.:

Np.:

atrament

atrament

– ‘niebieska ciecz służąca do pisania lub kreślenia’

– ‘niebieska ciecz służąca do pisania lub kreślenia’

3)

3)

Definiens jest ciągiem jednostek o nie mniejszym stopniu

Definiens jest ciągiem jednostek o nie mniejszym stopniu

złożoności semantycznej niż jednostka stanowiąca

złożoności semantycznej niż jednostka stanowiąca

definiendum.

definiendum.

a)

a)

Błąd

Błąd

ignotum per ignotum

ignotum per ignotum

(nieznane przez nieznane)

(nieznane przez nieznane)

powstaje w konsekwencji użycia do wyjaśnienia znaczenia

powstaje w konsekwencji użycia do wyjaśnienia znaczenia

danej jednostki innej jednostki odznaczającej się większym

danej jednostki innej jednostki odznaczającej się większym

stopniem złożoności niż jednostka badana, np.:

stopniem złożoności niż jednostka badana, np.:

sok

sok

– ‘ciecz wyciśnięta z owoców, często następnie

– ‘ciecz wyciśnięta z owoców, często następnie

pasteryzowana’

pasteryzowana’

b)

b)

Błąd

Błąd

idem per idem

idem per idem

(to samo przez to samo), błędne koło)

(to samo przez to samo), błędne koło)

błędne koło bezpośrednie -

błędne koło bezpośrednie -

w definiensie użyta jest

w definiensie użyta jest

jednostka leksykalna stanowiącej zarazem definiendum,

jednostka leksykalna stanowiącej zarazem definiendum,

np.

np.

słodki – ‘mający słodki smak’

słodki – ‘mający słodki smak’

błędne koło pośrednie

błędne koło pośrednie

–

–

dotyczy określonego układu definicji

dotyczy określonego układu definicji

A = B TOTEŻ = A WIĘC

A = B TOTEŻ = A WIĘC

B = C A WIĘC = A ZATEM

B = C A WIĘC = A ZATEM

C = A LUB C = A A ZATEM = TOTEŻ

C = A LUB C = A A ZATEM = TOTEŻ

Nie wszystkie jednostki w słowniku

Nie wszystkie jednostki w słowniku

wymagają opisu za pomocą definicji. Jeśli

wymagają opisu za pomocą definicji. Jeśli

dwie

jednostki

mają

identyczne

dwie

jednostki

mają

identyczne

znaczenia, a różnią się pod względem

znaczenia, a różnią się pod względem

nacechowania pragmatycznego, to przy

nacechowania pragmatycznego, to przy

jednostce

nacechowanej

dodajemy

jednostce

nacechowanej

dodajemy

odsyłacz do jednostki neutralnej, a cechę

odsyłacz do jednostki neutralnej, a cechę

pragmatyczną objaśniamy za pomocą

pragmatyczną objaśniamy za pomocą

kwalifikatora.

kwalifikatora.

Cechy gramatyczne i pragmatyczne

Cechy gramatyczne i pragmatyczne

mogą

mogą

być przedstawione za pomocą

być przedstawione za pomocą

definicji

definicji

metajęzykowej.

metajęzykowej.

DEFINICJA PRZEDMIOTOWA RÓWNOŚCIOWA

DEFINICJA PRZEDMIOTOWA RÓWNOŚCIOWA

to idealny sposób

to idealny sposób

definiowania. Powinna spełniać trzy warunki:

definiowania. Powinna spełniać trzy warunki:

1)

1)

Składniki definiensa są semantycznie prostsze od definiendum

Składniki definiensa są semantycznie prostsze od definiendum

2)

2)

Definiendum i definiens są znaczeniowo tożsame. Można się o

Definiendum i definiens są znaczeniowo tożsame. Można się o

tym przekonać za pomocą metody sprowadzania do

tym przekonać za pomocą metody sprowadzania do

sprzeczności

sprzeczności

3)

3)

Definicja powinna być całkowicie wolna od elementarnych

Definicja powinna być całkowicie wolna od elementarnych

błędów logicznych, np. błędnych kół.

błędów logicznych, np. błędnych kół.

DEFINICJA METAJĘZYKOWA

DEFINICJA METAJĘZYKOWA

może dotyczyć dowolnego typu cech

może dotyczyć dowolnego typu cech

jednostki językowej: semantycznych, gramatycznych i

jednostki językowej: semantycznych, gramatycznych i

pragmatycznych.

pragmatycznych.

Najczęściej za pomocą definicji opisuje się znaczenie jednostki. Jest

Najczęściej za pomocą definicji opisuje się znaczenie jednostki. Jest

to bowiem jej cecha indywidualna. Właściwości gramatyczne,

to bowiem jej cecha indywidualna. Właściwości gramatyczne,

czy pragmatyczne mogą dotyczyć klas, zbirów jednostek.

czy pragmatyczne mogą dotyczyć klas, zbirów jednostek.

Mogą być opisywane za pomocą

Mogą być opisywane za pomocą

kwalifikatorów, tabel,

kwalifikatorów, tabel,

w

w

dwóch miejscach jednocześnie, np. we wstępie do słownika i w

dwóch miejscach jednocześnie, np. we wstępie do słownika i w

artykułach hasłowych.

artykułach hasłowych.

Definicje metajęzykowe łączą często cechy znaczeniowe z

Definicje metajęzykowe łączą często cechy znaczeniowe z

gramatycznymi, czy pragmatycznymi.

gramatycznymi, czy pragmatycznymi.

DEFINICJA OSTENSYWNA

DEFINICJA OSTENSYWNA

Definiowanie

przez

Definiowanie

przez

ostensję

ostensję

polega

na

polega

na

wskazywaniu na pewien obiekt i przypisywaniu

wskazywaniu na pewien obiekt i przypisywaniu

mu predykatu

mu predykatu

P

P

użytego w zdaniu typu

użytego w zdaniu typu

To jest

To jest

P.

P.

Odbiorca uzmysławia sobie jedynie pewien –

Odbiorca uzmysławia sobie jedynie pewien –

potraktowany jako przykład wzorcowy – obiekt

potraktowany jako przykład wzorcowy – obiekt

materialny (bądź stan rzeczy), w odniesieniu

materialny (bądź stan rzeczy), w odniesieniu

do którego można zgodnie z prawdą użyć

do którego można zgodnie z prawdą użyć

predykatu

predykatu

P.

P.

Przedmioty (stany rzeczy) postrzegalne za

Przedmioty (stany rzeczy) postrzegalne za

pomocą wzroku mogą być prezentowane na

pomocą wzroku mogą być prezentowane na

obrazkach , rysunkach bądź fotografiach.

obrazkach , rysunkach bądź fotografiach.

Zamieszczane obok nich napisy pełnią funkcję

Zamieszczane obok nich napisy pełnią funkcję

analogiczną do funkcji predykatu P w definicji

analogiczną do funkcji predykatu P w definicji

ostensywnej.

ostensywnej.

Obrazy przedmiotów wraz z napisami tworzą

Obrazy przedmiotów wraz z napisami tworzą

tzw.

tzw.

definicje

definicje

ikonograficzne.

ikonograficzne.

Definicje ikonograficzne są uzasadnione w odniesieniu

Definicje ikonograficzne są uzasadnione w odniesieniu

do nazw przedmiotów konkretnych, takich, których

do nazw przedmiotów konkretnych, takich, których

desygnaty mogą nie być znane użytkownikowi języka,

desygnaty mogą nie być znane użytkownikowi języka,

a także do określeń kształtu, barw, nazw zjawisk

a także do określeń kształtu, barw, nazw zjawisk

świetlnych, relacji przestrzennych, rodzajów ruchów.

świetlnych, relacji przestrzennych, rodzajów ruchów.

Definicje ikonograficzne są przydatne w procesie

Definicje ikonograficzne są przydatne w procesie

dydaktycznym, zwłaszcza w procesie uczenia się

dydaktycznym, zwłaszcza w procesie uczenia się

języka obcego, a także w nabywaniu umiejętności

języka obcego, a także w nabywaniu umiejętności

posługiwania się „pierwszym” językiem przez dziecko.

posługiwania się „pierwszym” językiem przez dziecko.



WADY DEFINICJI IKONOGRAFICZNEJ

WADY DEFINICJI IKONOGRAFICZNEJ

- obrazy przedmiotów przedstawiają zarówno

- obrazy przedmiotów przedstawiają zarówno

relewantne cechy danego obiektu-typu, jak i cechy

relewantne cechy danego obiektu-typu, jak i cechy

zupełnie przypadkowe, charakterystyczne jedynie dla

zupełnie przypadkowe, charakterystyczne jedynie dla

prezentowanego okazu. Obrazy nie pozwalają na

prezentowanego okazu. Obrazy nie pozwalają na

uchwycenie wszystkich cech odróżniających dany

uchwycenie wszystkich cech odróżniających dany

rodzaj obiektu od obiektów innych rodzajów.

rodzaj obiektu od obiektów innych rodzajów.

DEFINICJE PRZEZ AKSJOMATY

DEFINICJE PRZEZ AKSJOMATY

Zbiór zdań, w których jednostka ta jest użyta (ale nie

Zbiór zdań, w których jednostka ta jest użyta (ale nie

zdefiniowana) i do którego należy zdanie

zdefiniowana) i do którego należy zdanie

stwierdzające, iż jednostka E ma takie właściwości

stwierdzające, iż jednostka E ma takie właściwości

(gramatyczne, semantyczne bądź pragmatyczne),

(gramatyczne, semantyczne bądź pragmatyczne),

które są prezentowane w podanych zdaniach

które są prezentowane w podanych zdaniach

zawierających tę jednostkę E, np.:

zawierających tę jednostkę E, np.:

(1)

(1)

Bodaj go diabli wzięli!

Bodaj go diabli wzięli!

(2)

(2)

Podaj go szlag trafił!

Podaj go szlag trafił!

(3)

(3)

Jednostka

Jednostka

bodaj

bodaj

ma znaczenie

ma znaczenie

a

a

, jeśli jest użyta w

, jeśli jest użyta w

zdaniach takich, jak (1), (2)

zdaniach takich, jak (1), (2)

(4)

(4)

Nie krzycz na nią bodaj przy pożegnaniu!

Nie krzycz na nią bodaj przy pożegnaniu!

(5)

(5)

Czy Maria wyszła za mąż bodaj za bogatego?

Czy Maria wyszła za mąż bodaj za bogatego?

(6)

(6)

Jednostka

Jednostka

bodaj

bodaj

ma znaczenie b, jeśli jest użyta w

ma znaczenie b, jeśli jest użyta w

zdaniach takich, jak (4), (5)

zdaniach takich, jak (4), (5)

(7)

(7)

Przyszło ich bodaj pięciu.

Przyszło ich bodaj pięciu.

(8)

(8)

Jan wyprowadzi się stąd bodaj w piątek.

Jan wyprowadzi się stąd bodaj w piątek.

(9)

(9)

Jednostka

Jednostka

bodaj

bodaj

ma znaczenie c, jeśli jest użyta w

ma znaczenie c, jeśli jest użyta w

zdaniach takich jak (7), (8).

zdaniach takich jak (7), (8).

LEKSYKALNA JEDNOSTKA JĘZYKA

LEKSYKALNA JEDNOSTKA JĘZYKA

A JEDNOSTKA JĘZYKA

A JEDNOSTKA JĘZYKA



Jednostka języka – pewna całość rozpatrywana z

Jednostka języka – pewna całość rozpatrywana z

punktu widzenia trzech poziomów

punktu widzenia trzech poziomów

-

formy

formy

-

funkcji

funkcji

-

znaczenia

znaczenia

Wystarczy niepodzielność na jednej z tych płaszczyzn,

Wystarczy niepodzielność na jednej z tych płaszczyzn,

by traktować dany ciąg jako całość, np.

by traktować dany ciąg jako całość, np.

morfemy o funkcji czysto gramatycznej

morfemy o funkcji czysto gramatycznej

-

przekształcające wyrazy należące do jednej klasy

przekształcające wyrazy należące do jednej klasy

części mowy w leksemy należące do innej klasy

części mowy w leksemy należące do innej klasy

części mowy

części mowy



-ość

-ość

mądry → mądrość suchy → suchość

mądry → mądrość suchy → suchość



-nie -enie -cie

-nie -enie -cie

pisać → pisanie, mówić → mówienie

pisać → pisanie, mówić → mówienie

-

-

prefiksy

prefiksy



arcy-

arcy-

arcybiskup

arcybiskup



anty-

anty-

antyfaszysta

antyfaszysta

-

Ciągi, które powtarzają się w dużej liczbie słów. Są

Ciągi, które powtarzają się w dużej liczbie słów. Są

charakterystyczne dla całych klas wyrazowych, np.:

charakterystyczne dla całych klas wyrazowych, np.:



- log

- log

antropolog

antropolog

leksykolog

leksykolog

/ przedstawiciele nauk,

/ przedstawiciele nauk,

których nazwa kończy się na

których nazwa kończy się na

-logia

-logia

/

/

Cel wyodrębniania jednostek języka:

Cel wyodrębniania jednostek języka:



poznawczy

poznawczy

-

-

poprzez język poznajemy świat, interpretujemy

poprzez język poznajemy świat, interpretujemy

otaczającą nas rzeczywistość

otaczającą nas rzeczywistość



dydaktyczny

dydaktyczny

–

–

żadnego języka, z wyjątkiem rodzimego, nie

żadnego języka, z wyjątkiem rodzimego, nie

można opanować bez wiedzy o tym, co jest niepodzielną

można opanować bez wiedzy o tym, co jest niepodzielną

jednostką języka

jednostką języka



praktyczny

praktyczny

–

–

w słownikach języka ogólnego powinny być

w słownikach języka ogólnego powinny być

rejestrowane jednostki języka

rejestrowane jednostki języka

Jednostki

Jednostki

języka

języka

i

i

reguły

reguły

posługiwania się jednostkami języka to

posługiwania się jednostkami języka to

podstawowe elementy

podstawowe elementy

opisu języka.

opisu języka.

JEDNOSTKI

JĘZYKA

LEKSYKALNE

odpowiadają wyrazom

lub są ciągami dłuższymi

niż wyraz

niebo

biały kruk

NIELEKSYKALNE

jednostki mniejsze

niż wyraz

-log

-ość

JEDNOSTKI

JĘZYKA

CIĄGŁE

NIECIĄGŁE

jednowyrazowe

np.

kot

wielowyrazowe

np.

słomiany

wdowiec

DEFINICJA LEKSYKALNEJ

DEFINICJA LEKSYKALNEJ

JEDNOSTKI JĘZYKA

JEDNOSTKI JĘZYKA



Jednostka leksykalna

Jednostka leksykalna

– ciąg elementów

– ciąg elementów

diakrytycznych mający znaczenie globalne,

diakrytycznych mający znaczenie globalne,

czyli ciąg niepodzielny semantycznie na takie

czyli ciąg niepodzielny semantycznie na takie

podciągi znaczące, które byłyby elementami

podciągi znaczące, które byłyby elementami

klas substytucyjnych niezamkniętych.

klas substytucyjnych niezamkniętych.

Immanentną częścią jednostki leksykalnej są

Immanentną częścią jednostki leksykalnej są

wyznaczane przez nią miejsca walencyjne dla

wyznaczane przez nią miejsca walencyjne dla

elementów

klas

substytucyjnych

elementów

klas

substytucyjnych

niezamkniętych, por.

niezamkniętych, por.

ktoś

ktoś

pije

pije

coś

coś

,

,

X

X

pije

pije

Y

Y

,

,

P

P

ale

ale

Q

Q



ciąg elementów diakrytycznych

ciąg elementów diakrytycznych

– ciąg

– ciąg

elementów różnicujących znaki, a więc

elementów różnicujących znaki, a więc

elementów

fonologicznych

bądź

elementów

fonologicznych

bądź

grafemicznych, w pisanym subkodzie języka

grafemicznych, w pisanym subkodzie języka

jest to dowolny układ liter, a więc układ,

jest to dowolny układ liter, a więc układ,

którego granice nie muszą być wyznaczane

którego granice nie muszą być wyznaczane

przez dwie kolejne pauzy, ani w ogóle przez

przez dwie kolejne pauzy, ani w ogóle przez

pauzy.

pauzy.



granica

jednostki

leksykalnej

może

granica

jednostki

leksykalnej

może

przebiegać wewnątrz jakiegoś segmentu

przebiegać wewnątrz jakiegoś segmentu

graficznego, por. połączenia jednostek

graficznego, por. połączenia jednostek

bezuchy

bezuchy

,

,

beznogi

beznogi

,

,

bezręki

bezręki

,

,

bezrzęsy

bezrzęsy



Klasa zamknięta –

Klasa zamknięta –

zbiór elementów,

zbiór elementów,

który może być opisany tylko poprzez

który może być opisany tylko poprzez

wyliczenie

należących

do

niego

wyliczenie

należących

do

niego

elementów.

elementów.



Klasa niezamknięta

Klasa niezamknięta

– zbiór elementów,

– zbiór elementów,

który może być opisany poprzez

który może być opisany poprzez

podanie jego charakterystyki ogólnej

podanie jego charakterystyki ogólnej



Klasa substytucyjna

Klasa substytucyjna

– klasa, której

– klasa, której

elementy

podlegają

operacji

elementy

podlegają

operacji

wzajemnego zastępowania.

wzajemnego zastępowania.

np.

np.

WYSOKI DOM PRZYRODNI BRAT

WYSOKI DOM PRZYRODNI BRAT

WYSOKI

WYSOKI

-

-

przymiotnik

przymiotnik

określający

określający

cechę

cechę

fizyczną

fizyczną

jakiegoś

jakiegoś

obiektu

obiektu

materialnego

materialnego

DOM

DOM

–

–

rzeczownik

rzeczownik

nazywający

nazywający

obiekt

obiekt

materialny

materialny

PRZYRODNI

PRZYRODNI

–

–

wyraz reprezentuje klasę

wyraz reprezentuje klasę

zamkniętą, nie da się go zaliczyć do klasy, która

zamkniętą, nie da się go zaliczyć do klasy, która

mogłaby mieć charakterystykę ogólną,

mogłaby mieć charakterystykę ogólną,

niezależną od współwystepującego z tym

niezależną od współwystepującego z tym

wyrazem wyrazu

wyrazem wyrazu

brat

brat

PRZYRODNI BRAT

PRZYRODNI BRAT

PRZYRODNIA SIOSTRA

PRZYRODNIA SIOSTRA

PRZYRODNIE RODZEŃSTWO

PRZYRODNIE RODZEŃSTWO

klasa zamknięta

klasa zamknięta

*

*

PRZYRODNI OJCIEC

PRZYRODNI OJCIEC

*PRZYRODNI DZIADEK

*PRZYRODNI DZIADEK

* PRZYRODNI WUJ

* PRZYRODNI WUJ

BIAŁY KRUK

BIAŁY KRUK

–

–

‘przedmiot rzadki, unikalny’

‘przedmiot rzadki, unikalny’

→ jednostka leksykalna

→ jednostka leksykalna

Zarówno

Zarówno

BIAŁY

BIAŁY

, jak i

, jak i

KRUK

KRUK

jako części

jako części

ciągu

ciągu

BIAŁY KRUK

BIAŁY KRUK

są semantycznie

są semantycznie

puste.

puste.

Ciągi

Ciągi

BIAŁY KRUK

BIAŁY KRUK

,

,

PRZYRODNI BRAT

PRZYRODNI BRAT

,

,

WYSOKI

WYSOKI

,

,

DOM

DOM

to jednostki języka.

to jednostki języka.

Ciąg

Ciąg

WYSOKI DOM

WYSOKI DOM

to połączenie dwóch

to połączenie dwóch

jednostek leksykalnych

jednostek leksykalnych

Por.

Por.

WYSOKI + CHŁOPIEC

WYSOKI + CHŁOPIEC

NISKI + DOM

NISKI + DOM

SŁOMIANY WDOWIEC

SŁOMIANY WDOWIEC

– jednostka języka

– jednostka języka

SŁOMIANY + KAPELUSZ

SŁOMIANY + KAPELUSZ

połączenie

połączenie

dwóch jednostek języka

dwóch jednostek języka

Por.

Por.

SKÓRZANY + KAPELUSZ

SKÓRZANY + KAPELUSZ

CZARNA KAWA

CZARNA KAWA

BIAŁA KAWA

BIAŁA KAWA

TEST SUBSTYTUCJI

TEST SUBSTYTUCJI

KOCIE ŁBY

KOCIE ŁBY

‘rodzaj nawierzchni’

‘rodzaj nawierzchni’

*PSIE *ŁAPY

*PSIE *ŁAPY

*KROWIE *USZY

*KROWIE *USZY

KTOŚ ROBI KOGOŚ W KONIA

KTOŚ ROBI KOGOŚ W KONIA

‘ktoś oszukuje kogoś’

‘ktoś oszukuje kogoś’

*KROWĘ

*KROWĘ

*PSA

*PSA

KTOŚ ODZIEDZICZYŁ COŚ PO KIMŚ

KTOŚ ODZIEDZICZYŁ COŚ PO KIMŚ

*PRZY

*PRZY

*OD

*OD

CZERWONE WINO

CZERWONE WINO

BIAŁE WINO

BIAŁE WINO

/gatunek wina/ jednostki

/gatunek wina/ jednostki

języka

języka

RÓŻOWE WINO

RÓŻOWE WINO

Jan pije piwo

Jan pije piwo

Piotr pije mleko

Piotr pije mleko

Maria pije herbatę

Maria pije herbatę

Anna pije do Jurka

Anna pije do Jurka

Dany ciąg np. A jest rozłączny z dowolnym

Dany ciąg np. A jest rozłączny z dowolnym

elementem, który może wystąpić w

elementem, który może wystąpić w

pozycji Y lub Z w kontekście YAZ.

pozycji Y lub Z w kontekście YAZ.

Znaczenie ciągu A w kontekście Y1AZ1 nie jest różne od znaczenia tego ciągu w

Znaczenie ciągu A w kontekście Y1AZ1 nie jest różne od znaczenia tego ciągu w

dowolnym kontekście YnAZn (pozycje syntaktyczne Y1, Y2, Y3…Yn muszą być

dowolnym kontekście YnAZn (pozycje syntaktyczne Y1, Y2, Y3…Yn muszą być

identyczne, tak jak pozycje Z1, Z2, Z3…Zn)

identyczne, tak jak pozycje Z1, Z2, Z3…Zn)

Jeśli w badanych kontekstach A ma znaczenie różne lub nie można

Jeśli w badanych kontekstach A ma znaczenie różne lub nie można

przyporządkować żadnego znaczenia ciągowi A , to mamy do czynienia

przyporządkować żadnego znaczenia ciągowi A , to mamy do czynienia



z inną równokształtną jednostką A’ lub

z inną równokształtną jednostką A’ lub



z częścią jednostki różnej od A lub

z częścią jednostki różnej od A lub



z połączeniem jednostek mającym (w sumie) kształt A

z połączeniem jednostek mającym (w sumie) kształt A

W kontekstach 1-3 ciąg

W kontekstach 1-3 ciąg

pije

pije

jest równoznaczne, jest więc w tych konteksatch

jest równoznaczne, jest więc w tych konteksatch

rozłączne.

rozłączne.

Pije

Pije

w kontekście 4

w kontekście 4



reprezentuje

reprezentuje

inną jednostkę niż w kontekstach 1-3 lub

inną jednostkę niż w kontekstach 1-3 lub



jest częścią większej jednostki lub

jest częścią większej jednostki lub



jest połączeniem jednostek

jest połączeniem jednostek

Wyrażenia mogące zajmować pozycje Y i Z muszą być elementami klas

Wyrażenia mogące zajmować pozycje Y i Z muszą być elementami klas

niezamkniętych.

niezamkniętych.



KTOŚ GŁOSUJE PRZECIW CZEMUŚ

KTOŚ GŁOSUJE PRZECIW CZEMUŚ



KTOŚ PLUJE SOBIE W BRODĘ, ŻE

KTOŚ PLUJE SOBIE W BRODĘ, ŻE



KTOŚ NIE MA ZA GROSZ CZEGOŚ

KTOŚ NIE MA ZA GROSZ CZEGOŚ



ZARÓWNO P, JAK I Q

ZARÓWNO P, JAK I Q



WPRAWDZIE P, ALE Q

WPRAWDZIE P, ALE Q

ZEWNĘTRZNOSKŁADNIOWA

KLASYFIKACJA JEDNOSTEK

LEKSYKALNYCH

WYPOWIEDZENIOWE

NIEWYPOWIEDZENIOWE

WYPOWIEDZENIOTWÓRCZE

NIEWYPOWIEDZENIOTWÓRCZE

WALENCYJNE

AWALENCYJNE

Relacje semantyczne między

Relacje semantyczne między

jednostkami

jednostkami



Podstawowe relacje między jednostkami

Podstawowe relacje między jednostkami

leksykalnymi to:

leksykalnymi to:



hiponimia

hiponimia



synonimia

synonimia



antonimia

antonimia



sprzeczność

sprzeczność

Aby uzasadnić, iż między jednostkami A i B

Aby uzasadnić, iż między jednostkami A i B

zachodzi określona relacja, należy jednostki

zachodzi określona relacja, należy jednostki

te umieścić w zdaniach i zbadać zależności

te umieścić w zdaniach i zbadać zależności

między odpowiednio sformułowanymi

między odpowiednio sformułowanymi

zdaniami zawierającymi jednostki A i B.

zdaniami zawierającymi jednostki A i B.

Wszystkie zależności znaczeniowe są

Wszystkie zależności znaczeniowe są

sprowadzalne do

sprowadzalne do

sprzeczności

sprzeczności

i

i

implikacji

implikacji

analitycznej.

analitycznej.

Pojęcie implikacji wywodzi się z logiki formalnej.

Pojęcie implikacji wywodzi się z logiki formalnej.

IMPLIKACJA

IMPLIKACJA

jest jedną ze stałych logicznych w

jest jedną ze stałych logicznych w

klasycznym rachunku zdań (obok koniunkcji,

klasycznym rachunku zdań (obok koniunkcji,

alternatywy, negacji i równoważności), która

alternatywy, negacji i równoważności), która

wraz ze zmiennymi zdaniowymi tworzy

wraz ze zmiennymi zdaniowymi tworzy

funkcję zdaniową

funkcję zdaniową

P→Q.

P→Q.

Zapis funkcji nazywanej często okresem

Zapis funkcji nazywanej często okresem

warunkowym odczytuje się zwykle za pomocą

warunkowym odczytuje się zwykle za pomocą

spójnika

spójnika

JEŻELI P, TO Q

JEŻELI P, TO Q

Wartość logiczna zdania o schemacie

Wartość logiczna zdania o schemacie

implikacji zależy od wartości logicznych zdań

implikacji zależy od wartości logicznych zdań

składowych – poprzednika i następnika.

składowych – poprzednika i następnika.

Implikacja jest zdaniem fałszywym tylko

Implikacja jest zdaniem fałszywym tylko

wtedy, gdy jej poprzednik jest zdaniem

wtedy, gdy jej poprzednik jest zdaniem

prawdziwym, a następnik – fałszywym.

prawdziwym, a następnik – fałszywym.

JEŻELI P, TO Q: nieprawda, że (p i nie q)

JEŻELI P, TO Q: nieprawda, że (p i nie q)

Pojęcie implikacji stosowane w logice

Pojęcie implikacji stosowane w logice

formalnej określa się mianem

formalnej określa się mianem

implikacji

implikacji

materialnej.

materialnej.

W lingwistyce w odniesieniu do hipotez dotyczących związków

W lingwistyce w odniesieniu do hipotez dotyczących związków

między wyrażeniami używa się pojęcia implikacji w węższym

między wyrażeniami używa się pojęcia implikacji w węższym

rozumieniu.

rozumieniu.

JEŻELI P, TO Q

JEŻELI P, TO Q

=

=

Z TEGO, ŻE P, WYNIKA, ŻE Q

Z TEGO, ŻE P, WYNIKA, ŻE Q

Jest to tzw.

Jest to tzw.

implikacja analityczna

implikacja analityczna

IMPLIKACJA MATERIALNA A IMPLIKACJA ANALITYCZNA

IMPLIKACJA MATERIALNA A IMPLIKACJA ANALITYCZNA

1)

1)

Jeżeli Księżyc jest krążkiem sera, to umrę w dniu o dacie

Jeżeli Księżyc jest krążkiem sera, to umrę w dniu o dacie

parzystej

parzystej

(K. Ajdukiewicz)

(K. Ajdukiewicz)

2)

2)

Jeżeli owczarek jest psem, to owczarek jest zwierzęciem.

Jeżeli owczarek jest psem, to owczarek jest zwierzęciem.

Oba zdania są zdaniami prawdziwymi. Pierwsza implikacja jest

Oba zdania są zdaniami prawdziwymi. Pierwsza implikacja jest

prawdziwa, bo jej następnik jest fałszywy, a druga jest

prawdziwa, bo jej następnik jest fałszywy, a druga jest

prawdziwa, bo ma prawdziwy poprzednik i prawdziwy

prawdziwa, bo ma prawdziwy poprzednik i prawdziwy

następnik. Druga implikacja jest równoważna relacji

następnik. Druga implikacja jest równoważna relacji

wynikania –

wynikania –

z tego, że owczarek jest psem, wynika, żee

z tego, że owczarek jest psem, wynika, żee

owczarek jest zwierzęciem.

owczarek jest zwierzęciem.

Między poprzednikiem, a następnikiem drugiej implikacji

Między poprzednikiem, a następnikiem drugiej implikacji

zachodzi związek treściowy.

zachodzi związek treściowy.

KROWA

ZWIERZĘ

ZWIERZĘ

KROWA

Pierwszy diagram przedstawia zależność

Pierwszy diagram przedstawia zależność

między denotatami pojęć, zakres

między denotatami pojęć, zakres

odniesienia nazwy. Zbiór krów jest

odniesienia nazwy. Zbiór krów jest

podzbiorem zbioru zwierząt.

podzbiorem zbioru zwierząt.

Drugi diagram odnosi się do znaczeń.

Drugi diagram odnosi się do znaczeń.

Krowa to zwierzę….

Krowa to zwierzę….

*Zwierzęta to krowy, itd. ….

*Zwierzęta to krowy, itd. ….

Pojęcie

Pojęcie

zwierzęcia

zwierzęcia

mieści się w pojęciu

mieści się w pojęciu

krowa.

krowa.

(1) Jeśli coś jest krową, to jest zwierzęciem.

(1) Jeśli coś jest krową, to jest zwierzęciem.

(2) Z tego, że coś jest

(2) Z tego, że coś jest

krową

krową

wynika, że to

wynika, że to

coś jest

coś jest

zwierzęciem.

zwierzęciem.

(3) Z tego, że o czymś możemy

(3) Z tego, że o czymś możemy

powiedzieć „pies” wynika to, że o tym

powiedzieć „pies” wynika to, że o tym

czymś możemy powiedzieć „zwierzę”.

czymś możemy powiedzieć „zwierzę”.

Jeżeli zdanie

Jeżeli zdanie

Z tego, że coś (ktoś) jest A

Z tego, że coś (ktoś) jest A

wynika, że coś (ktoś) jest B

wynika, że coś (ktoś) jest B

jest zdaniem analitycznie prawdziwym, to

jest zdaniem analitycznie prawdziwym, to

taką zależność nazywamy

taką zależność nazywamy

HIPONIMIĄ.

HIPONIMIĄ.

HIPONIMIA

HIPONIMIA

–

–

jednostronne wynikanie

jednostronne wynikanie

znaczeń

znaczeń

p→q

p→q

¬

¬

(q→p)

(q→p)

•

*Coś jest krową i nie jest zwierzęciem.

*Coś jest krową i nie jest zwierzęciem.

•

Coś jest zwierzęciem i nie jest krową.

Coś jest zwierzęciem i nie jest krową.

Jeżeli między dwoma wyrażeniami A i B

Jeżeli między dwoma wyrażeniami A i B

zachodzi relacja jednostronnego

zachodzi relacja jednostronnego

wynikania znaczeń, to człon bardziej

wynikania znaczeń, to człon bardziej

złożony z punktu widzenia sensu

złożony z punktu widzenia sensu

(jednostka stojąca na miejscu A w

(jednostka stojąca na miejscu A w

poprzedniku implikacji) to

poprzedniku implikacji) to

HIPONIM

HIPONIM

, a

, a

mniej złożony (jednostka stojąca na

mniej złożony (jednostka stojąca na

miejscu B w następniku implikacji) to

miejscu B w następniku implikacji) to

HIPERONIM

HIPERONIM

.

.

Jeżeli zależność wynikania znaczeń

Jeżeli zależność wynikania znaczeń

zachodzi w dwie strony to mamy do

zachodzi w dwie strony to mamy do

czynienia z

czynienia z

SYNONIMIĄ

SYNONIMIĄ

.

.

SYNONIMIA

SYNONIMIA

-

-

dwustronne wynikanie znaczeń

dwustronne wynikanie znaczeń

p→q

p→q

q→p

q→p

Relacja synonimii zachodzi wtedy, gdy

Relacja synonimii zachodzi wtedy, gdy

analitycznie prawdziwe są zdania

analitycznie prawdziwe są zdania

spełniające schematy

spełniające schematy

Z tego, że coś (ktoś) jest A, wynika to, że to coś

Z tego, że coś (ktoś) jest A, wynika to, że to coś

(ten ktoś) jest B

(ten ktoś) jest B

Z tego, że coś (ktoś) jest B, wynika to, że to coś

Z tego, że coś (ktoś) jest B, wynika to, że to coś

(ten ktoś) jest A

(ten ktoś) jest A

Np. ciągi

Np. ciągi

zięć

zięć

i

i

mąż

mąż

córki

córki

są synonimami, gdyż

są synonimami, gdyż

analitycznie prawdziwe są zdania

analitycznie prawdziwe są zdania

(1)

(1)

Z tego, że ktoś jest zięciem pewnej osoby,

Z tego, że ktoś jest zięciem pewnej osoby,

wynika to, że ten ktoś jest mężem córki tej

wynika to, że ten ktoś jest mężem córki tej

osoby.

osoby.

(2)

(2)

Z tego, że ktoś jest mężem córki pewnej

Z tego, że ktoś jest mężem córki pewnej

osoby, wynika to, że ten ktoś jest zięciem tej

osoby, wynika to, że ten ktoś jest zięciem tej

osoby.

osoby.

Por.

Por.

ktoś ma dług u kogoś

ktoś ma dług u kogoś

ktoś jest winien komuś pieniądze

ktoś jest winien komuś pieniądze

p

p

i

i

q

q

p

p

oraz

oraz

q

q

Aby uzasadnić, że dwie jednostki są synonimiczne,

Aby uzasadnić, że dwie jednostki są synonimiczne,

należy podstawić zdania z tymi ciągami do

należy podstawić zdania z tymi ciągami do

schematu implikacji i poprzedzić drugie zdanie

schematu implikacji i poprzedzić drugie zdanie

(następnik) wykładnikiem negacji. Następnie

(następnik) wykładnikiem negacji. Następnie

zmieniamy kolejność zdań w schemacie implikacji.

zmieniamy kolejność zdań w schemacie implikacji.

Jeżeli w obu wypadkach powstaną zdania

Jeżeli w obu wypadkach powstaną zdania

sprzeczne, to znaczy, że między badanymi ciągami

sprzeczne, to znaczy, że między badanymi ciągami

zachodzi relacja synonimii. Por.

zachodzi relacja synonimii. Por.

*Jeżeli ktoś jest czyimś zięciem, to nieprawda, że jest

*Jeżeli ktoś jest czyimś zięciem, to nieprawda, że jest

mężem córki pewnej osoby

mężem córki pewnej osoby

* Jeżeli ktoś jest mężem córki pewnej osoby, to

* Jeżeli ktoś jest mężem córki pewnej osoby, to

nieprawda, że jest zięciem tej osoby

nieprawda, że jest zięciem tej osoby

Wszelkie różnice między synonimami są

Wszelkie różnice między synonimami są

różnicami innymi niż semantyczne. Mają one

różnicami innymi niż semantyczne. Mają one

przede wszystkim charakter

przede wszystkim charakter

pragmatyczny

pragmatyczny

i

i

gramatyczny

gramatyczny

.

.

Różnice między synonimami mogą dotyczyć

Różnice między synonimami mogą dotyczyć

stopnia rozczłonkowania ich struktury, a więc,

stopnia rozczłonkowania ich struktury, a więc,

że synonimem jednostki leksykalnej może być

że synonimem jednostki leksykalnej może być

połączenie jednostek, por.

połączenie jednostek, por.

RODZICE – OJCIEC I MATKA

RODZICE – OJCIEC I MATKA

ZIĘĆ – MĄŻ CÓRKI

ZIĘĆ – MĄŻ CÓRKI

POWTÓRNIE – PO RAZ DRUGI

POWTÓRNIE – PO RAZ DRUGI

Różnice te mają charakter gramatyczny.

Różnice te mają charakter gramatyczny.

Synonimiczne jednostki leksykalne mogą mieć

Synonimiczne jednostki leksykalne mogą mieć

różne własności walencyjne, por. np.

różne własności walencyjne, por. np.

KTOŚ KORZYSTA Z CZEGOŚ – KTOŚ

KTOŚ KORZYSTA Z CZEGOŚ – KTOŚ

POSŁUGUJE SIĘ CZYMŚ

POSŁUGUJE SIĘ CZYMŚ

KTOŚ BIMBA SOBIE NA COŚ – KTOŚ

KTOŚ BIMBA SOBIE NA COŚ – KTOŚ

LEKCEWAŻY SOBIE COŚ

LEKCEWAŻY SOBIE COŚ

KTOŚ ZMIESZAŁ KOGOŚ Z BŁOTEM – KTOŚ

KTOŚ ZMIESZAŁ KOGOŚ Z BŁOTEM – KTOŚ

NAWYMYŚLAŁ KOMUŚ

NAWYMYŚLAŁ KOMUŚ

KTOŚ ZAZDROŚCI KOMUŚ CZEGOŚ – KTOŚ

KTOŚ ZAZDROŚCI KOMUŚ CZEGOŚ – KTOŚ

ZAZDROŚCI KOMUŚ, ŻE P

ZAZDROŚCI KOMUŚ, ŻE P

Różnice miedzy synonimami mogą

Różnice miedzy synonimami mogą

dotyczyć również ich etymologii, por. np.

dotyczyć również ich etymologii, por. np.

LINGWISTYKA – JĘZYKOZNAWSTWO

LINGWISTYKA – JĘZYKOZNAWSTWO

NEGACJA – PRZECZENIE

NEGACJA – PRZECZENIE

ASOCJACJA - KOJARZENIE

ASOCJACJA - KOJARZENIE

SPRZECZNOŚĆ

SPRZECZNOŚĆ

jest relacją między takimi dwoma

jest relacją między takimi dwoma

zdaniami, z których jedno stanowi negację drugiego.

zdaniami, z których jedno stanowi negację drugiego.

Zdanie wewnętrznie sprzeczne to takie zdanie, które

Zdanie wewnętrznie sprzeczne to takie zdanie, które

jest koniunkcją dwóch zdań sprzecznych lub da się na

jest koniunkcją dwóch zdań sprzecznych lub da się na

tego rodzaju koniunkcję przekształcić.

tego rodzaju koniunkcję przekształcić.

Negacja w zdaniu wewnętrznie sprzecznym jest

Negacja w zdaniu wewnętrznie sprzecznym jest

wyrażona eksplicite, np.

wyrażona eksplicite, np.

*TA ŚCIANA JEST BIAŁA I TA ŚCIANA NIE JEST BIAŁA.

*TA ŚCIANA JEST BIAŁA I TA ŚCIANA NIE JEST BIAŁA.

albo jest implicite zawarta w jego strukturze treści, np.

albo jest implicite zawarta w jego strukturze treści, np.

* TEN KAWALER JEST ŻONATY.

* TEN KAWALER JEST ŻONATY.

=

=

* TEN MĘŻCZYZNA NIEŻONATY JEST ŻONATY

* TEN MĘŻCZYZNA NIEŻONATY JEST ŻONATY

Tylko jedno z dwóch zdań sprzecznych może być

Tylko jedno z dwóch zdań sprzecznych może być

prawdziwe.

prawdziwe.

(PRAWO NIESPRZECZNOŚCI)

(PRAWO NIESPRZECZNOŚCI)

W semantyce metodą

W semantyce metodą

sprowadzania do

sprowadzania do

sprzeczności

sprzeczności

uzasadnia się hipotezy

uzasadnia się hipotezy

dotyczące właściwości znaczeniowych

dotyczące właściwości znaczeniowych

wyrażeń.

wyrażeń.

Sprzeczność zdań

Sprzeczność zdań

Jan jest stanu wolnego.

Jan jest stanu wolnego.

Jan jest żonaty.

Jan jest żonaty.

można stwierdzić dopiero w wyniku ich analizy

można stwierdzić dopiero w wyniku ich analizy

semantycznej, a więc

semantycznej, a więc

(a)

(a)

wykazując synonimiczność ciągów

wykazując synonimiczność ciągów

nieżonaty

nieżonaty

i

i

stanu wolnego

stanu wolnego

oraz

oraz

(b)

(b)

Podstawiając za ciąg

Podstawiając za ciąg

stanu wolnego

stanu wolnego

ciąg

ciąg

nieżonaty.

nieżonaty.

Otrzymujemy parę zdań:

Otrzymujemy parę zdań:

Jan jest nieżonaty.

Jan jest nieżonaty.

p ˄

p ˄

¬p

¬p

Jan jest żonaty.

Jan jest żonaty.

*Jeżeli Jan jest stanu wolnego, to Jan jest żonaty.

*Jeżeli Jan jest stanu wolnego, to Jan jest żonaty.

*Jeżeli Jan jest żonaty, to Jan jest stanu wolnego.

*Jeżeli Jan jest żonaty, to Jan jest stanu wolnego.

Aby uzasadnić hipotezę, iż miedzy ciągami

Aby uzasadnić hipotezę, iż miedzy ciągami

nieżonaty

nieżonaty

i

i

stanu wolnego

stanu wolnego

zachodzi relacja

zachodzi relacja

synonimii stosujemy test sprowadzania do

synonimii stosujemy test sprowadzania do

sprzeczności. Por.

sprzeczności. Por.

*Jeżeli Jan jest nieżonaty, to nieprawda, iż Jan

*Jeżeli Jan jest nieżonaty, to nieprawda, iż Jan

jest stanu wolnego.

jest stanu wolnego.

*Jeżeli Jan jest stany wolnego, to nieprawda, iż

*Jeżeli Jan jest stany wolnego, to nieprawda, iż

Jan jest żonaty.

Jan jest żonaty.

p→

p→

¬

¬

q

q

¬

¬

q →p

q →p

ŻYWY – MARTWY

ŻYWY – MARTWY

PRAWDZIWY – FAŁSZYWY

PRAWDZIWY – FAŁSZYWY

FAKULTATYWNY – OBLIGATORYJNY

FAKULTATYWNY – OBLIGATORYJNY

WIDOCZNY – NIEWIDOCZNY

WIDOCZNY – NIEWIDOCZNY

WIERNY – NIEWIERNY

WIERNY – NIEWIERNY

ŻYWY = NIE MARTWY

ŻYWY = NIE MARTWY

MARTWY = NIE ŻYWY

MARTWY = NIE ŻYWY

PRAWDZIWY = NIE FAŁSZYWY

PRAWDZIWY = NIE FAŁSZYWY

FAŁSZYWY = NIE PRAWDZIWY

FAŁSZYWY = NIE PRAWDZIWY

OBLIGATORYJNY = NIE FAKULTATYWNY

OBLIGATORYJNY = NIE FAKULTATYWNY

FAKULTATYWNY = NIE OBLIGATORYJNY

FAKULTATYWNY = NIE OBLIGATORYJNY

WIDOCZNY = NIE NIEWIDOCZNY

WIDOCZNY = NIE NIEWIDOCZNY

NIEWIDOCZNY = NIE WIDOCZNY

NIEWIDOCZNY = NIE WIDOCZNY

WIERNY = NIE NIEWIERNY

WIERNY = NIE NIEWIERNY

NIEWIERNY = NIE WIERNY

NIEWIERNY = NIE WIERNY

ANTONIMIA

ANTONIMIA

p→

p→

¬

¬

q

q

¬

¬

(

(

¬

¬

q→p)

q→p)

Jeżeli p, to nieprawda, że q

Jeżeli p, to nieprawda, że q

i nieprawda, że (jeżeli nieprawda, że q, to p

i nieprawda, że (jeżeli nieprawda, że q, to p

Dane zdanie implikuje negację zdania antonimicznego,

Dane zdanie implikuje negację zdania antonimicznego,

ale negacja zdania antonimicznego nie implikuje

ale negacja zdania antonimicznego nie implikuje

zdania wyjściowego.

zdania wyjściowego.

Zdaniami antonimicznymi są np. zdania

Zdaniami antonimicznymi są np. zdania

Jan jest wysoki.

Jan jest wysoki.

Jan jest niski.

Jan jest niski.

gdyż

gdyż

zdanie

zdanie

Z tego, że Jan jest wysoki, wynika to, że nie jest niski

Z tego, że Jan jest wysoki, wynika to, że nie jest niski

jest analitycznie prawdziwe, natomiast zdanie

jest analitycznie prawdziwe, natomiast zdanie

Z tego, że Jan nie jest niski, wynika to, że Jan jest

Z tego, że Jan nie jest niski, wynika to, że Jan jest

wysoki

wysoki

nie jest analitycznie prawdziwe (gdyż Jan może być

nie jest analitycznie prawdziwe (gdyż Jan może być

np.. średniego wzrostu)

np.. średniego wzrostu)

Opozycja

Opozycja

DŁUGI – KRÓTKI

DŁUGI – KRÓTKI

dotyczy pewnej

dotyczy pewnej

wspólnej cechy , że względu na która

wspólnej cechy , że względu na która

przedmioty są porównywane. Cechą tą jest

przedmioty są porównywane. Cechą tą jest

jeden z wymiarów przestrzennych –

jeden z wymiarów przestrzennych –

‘długość’, a nie ‘krótkość’. Wyraz

‘długość’, a nie ‘krótkość’. Wyraz

KRÓTKI

KRÓTKI

implikuje negację przeciwczłonu opozycji,

implikuje negację przeciwczłonu opozycji,

może być interpretowany za pomocą wyrazu

może być interpretowany za pomocą wyrazu

DŁUGI

DŁUGI

. Przedmiot krótki to taki, którego

. Przedmiot krótki to taki, którego

długość nie jest duża, przedmiot długi, to

długość nie jest duża, przedmiot długi, to

przedmiot, którego długość jest duża. Wyraz

przedmiot, którego długość jest duża. Wyraz

DŁUGI

DŁUGI

jest jednostką o mniejszym stopniu

jest jednostką o mniejszym stopniu

złożoności.

złożoności.

Pary wyrażeń antonimicznych charakteryzują

Pary wyrażeń antonimicznych charakteryzują

się

się

niejednakowym stopniem złożoności

niejednakowym stopniem złożoności

semantycznej.

semantycznej.

KONWERSJA

KONWERSJA

Relacja

ta

zachodzi

między

jednostkami

Relacja

ta

zachodzi

między

jednostkami

leksykalnymi, które otwierają co najmniej dwa

leksykalnymi, które otwierają co najmniej dwa

miejsca walencyjne. Dwa konwersy mogą zostać

miejsca walencyjne. Dwa konwersy mogą zostać

użyte do reprezentowania tej samej sytuacji w

użyte do reprezentowania tej samej sytuacji w

rzeczywistości pozajęzykowej. Czy są zatem

rzeczywistości pozajęzykowej. Czy są zatem

synonimiczne?

synonimiczne?

Warunkiem koniecznym synonimiczności dwóch

Warunkiem koniecznym synonimiczności dwóch

ciągów jest możliwość ich wzajemnej substytucji

ciągów jest możliwość ich wzajemnej substytucji

w dowolnym kontekście bez zmiany wartości

w dowolnym kontekście bez zmiany wartości

logicznej zdania.

logicznej zdania.

W przypadku konwersów takich jak, np.

W przypadku konwersów takich jak, np.

NAD – POD

NAD – POD

SPRZEDAĆ – KUPIĆ OD

SPRZEDAĆ – KUPIĆ OD

mechaniczna substytucja jednego członu przez

mechaniczna substytucja jednego członu przez

drugi prowadzi zazwyczaj do zmiany wartości

drugi prowadzi zazwyczaj do zmiany wartości

logicznej zdania lub do powstania zdania

logicznej zdania lub do powstania zdania

nieakceptowalnego syntaktycznie, por.

nieakceptowalnego syntaktycznie, por.

LAMPA ZNAJDUJE SIĘ NAD STOŁEM.

LAMPA ZNAJDUJE SIĘ NAD STOŁEM.

LAMPA ZNAJDUJE SIĘ POD STOŁEM.

LAMPA ZNAJDUJE SIĘ POD STOŁEM.

JAN SPRZEDAŁ ANDRZEJOWI OBRAZ.

JAN SPRZEDAŁ ANDRZEJOWI OBRAZ.

! JAN KUPIŁ OD ANDRZEJOWI OBRAZ.

! JAN KUPIŁ OD ANDRZEJOWI OBRAZ.

Jeżeli mechanicznej substytucji jednego członu danej pary

Jeżeli mechanicznej substytucji jednego członu danej pary

konwersów przez drugi towarzyszyć będzie

konwersów przez drugi towarzyszyć będzie

a)

a)

zmiana kolejności wyrażeń argumentowych

zmiana kolejności wyrażeń argumentowych

implikowanych przez dany predykat

implikowanych przez dany predykat

b)

b)

dostosowanie fleksyjne wyrażeń stojących na miejscu

dostosowanie fleksyjne wyrażeń stojących na miejscu

argumentów do wymagań akomodacyjnych nowego

argumentów do wymagań akomodacyjnych nowego

predykatu

predykatu

to otrzymamy zdanie opisujące ten sam wycinek rzeczywistości,

to otrzymamy zdanie opisujące ten sam wycinek rzeczywistości,

do którego odnosi się zdanie wyjściowe. Por. np.

do którego odnosi się zdanie wyjściowe. Por. np.

LAMPA ZNAJDUJE SIĘ NAD STOŁEM.

LAMPA ZNAJDUJE SIĘ NAD STOŁEM.

STÓŁ ZNAJDUJE SIĘ POD LAMPĄ.

STÓŁ ZNAJDUJE SIĘ POD LAMPĄ.

JAN SPRZEDAŁ ANDRZEJOWI OBRAZ

JAN SPRZEDAŁ ANDRZEJOWI OBRAZ

ANDRZEJ KUPIŁ OD JANA OBRAZ.

ANDRZEJ KUPIŁ OD JANA OBRAZ.

Zdania te są parami synonimiczne (test

Zdania te są parami synonimiczne (test

sprowadzania do sprzeczności). Różnią się

sprowadzania do sprzeczności). Różnią się

między

sobą

strukturą

tematyczno-

między

sobą

strukturą

tematyczno-

rematyczną.

rematyczną.

Aby uzasadnić hipotezę, iż między dwoma

Aby uzasadnić hipotezę, iż między dwoma

wyrażeniami A i B zachodzi relacja konwersji ,

wyrażeniami A i B zachodzi relacja konwersji ,

należy

należy



dokonać

scharakteryzowanej

powyżej

dokonać

scharakteryzowanej

powyżej

substytucji A przez B w danym zdaniu

substytucji A przez B w danym zdaniu



uzasadnić, że między zdaniem wyjściowym a

uzasadnić, że między zdaniem wyjściowym a

nowo utworzonym zachodzi relacja synonimii.

nowo utworzonym zachodzi relacja synonimii.

WEWNĘTRZNOSKŁADNIOWE

WEWNĘTRZNOSKŁADNIOWE

CECHY JEDNOSTEK

CECHY JEDNOSTEK

LEKSYKALNYCH

LEKSYKALNYCH



Szyk składników związku

Szyk składników związku



Rozsuwalność, ich styczność linearna

Rozsuwalność, ich styczność linearna

1)

1)

Szyk segmentów jest niezmienny

Szyk segmentów jest niezmienny

1a)

1a)

Między poszczególne części nie da się

Między poszczególne części nie da się

niczego wstawić – obligatoryjna styczność

niczego wstawić – obligatoryjna styczność

linearna, np.

linearna, np.

KRÓTKO I WĘZŁOWATO

KRÓTKO I WĘZŁOWATO

NA PATATAJ

NA PATATAJ

KOCIE ŁBY

KOCIE ŁBY

MASZ BABO KAFTAN

MASZ BABO KAFTAN

2) Szyk segmentów jest zmienny, nie ma koniecznej

2) Szyk segmentów jest zmienny, nie ma koniecznej

styczności linearnej poszczególnych segmentów

styczności linearnej poszczególnych segmentów

np.

np.

KTOŚ ROBI KOGOŚ W KONIA / KTOŚ W KONIA KOGOŚ

KTOŚ ROBI KOGOŚ W KONIA / KTOŚ W KONIA KOGOŚ

ROBI

ROBI

KTOŚ JEST Z CZYMŚ DO TYŁU / KTOŚ JEST DO TYŁU Z

KTOŚ JEST Z CZYMŚ DO TYŁU / KTOŚ JEST DO TYŁU Z

CZYMŚ

CZYMŚ

3) Segmenty związku są obligatoryjnie rozsunięte

3) Segmenty związku są obligatoryjnie rozsunięte

JEŻELI…, TO…

JEŻELI…, TO…

GDYBY…, TO…

GDYBY…, TO…

IM…, TYM… (TYM…, IM…)

IM…, TYM… (TYM…, IM…)

Szyk wewnętrzny jednostek obligatoryjnie

Szyk wewnętrzny jednostek obligatoryjnie

rozsuniętych jest przestawny, bądź nie

rozsuniętych jest przestawny, bądź nie

O ILE…, O TYLE…

O ILE…, O TYLE…

O TYLE…, O ILE…

O TYLE…, O ILE…

FLEKSJA WEWNĘTRZNA

FLEKSJA WEWNĘTRZNA

JEDNOSTEK WIĘCEJ NIŻ

JEDNOSTEK WIĘCEJ NIŻ

JEDNOSEGMENTOWYCH

JEDNOSEGMENTOWYCH

Fleksja wewnętrzna nie jest identyczna z fleksją poszczególnych

Fleksja wewnętrzna nie jest identyczna z fleksją poszczególnych

części tych jednostek wtedy, gdy nie należą one do danego

części tych jednostek wtedy, gdy nie należą one do danego

związku

związku

1)

1)

ODMIENNE

ODMIENNE

2)

2)

NIEODMIENNE

NIEODMIENNE

– np.

– np.

MASZ CI LOS

MASZ CI LOS

NA CHYBIŁ TRAFIŁ

NA CHYBIŁ TRAFIŁ

MASZ BABO PLACEK

MASZ BABO PLACEK

1A)

1A)

Wszystkie segmenty są odmienne wg reguł fleksji polskiej, np.

Wszystkie segmenty są odmienne wg reguł fleksji polskiej, np.

BIAŁY KRUK

BIAŁY KRUK

GRUBA

GRUBA

RYBA

RYBA

CICHA

CICHA

WODA

WODA

Nie wszystkie segmenty są odmienne

Nie wszystkie segmenty są odmienne

wg reguł fleksji, np.

wg reguł fleksji, np.

DZIADEK DO ORZECHÓW

DZIADEK DO ORZECHÓW

URODZONY W NIEDZIELĘ

URODZONY W NIEDZIELĘ

POLITYKA BATA I MARCHEWKI

POLITYKA BATA I MARCHEWKI

KTOŚ ROBI KOGOŚ W KONIA

KTOŚ ROBI KOGOŚ W KONIA

JEDNOSTKI LEKSYKALNE

JEDNOSTKI LEKSYKALNE

Z KOMPONENTEM IZOLOWANYM

Z KOMPONENTEM IZOLOWANYM

KTOŚ MA FIU BŹDZIU W GŁOWIE

KTOŚ MA FIU BŹDZIU W GŁOWIE

KTOŚ ZBIJA KOGOŚ Z PANTAŁYKU

KTOŚ ZBIJA KOGOŚ Z PANTAŁYKU

KTOŚ PRZEPADŁ Z KRETESEM

KTOŚ PRZEPADŁ Z KRETESEM

COŚ WYCHODZI NA JAW

COŚ WYCHODZI NA JAW

Podstawowe cechy języka

Podstawowe cechy języka

naturalnego

naturalnego



Język /zarówno naturalny, jak i sztuczny/ jako system znaków służy do porozumiewania

Język /zarówno naturalny, jak i sztuczny/ jako system znaków służy do porozumiewania

się w obrębie jakiejś społeczności

się w obrębie jakiejś społeczności



ma charakter

ma charakter foniczny

(komunikacja językowa odbywa się za pośrednictwem kanału

(komunikacja językowa odbywa się za pośrednictwem kanału

głosowo-słuchowego), a jego sygnały podczas komunikacji werbalnej , rozchodząc się

głosowo-słuchowego), a jego sygnały podczas komunikacji werbalnej , rozchodząc się

wielokierunkowo, są odbierane jednokierunkowo i szybko zanikają

wielokierunkowo, są odbierane jednokierunkowo i szybko zanikają



jest

jest

przemienny

przemienny

i

i

zwrotny

zwrotny



jest systemem

jest systemem

dwuklasowym

dwuklasowym

złożonym z zamkniętych zbiorów znaków i reguł ich

złożonym z zamkniętych zbiorów znaków i reguł ich

łączenia, co pozwala na

łączenia, co pozwala na

produktywność

produktywność

języka (możliwość swobodnego tworzenia

języka (możliwość swobodnego tworzenia

zupełnie nowych komunikatów)

zupełnie nowych komunikatów)



jest systemem z

jest systemem z

semantyką

semantyką

, ponieważ każdy znak języka ma określoną formę, której jest

, ponieważ każdy znak języka ma określoną formę, której jest

przyporządkowana określona treść

przyporządkowana określona treść



Jest

Jest

arbitralny –

arbitralny –

między znakiem języka, a elementem rzeczywistości, na który wskazuje

między znakiem języka, a elementem rzeczywistości, na który wskazuje

nie musi zachodzić żadne podobieństwo

nie musi zachodzić żadne podobieństwo



ma

ma

dwustopniową

dwustopniową

strukturę: składa się z podsystemu nieznaczącego – fonologicznego, z

strukturę: składa się z podsystemu nieznaczącego – fonologicznego, z

którego zbudowane są jednostki znaczące (gramatyczne i leksykalne).

którego zbudowane są jednostki znaczące (gramatyczne i leksykalne).



ma charakter

ma charakter

samozwrotny –

samozwrotny –

można za pomocą języka mówić o mówieniu /możemy

można za pomocą języka mówić o mówieniu /możemy

powiedzieć, że powiedzieliśmy coś o czymś/

powiedzieć, że powiedzieliśmy coś o czymś/



Jest systemem, którego trzeba się

Jest systemem, którego trzeba się

uczyć

uczyć



daje możliwość formułowania komunikatów nieprawdziwych, bądź takich, które są

daje możliwość formułowania komunikatów nieprawdziwych, bądź takich, które są

pozbawione sensu z punktu widzenia logiki

pozbawione sensu z punktu widzenia logiki



JĘZYK

JĘZYK

JĘZYK

LANGUE

PAROLE

realizacja systemu

indywidualny proces

komunikacyjny

abstrakcyjny system

znaków