LEKSYKOLOGIA I LEKSEM
LEKSYKOLOGIA - dział językoznawstwa, dyscyplina naukowa zajmująca się słownictwem pod kątem jego znaczenia i użycia. W porównaniu z badaniami diachronicznymi i fonetyką jest najmłodszą dziedziną, na polskim gruncie pojawiła się około XVIII-XIX wieku. Dawniej leksykologia oznaczała naukę o słownikach i ich układaniu, z czasem zaczęła się zajmować znaczeniem i definiowaniem wyrazów; dziś nauką o słownikach zajmuje się leksykografia.
Działy leksykologii
etymologia - pochodzenie, pierwotne znaczenie wyrazów
semantyka - znaczenie jednostek leksykalnych wyrazów
frazeologia - związki wyrazowe, które działają razem
onomazjologia - klasyfikacja nazw
Podział w leksykologii
Leksykologia:
zewnętrzna - relacje pomiędzy jednostkami leksykalnymi a użytkownikami języka (kto i w jaki sposób używa wyrazów)
socjolingwistyka - jak dane grupy, klasy używają pewnych wyrazów
wyrazy tabu
terminologia dotycząca zawodów
eufemizmy
wewnętrzna - zjawiska wewnątrz jednego konkretnego języka
Leksykologia:
synchroniczna - w danym momencie czasowym
diachroniczna - ewolucyjnie, przez wieki, np. znaczenie jakiegoś wyrazu w różnych okresach czasu
Leksykologia:
porównawcza - jak dany wyraz funkcjonuje w jednym, a jak w innym języku
nie porównawcza - zajmuje się tylko i wyłącznie jednym językiem
Związki leksykologii z innymi działami językoznawstwa:
+ gramatyka
znaczenie leksykalne (forma słownikowa) - ogólne znaczenie danego słowa, informacja o pojęciu, ponadindywidualny, wspólny sens
znaczenie gramatyczne (forma wyrazu) - właściwe wyrazowi w jakimś kontekście, wskazujące na związki w zdaniu, uściślające znaczenie
+ składnia
leksykologia jest najbardziej powiązana z frazeologią w kwestii nacisku na strukturę znaczeń, również z semantyką, wówczas bada znaczenie i formę
SEMANTYKA - bada związki między znaczeniem a formą. Termin semantyka pochodzi od greckich słów: semanticos (znaczący) i sema (znak). Jako samodzielna dyscyplina językoznawstwa powstała pod koniec XIX w. Obecnie zajmuje się nie tylko samym znaczeniem wyrazów, ale też stosunkiem między znaczeniem wyrazów a ich formą, a także między znaczeniem ogólnym a znaczeniami w danych kontekstach, wszelkimi zmianami znaczeniowymi w związkach wyrazowych oraz relacjami semantycznymi.
LEKSEM - część wyrazu, podstawowa jednostka leksykologii. Leksem leksykalny to część pozostała po usunięciu wykładnika syntaktycznego, rdzeń wyrazu, który niesie ze sobą podstawowe znaczenie wyrazu. Leksem gramatyczny to sam wykładnik syntaktyczny, ma funkcję jedynie gramatyczną (np. Rolnik jedzi|e na wozi|e). Leksem prosty to jeden wyraz, bez zmiennej końcówki lub rdzeń, natomiast leksem złożony to leksem prosty wraz z wykładnikiem syntaktycznym. Z punktu widzenia frazeologii konstrukcje leksemów też mogą być podstawową jednostką badań.
Stopień leksykalizacji określa nagromadzenie przenośni zawartych we frazeologizmie, im jest ich więcej, tym stopień jest wyższy, np.: czarna (przenośnia) rozpacz (dosłowność). W tym przypadku wyraz „czarna” jest zleksykalizowany.
WYRAZ JAKO ZNAK JĘZYKOWY
WYRAZ - pewna wyróżniona fonetycznie czy też graficznie część wypowiedzi, składająca się z jednego lub więcej morfemów. Wyraz nie jest tworem w pełni obiektywnym. To co jest wyrazem, a co nim nie jest, zależy w sporym stopniu od tradycji językoznawczej danego języka. W językach fleksyjnych pojęcie wyrazu jest dość jasne - wyrazem jest morfem bazowy z dołączonymi do niego wszystkimi morfemami odmiany, w przypadku języka polskiego dodatkowo granicę wyrazu wyznacza stały akcent na drugą sylabę od końca.
Główną cechą znaku językowego jest jego KONWENCJONALNOŚĆ, czyli swego rodzaju umowa między użytkownikami co do odkodowania tego znaku, umowny uzus (użycie) znany nadawcy i odbiorcy komunikatu. Znaki językowe są nabywane przez użytkownika w sposób naturalny w środowisku, w którym przebywa, ale wymagają one znajomości konwencji.
ONOMATOPEJE to grupa znaków, które są rozumiane również przez nierodzimych użytkowników języka, gdyż są one bardziej naturalne niż inne, konwencjonalne znaki.
Znaki językowe od innych znaków różnią się tym, że nie można wyróżnić umownego momentu, w którym powstały. UZUS SEMIOTYCZNY odnosi się do znaków językowych; jest to zwyczaj językowy, konwencja. Z formy znaku w języku obcym i podczas nauki języka ojczystego przez dzieci niemożliwe jest domyślenie się znaczenia danego znaku, jeśli nie znamy jego użycia w kontekście.
Kolejną cechą znaków językowych jest ich FONICZNOŚĆ. W znakach językowych można wyróżnić 2 aspekty: ich formę ortograficzną (pisaną) oraz formę brzmieniową (znak językowy to ciąg dźwięków wytwarzany przez narządy mowy nadawcy komunikatu i odbieranych przez narządy słuchu odbiorcy komunikatu). Forma dźwiękowa to forma podstawowa znaków językowych, natomiast forma pisana jest formą wtórną (stanowi reprezentację w piśmie formy dźwiękowej). W alfabecie w sposób umowny litery odsyłają do dźwięków. Wyjątkiem wśród znaków językowych jest język migowy: tu poszczególne znaki odnoszą się do pojęć (niosą wartość semantyczną).
Następna cecha to DWUSTOPNIOWOŚĆ znaków językowych. W każdym znaku językowym (wyrazie) możemy wyróżnić dwa stopnie jego konstrukcji: najniższy poziom stanowią fonemy, a ich ciągi tworzą drugi stopień znaków językowych.
Kolejną cechą znaków językowych jest DWUKLASOWŚĆ języka. Aby stworzyć tekst potrzebne są bowiem słowa (słownik - rozumienie znaczenia wyrazów) i zasady ich tworzenia (gramatyka - znajomość zasad łączenia znaków językowych w teksty).
Następna cecha to ABSTRAKCYJNOŚĆ znaków językowych. Według tej cechy znaki językowe dzieli się na odnoszące się lub nie odnoszące się do pojęć abstrakcyjnych. W tą cechę wpisuje się także ZDALNOŚĆ - możemy mówić o zjawiskach odległych w przestrzeni, istniejących tylko w umyśle mówiącego i odnoszących się do całej klasy przedmiotów i zjawisk (np. wypowiedzi dotyczące przeszłości i przyszłości czy pojęcie kota jako klasy zjawisk). Wymaga to operowana abstrakcyjnymi pojęciami, które musi być w stanie zrozumieć odbiorca komunikatu. Abstrakcyjne myślenie stanowi późniejszy etap rozwoju języka i komunikacji w stosunku do pojęć pierwotnych, które są rozumiane jako pierwsze podczas nauki języka, np. przez dziecko.
Kolejną cechę stanowi POLISEMICZNOŚĆ (WIELOZNACZNOŚĆ) znaków językowych. Oznacza to, iż dany znak może mieć wiele znaczeń. Ma to związek z kreatywnością języka, czyli umiejętnością takiego posługiwania się znakami, by opisywać pewne zjawiska w sposób metaforyczny (dany znak może mieć w pewnym kontekście również znaczenie metaforyczne). Z kreatywnością języka związana jest METONIMIA, polegająca na zastępowaniu konkretnej nazwy przez związaną z nią inną nazwę. Te zjawiska są szczególnie związane z procesami zachodzącymi w umyśle; z polisemicznością znaków związane jest językoznawstwo kognitywne.
Z powyżej opisanych cech wynikają inne cechy znaków językowych:
samozwrotność języka - związana jest z funkcją metajęzykową; za pomocą danego języka możemy mówić o nim samym, np. opis reguł gramatycznych.
uniwersalność języka - w danym języku możemy mówić o wszystkim.
nadużywalność języka - języka można używać w sposób, który nie jest jego prawdziwym użyciem, np. ironia, kłamstwa, fałszowanie informacji.
Uczenie się języka drogą kulturową - najlepiej przyswajamy język, przebywając wśród jego rodzimych użytkowników; jest to nauka w sposób nieuświadomiony („chłoniemy” język). Przykładem nauki w sposób uświadomiony jest uczenie się słówek.
SŁOWNICTWO JAKO SYSTEM
Z punktu widzenia ogółu społeczności słownictwo to zbiór jednostek leksykalnych właściwych całej społeczności mówiącej w danym języku w danym momencie (synchronia) lub na przestrzeni historycznej (diachronia). Zaś z punktu widzenia jednostki słownictwo to zbiór jednostek leksykalnych właściwy dla przedstawiciela danej społeczności (słownik umysłowy). Możemy tu wyróżnić dwa rodzaje słownictwa rozumianego przez jednostkę: słownictwo czynne (używane przez jednostkę na co dzień) i bierne (nie używane przez jednostkę na co dzień). Każdy mówiący umie stosować swój słownik umysłowy, jeśli potrafi dobierać słowa stosownie do sytuacji itp. Warto zaznaczyć, iż system indywidualny jest mniejszy od społecznego, czyli ma mniejszy zasób leksemów.
System leksykalny podlega ciągłym zmianom - powstają neologizmy, pewne wyrazy wychodzą z użycia itd. Można jednak wyróżnić pewną grupę stabilnych elementów, np. zaimki, spójniki, liczebniki, partykuły, wyrażenia modalne (modalność polega na wyrażeniu postawy mówiącego w stosunku do treści komunikatu, np. czasowniki typu poder czy dever, wyrazu typu: chyba, nawet, oby, żeby, talvez itp.). Dany system leksykalny jest ustrukturowany (ma swoją strukturę) i oparty na semantyce i gramatyce, czyli na związkach semantyczno-gramatycznych. Również w naszym umyśle system ten jest usystematyzowany. Wyrazy są więc uporządkowane według swoich różnych form i według tego, jakie wyrazy mogą występować obok siebie.
SYSTEMOWOŚĆ SŁOWNICTWA to możliwość wyodrębnienia pewnych grup wyrazów. Jeśli poszczególne elementy należą do danej części mowy, muszą mieć wspólne cechy gramatyczne, semantyczne i składniowe. Istnieje też grupa wyrazów, które mają tylko funkcję gramatyczno-składniową: łączą dane elementy leksykalne w większe jednostki (spójniki, partykuły, przyimki). Są zgrupowane w kategorię zwaną leksemami funkcyjnymi.
KLASY FUNKCJONALNE LEKSEMÓW (CZĘŚCI MOWY)
Części mowy można podzielić na dwie nadrzędne grupy:
Leksemy realnoznaczeniowe - takie, które wnoszą znaczenie semantyczne. Wyróżniamy tu sześć klas odnoszących się do zjawisk pozajęzykowych: rzeczowniki, czasowniki, zaimki, przysłówki, przymiotniki, liczebniki.
Leksemy funkcyjne - takie, które mają jakąś funkcję, ale nie wnoszą znaczenia semantycznego. Odnoszą się do zjawisk wewnątrztekstowych, służą do budowania wypowiedzi. Zaliczamy do nich spójniki, przyimki oraz partykuły.
Oprócz dwóch powyższych klas wyróżniono także wykrzyknienia - mają one funkcję ekspresywną (wyrażanie emocji i uczuć nadawcy), ale też impresywną (wpływanie na odbiorcę).
W ramach grupy pierwszej (leksemy realnoznaczeniowe) w zależności od funkcji w odniesieniu do rzeczywistości części mowy możemy podzielić na:
Nazywające (rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, przysłówki)
Wskazujące (zaimki)
Szeregujące (liczebniki)
CZĘŚCI MOWY
RZECZOWNIK - część mowy określająca osoby, stany, przedmioty, procesy, nazwy czynności. W zdaniu jest głównym członem grupy podmiotu, zwanej grupą imienną. Rzeczownik odmienia się przez przypadek i liczbę. Ponadto jest kategoryzowany przez rodzaj
PRZYMIOTNIK - część mowy określająca rzeczownik. Pełni podstawową funkcję określnika w grupie imiennej. Może także pełnić funkcję orzecznika w orzeczeniu imiennym, np: Ściana jest żółta. Przymiotnik odmienia się przez przypadek, liczbę i rodzaj.
PRZYSŁÓWEK - odpowiada na pytania „jak?”, „gdzie?”, „kiedy?” (lokalizacja czynności w czasie, miejscu i przestrzeni); część mowy określająca czasownik. W zdaniu pełni funkcję określnika grupy orzeczenia (grupy werbalnej). Określa nie tylko czasownik, może też określać inny przysłówek lub przymiotnik. Jest nieodmienny, podlega stopniowaniu.
CZASOWNIK - określa czynności i stany. W zdaniu jest główną częścią grupy werbalnej, stanowi obowiązkową część zdania (bez niego zdanie nie istnieje). Odmienia się przez osoby, czasy i tryby. Czasowniki kategoryzowane są przez aspekty (dokonane i niedokonane). Czasowniki odmieniane przez osoby nazywane są czasownikami właściwymi, natomiast nieodmienialne przez osoby - niewłaściwymi (predykatywy). Predykatywy mają kategorie czasu i tryby, ale nie odmieniają się przez osoby.
ZAIMKI - możemy wyróżnić zaimki osobowe, dzierżawcze, wskazujące (np.: ten, tamten), względne i nieokreślone (np.: ktoś, gdzieś). Ich funkcją jest zastępowanie rzeczownika czy, w przypadku zaimków dzierżawczych, pełnienie funkcji podobnych do przymiotnika.
LICZEBNIKI - wyróżniamy liczebniki główne, porządkowe, wielorakie, zbiorowe. Pełnią funkcję podobną do przymiotnika. Odmieniają się przez przypadki, niektóre też przez rodzaje. Informują o cechach ilościowych. Istnieje specjalna grupa liczebników, które przez niektórych językoznawców są z kolei zaliczane do przysłówków. Ta grupa liczebników to liczebniki nieokreślone. Ich przykładem są: trochę, dużo, odrobinę itp.
PRZYIMKI - leksemy nieodmienne. Pełnią funkcję zastępowania przypadków. Łączą czasowniki z rzeczownikami, powodując, że wspomniany rzeczownik nie podlega odmianie. Wskazują na okoliczności miejsca, czasu i tematu. Dzielą się na następujące grupy:
Wymagane (konotowane) - pojawiają się, jeżeli dany czasownik wymaga konkretnego przyimka, np.: polegać na kimś.
Niewymagalne (niekonotowane) - pojawiają się, jeśli dany czasownik może występować z różnymi przyimkami w zależności od kontekstu, np.: książka leży na/pod/obok stołu.
SPÓJNIKI - nieodmienne części mowy, służą do konstruowania grup i zdań. Określają relacje semantyczne między elementami zdania. Typy relacji:
Relacja koniunkcji (np.: i, oraz)
Relacja przeciwstawienia (np.: ale, a)
Relacja alternatywy (np.: albo, lub)
Relacja przyczyny (np.: bo, ponieważ)
Relacja warunku (np.: jeśli)
Niektóre przyimki są pozbawione znaczenia i mają tylko funkcję konstrukcyjną (łączenia), np.: że.
PARTYKUŁY (MODALIZATORY) - nieodmienne części mowy, łączą się z różnymi częściami zdania. Ich główna funkcja to funkcja metatekstowa (podkreślenie, uwydatnienie czegoś) i modalna (informacja o postawie mówiącego w stosunku do komunikatu). Przykłady partykuł to: podobno, oby, niechby, no, chyba, „że” w słowie chodźże, niestety. Położenie partykuł jest zmienne, zależy od tego, który element zdania chcemy podkreślić.
WYKRZYKNIKI - nieodmienne części mowy, pełniące funkcję tzw. samodzielnych wypowiedzi niezdaniowych. Mają charakter tzw. reaktywny (reakcja na coś). Mogą funkcjonować jako reakcja na wypowiedź rozmówcy, np.: Owszem!. Mogą też mieć funkcję ekspresywną (np.: Ach!, Ojej!), impresywną (np.: Hola! Halo!) lub ekspresywno-nominatywną (wyrażamy nasze emocje i równocześnie nazywamy zjawisko za pomocą wyrazu dźwiękonaśladowczego, np.: Bęc!, Trach!, Pac!).
STRUKTURA SEMANTYCZNA SŁOWNICTWA
Podział relacji semantycznych miedzy leksemami według de Saussure'a:
Zastępowanie - dany wyraz można zastąpić w tym samym kontekście innym wyrazem, np.: choroba dolegliwość, niedomaganie.
Łączliwość - grupy wyrazów, które bezpośrednio się ze sobą kojarzą, np.: miauczeć - kot; nożyce - ciąć.
Inni językoznawcy pogłębili teorię de Saussure'a. Apresjan rozwinął ją poprzez wprowadzenie bardziej szczegółowego podziału:
Synonimia - zachodzi, gdy dwa lub więcej wyrazów mają bardzo podobne znaczenie.
Antonimia - zachodzi, gdy wyrazy mają znaczenie przeciwstawne w ramach jakiejś cechy. Mogą być wyrażone na zasadzie negacji (ładny - nieładny) lub być osobnymi wyrazami, a także ukazywać różne natężenie danej cechy, czyli stopniowalność (ładny - mniej ładny).
Homonimia - zachodzi, gdy wyrazy są do siebie podobne, ale pochodzą od różnych wyrazów, a podobnej wymowy czy pisowni nabrały w ramach rozwoju języka, np.: portugalskie sem (bez) i cem (sto).
Hiperonimia - łączy się z hiponimią. Hiperonimia jest nadrzędna, zaś hiponimia podrzędna, np.: zwierzę (hiperonim) koń, pies, kot (hiponimy). Wyraz „pies” w stosunku do wyrazu „kot” jest w tym przykładzie kohiponimem. Wszystkie wymienione hiponimy należą do wspólnego hiperonimu, jakim jest wyraz „zwierzę”.
Komplementarność - niektórzy badacze uważają ją za specjalny przypadek antonimii. Relacja obejmuje wyrazy odnoszące się znaczeniowo do tej samej nadrzędnej klasy, ale zaprzeczenie jednego elementu determinuje prawdziwość drugiego. Przykładowo do hiperonimu „człowiek” należą hiponimy „kobieta” i „mężczyzna”, które są względem siebie komplementarne.
Konwersja (odwrotność) - niektórzy badacze uważają ją za specjalny przypadek antonimii. Polega na tym, że leksemy A i B odnoszą się do tej samej sytuacji, ale z innego punktu widzenia, np.: kupić - sprzedać, mąż - żona. Wyrazy „kupić” i „sprzedać” oraz „mąż” i „żona” są konwersami. Ważne, by było dwóch uczestników sytuacji; przy występowaniu tylko jednego uczestnika konwersja nie zachodzi.
Kauzatywność - relacja powodowania jakiejś czynności albo stanu, np.: karmić kogoś (nakarmienie kogoś jest przyczyną tego, że ktoś jest najedzony).
JĘZYKOZNAWCZE KONCEPCJE ZNACZENIA
Teorie znaczenia:
ASOCJACJONISTYCZNA - znaczenie wyrazu jest tu określone jako jego treść połączona z jego stroną brzmieniową na zasadzie skojarzeń (słysząc dane wyrazy kojarzymy je z pewnymi przedstawieniami rzeczywistości). Uważa się, że w umyśle ludzkim istnieją trwałe związki wyrazu między jego formą brzmieniową a odpowiadającymi mu w rzeczywistości obrazami. Znaczenie jest to zatem nierozerwalna całość złożona z formy brzmieniowej wyrazu i obrazów z rzeczywistości.
TEORIA OKREŚLAJĄCA ZNACZENIE JAKO SPOSÓB UŻYCIA WYRAZU - znaczenie wyrazu jest znane użytkownikowi, kiedy potrafi go używać, posługiwać się nim. Zatem znaczenie to sposób posługiwania się wyrazem określony przez reguły gramatyczne.
RELATYWISTYCZNA - znaczenie wyrazu określane jest na podstawie 3 czynników: relacji wyrazu do przedmiotu rzeczywistego (znaczenie wyrazu polega na bezpośrednim związku między wyrazem a desygnatem, czyli rzeczywistym przedmiotem, do którego odsyła wyraz; znaczenie utożsamiane z przedmiotem, do którego wyraz się odnosi), relacji wyrazu do pojęcia (znaczenie utożsamiane z pojęciem, czyli zbiorem wszelkich możliwych cech lub kontekstów) oraz relacji wyrazu do systemu leksykalnego (znaczenie to miejsce wyrazu w całym systemie leksykalnym, czyli w opozycji do innych wyrazów znajdujących się w tym systemie; wszelkie relacje, w jakich wyraz może występować z innymi wyrazami w danym języku).
RODZAJE ZNACZENIA
Rodzaje znaczenia:
Leksykalne ↔ realne - znaczenie leksykalne to znaczenie słownikowe, odnosi się do całego zbioru zjawisk, np.: wyraz „koń” obejmuje wszystkie konie na świecie, realne i nierealne, które żyły, żyją i będą żyły. Z kolei znaczenie realne to znaczenie używane w danym kontekście i w danej sytuacji.
Właściwe ↔ przenośne - znaczenie właściwe jest równe znaczeniu leksykalnemu w sytuacjach realnych. Z kolei znaczenie przenośne to znaczenie niezwykłe. Wyróżniamy dwa rodzaje przenośni: przenośnie potoczne (kiedyś weszły do języka na zasadzie utartego wyrażenia i obecnie już nie odczuwamy ich jako przenośni; występują zawsze w danej formie) oraz przenośnie poetyckie (wyrazy użyte przenośnie w utworach poetyckich; mogą funkcjonować w różnych formach w danym utworze poetyckim).
Gramatyczne - stosunek danego wyrazu do innych wyrazów w systemie gramatycznym, np.: koń - rzeczownik w mianowniku w rodzaju męskim itd.
Strukturalne - polega na analizie struktury danego wyrazu (z jakich elementów się składa i czy mają one jakieś znaczenie), np.: -or (profesor, doktor) i -arz (piekarz, lekarz) przyrostki tworzące nazwy zawodów.
Podstawowe ↔ poboczne - znaczenie podstawowe to takie, które pojawia się pierwsze w słowniku, jest najbardziej rozpowszechnione. Natomiast znaczenie poboczne to pozostałe znaczenia w słowniku, też znaczenia przenośne, mniej ogólne (specjalistyczne) czy przestarzałe; jest mniej rozpowszechnione.
Najmniejsza jednostka semantyczna mająca znaczenie (najmniejszy element wyrazu, w którym można wyróżnić znaczenie) to SEM. Wśród nich możemy wyróżnić SEMY PODSTAWOWE, czyli najbardziej podstawowe cechy semantyczne, które posiadają wyrazy. Do tych cech należą: żeńskość ↔ męskość, osobowość ↔ nieosobowość, żywotność ↔ nieżywotność itd. Ten zespół cech dla danego wyrazu to SEMEM (zbiór cech składających się na podstawowe znaczenie wyrazu).
POLE SEMANTYCZNE (POLE WYRAZOWE) - zespół, grupa wyrazów połączonych nadrzędną treścią znaczeniową i mających określone wykładniki łączności semantycznej (połączonych semantycznie). Innymi słowy, jest to system jednostek połączonych semantycznie Teoria pola semantycznego wyróżniona została na bazie twierdzenia, że żaden wyraz nie funkcjonuje izolowany. Przykładem może być pole semantyczne części ubioru czy członków rodziny.
Semantycy uważają, że skoro wyrazy są ze sobą połączone semantycznie w ten sposób, to jeśli jeden wyraz z pola semantycznego ulegnie zmianie z biegiem czasu, ma to wpływ na resztę wyrazów pola (teoria ta ma jednak wielu przeciwników). Przykład: wyraz „kobieta” miał w XVI w. znaczenie obelżywe (wyraz pochodzi od „kob”, co znaczyło „chlew”). Z czasem znaczenie wyrazu „kobieta” uległo zmianie, ale niekoniecznie miało to wpływ na zmiany reszty wyrazów z tego pola semantycznego.
Do podgrup pól semantycznych należą pola parataktyczne oraz pola syntaktyczne. POLA PARATAKTYCZNE to grupy wyrazów należące do tych samych części mowy. POLA SYNTAKTYCZNE są tworzone przez wyrazy, które mogą pełnić te same funkcje w zdaniu.
RODZAJE ZMIAN ZNACZENIOWYCH
Język jest strukturą zmienną, stąd jego ewolucja. Przyczyny tych zmian są różnorakie:
Przyczyny historyczne - dany wyraz pozostaje w tej samej formie (ciągłość nazwy) pisemnej i ustnej, ale z powodu zmian historycznych jego znaczenie odnosi się teraz do innego przedmiotu, np.: wóz (jako określenie „auta” nabrał nowego znaczenia)
Przyczyny językowe - obejmują wszelkie zmiany fonetyczne, składni i pisowni. Nie do końca zmienia się znaczenie wyrazu, ale przede wszystkim jego forma, np. ciżba (tłum ludzi) pochodzi od dawnego „ciszczba”.
Przyczyny społeczne - zapożyczenia wewnętrzne; wejście w język ogólny wyrazów pochodzących z gwar, języka poszczególnych grup społecznych i zawodowych, np.: chałtura (kiedyś określenie dodatkowej pracy używane przez aktorów, weszło do ogólnego użytku).
Przyczyny psychologiczne - związane z wyrazami tabu, eufemizmami. Nasza psychika nie pozwala nam powiedzieć czegoś, co uznawane jest za nieodpowiednie lub nieuprzejme, np.: świątynia dumania zamiast kibel, tabu związane z prokreacją.
Rodzaje zmian znaczenia:
Zawężenie (zwężenie) znaczenia - dawniej dany wyraz miał bardziej ogólne znaczenie, teraz uległ wyspecjalizowaniu, np.: dawniej terminem maciora określano ogólnie matkę, dziś termin ten odnosi się tylko do świni.
Rozszerzenie znaczenia - dawniej znaczenie danego wyrazu było wąskie, określało jeden element, teraz poszerzyło się na całą grupę wyrazów, np.: wyraz „rżysko” dawniej oznaczał pole po zbiorze żyta, teraz znaczenie poszerzyło się na określenie pola po skoszeniu jakiegokolwiek ze zbóż.
Generalizacja znaczenia - polega na przekształcaniu imion własnych na nazwy pospolite, np.: król (wyraz pochodzi od Karola Wielkiego), cesarz (wyraz wziął się od Juliusza Cezara).
Przesunięcie znaczenia - polega na tym, że znaczenie wyrazu przesuwa się na przedmiot kojarzący się z wyrazem, od którego przejął znaczenie lub posiada jakieś jego cechy, np.: dawniej ul oznaczał dziurę w drzewie.
Melioryzacja znaczenia - polepszenie znaczenia; dawne negatywne znaczenie wyszło z użycia i teraz ma wydźwięk pozytywny, np.: wyraz kobieta dawniej był określeniem obelżywym.
Pejoratywizacja znaczenia - dany wyraz miał kiedyś znaczenie pozytywne, które z czasem nabrało negatywnego wydźwięku, np. słowo „wariat” pochodzi od łac. variare (różnić się; człowiek, który różni się od innych), idiota oznaczał dawniej osobę prywatną albo laika, a dupa - dziurę, wydrążenie, dziuplę lub dół.
Repartycja znaczeń (specjalizacja znaczeniowa) - wyrazy z danej grupy znaczą to samo, ale są używane w różnych kontekstach, np.: wiek wiekowy, wieczny, wiekuisty.
FRAZEOLOGIA
Frazeologia to:
Dział leksykologii zajmujący się badaniem istniejących w języku ustalonych połączeń wielowyrazowych.
Zasób połączeń wielowyrazowych w danym języku.
ZWIĄZEK FRAZEOLOGICZNY (FRAZEOLOGIZM) to grupa wyrazów, które łączą się ze sobą, tworząc mniej lub bardziej stałe połączenia semantyczne. Typy frazeologizmów możemy wyróżnić ze względu na kryterium formalne lub semantyczne.
Kryterium formalne - bierzemy pod uwagę charakter gramatyczny danego połączenia i powiązania składniowe między wyrazami.
Wyrażenia - składają się z wyrazów mających charakter nominalny: głównie rzeczowniki, ale też przymiotniki, imiesłowy lub przysłówki, np.: fala upałów, klucz od bramy. Są to pewnego rodzaju połączenia, ale nie mają charakteru stałego, można zmieniać niektóre elementy. Do tej grupy zaliczamy także utarte wyrażenia spójnikowe, przysłówkowe i przyimkowe (np.: jak również, a mianowicie) oraz wyrażenia szeregowe, czyli wyrazy należące do tej samej części mowy i połączone spójnikiem (np.: zbrodnia i kara, ogniem i mieczem).
Zwroty - członem podstawowym w zwrocie jest czasownik, ewentualnie imiesłów; ma charakter werbalny, np.: poczuć pismo nosem, biorąc pod uwagę, kochać na zabój.
Frazy - frazeologizmy mające postać regularnego zdania prostego lub złożonego, np.: Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz.
Powyższe typy związków frazeologicznych mogą mieć charakter dosłowny lub przenośny. Jeśli choć jeden z elementów ma charakter przenośny, to cały związek ma charakter przenośny, np.: mgła pamięci (wyrażenie), rozpływać się w pochwałach (zwrot), mgła włóczy się po polach (fraza). Można wyróżnić specjalne rodzaje przenośni: wyrażenia, zwroty i frazy porównawcze (suchy jak pieprz, haruje jak osioł, siwy jak gołąb) lub rymowanki (nudy na pudy, chłopek roztropek, fora ze dwora, chluśniem bo uśniem, łykniem bo odwykniem).
Kryterium semantyczne:
Związki luźne - tworzone każdorazowo, doraźnie. Każdy z członów takiego wyrażenia zachowuje swoje dosłowne, podstawowe znaczenie, np.: pogodny dzień, drewniany dom.
Związki łączliwe - dopuszczalna jest w nich wymiana jednego elementu wyrażenia w ograniczonej grupie wyrazów, np.: rościć sobie prawo / pretensje.
Związki stałe - połączenia ustabilizowane, ich znaczenie jest sumą znaczeń wszystkich elementów i może być przenośne, np.: miecz Damoklesa, pięta Achillesa, mieć z kimś na pieńku. Podgrupę związków stałych stanowią IDIOMY (IDIOMATYZMY), czyli stałe połączenia wyrazowe właściwe dla danego języka, nie dające się przetłumaczyć dosłownie na inny język.
ŹRÓDŁA FRAZEOLOGII
Związki frazeologiczne mogą mieć charakter naturalny lub konwencjonalny. Te o charakterze naturalnym mają swoją podstawę w zjawiskach natury, cechach psychicznych i fizycznych, rzeczywistości. Wyróżniamy wśród nich dwie grupy: takie, które mogą być związane z częściami ciała człowieka (np.: mieć głowę nie od parady, być oczkiem w głowie) oraz takie, które mogą mieć związek z zajęciami wykonywanymi przez człowieka (np.: porwać się z motyką na słońce, trafiła kosa na kamień). Związki frazeologiczne o charakterze konwencjonalnym mają charakter umowny. Wyróżniamy wśród nich cztery grupy: wywodzące się z literatury i świętych ksiąg (np.: chleb powszedni, mury Jerycha), wywodzące się z mitologii, literatury i historii starożytnej (np.: koń trojański, pięta Achillesa), wywodzące się z europejskiej tradycji literackiej (np.: balzakowski wiek, walczyć z wiatrakami), wywodzące się z tradycji literackiej poszczególnych krajów (np.: ideał sięgnął bruku).
PRZYSŁOWIA
Dziedzina leksykologii, która zajmuje się przysłowiami to PAREMIOLOGIA. Natomiast PAREMIOGRAFIA zajmuje się ich spisywaniem w zbiory przysłów (słowniki przysłów).
PRZYSŁOWIE - zdanie proste lub złożone często w formie wierszowanej, zawierające jakiś morał, naukę. Z punktu widzenia literatury jest to najkrótszy utwór literacki treściwy, wyrazisty i zawierający puentę. Cechy przysłów:
Obrazowość - nauka, morał przekazany w sposób obrazowy.
Zdolność do wartościowania - wskazują, co jest dobre.
Ponadjednostkowość - mają uniwersalny charakter, nie dotyczą jednej osoby.
Skrótowość - w krótkim zdaniu dużo treści.
Ludowość - wywodzą się z tradycji ludowej.
Możliwość użycia w wielu sytuacjach
Rytmiczność - często w formie wierszowanej.
Tradycyjność - weszły w tradycję danego języka.
Mniej obrazowe niż przysłowia i bardziej dosłowne są sentencje i maksymy. SENTENCJE to krótkie zdania wyrażające myśl filozoficzną lub moralną. Stanowią często rezultat twórczości pisarskiej, ich autorstwo jest poświadczone (wiemy, kto to powiedział). MAKSYMY nie mają określonego autora, są to pewne wskazania moralno-obyczajowe zalecające konkretne postępowanie.
Pochodzenie przysłów jest trudne do zbadania. Za datę ich powstania uznaje się ich pierwsze pojawienie się w dokumencie piśmiennym. Wywodzą się często z zapożyczeń z innych języków (najczęściej z greki i łaciny, np.: fortuna kołem się toczy). Mogą też wywodzić się z Biblii, np.: pójść na łono Abrahama, z próżnego i Salomon nie naleje.
LEKSYKOGRAFIA
LEKSYKOGRAFIA (tzw. słownikarstwo, opracowywanie słowników) to nauka o metodach i technice opracowywania słowników. Za początki słowników uznawane były GLOSY, czyli krótkie notatki, komentarze zamieszczane na marginesach. Ta tradycja wywodzi się już z doby średniowiecza. Początkowo były one spotykane w dokumentach, kazaniach, utworach literackich. Mogły zawierać komentarze od autora, wyjaśnienia, synonimy.
Pierwsze słowniki, podobnie jak glosy, pojawiły się w średniowieczu (XV, XVI wiek). Były to słowniki danego języka z językiem łacińskim. Pierwszy słownik hiszpańsko-łaciński pochodzi prawdopodobnie z 1495r.; jego autorem jest Elio Antonio de Nebrija i nosi tytuł „Lexicon hoc est Dictionarium ex sermone latino in hispaniensem”. Pierwszy słownik portugalsko-łaciński pochodzi, jak twierdzi większość językoznawców, z 1558r., jego autorem jest Francisco Sanches de Castilho i nosi tytuł „Dictionarium lusitanum”. W Polsce za pierwszy słownik uważa się „Wokabularz trydencki” z 1424r., zawierający 500 wyrazów łacińskich i ich polskie odpowiedniki, najczęściej z dziedzin wojskowości, prawa, administracji.
Jaka jest struktura hasła w słownikach?
Część słownika następująca po haśle to ARTYKUŁ HASŁOWY. Wyrazy podawane są w formie podstawowej (rzeczowniki w mianowniku, czasowniki w bezokoliczniku). Jako następne znajdujemy wskazówki morfologiczne (formy wyrazu, odmiany, formy fleksyjne jeśli są nieregularne). Pierwsze znaczenie to znaczenie podstawowe w języku współczesnym. Później umieszczane są znaczenia mniej powszechne, potem specjalne (specjalistyczne, w danym kontekście), następnie dawne, przestarzałe. W słowniku idealnym do każdego znaczenia powinien zostać podany przykład. Jako kolejne mogą występować idiomy oraz, w niektórych słownikach, komentarze dotyczące różnych kryteriów. Te kryteria to:
Kryterium geograficzne - wyraz jest w użyciu gwarowym, regionalnym.
Kryterium środowiskowe - wyraz jest charakterystyczny dla danej grupy zawodowej itp.
Kryterium ekspresywne - wyraz jest ironiczny, wulgarny.
Kryterium chronologiczne - wyraz jest dawny, przestarzały.
Sposoby definiowania - rodzaje definicji w słownikach:
Realnoznaczeniowa - skupia się na wyjaśnieniu rzeczywistego znaczenia hasła.
Strukturalnoznaczeniowa - ze znaczeniem wyrazu wychodzimy z jego struktury, np.: w wyrazach rolnik, garncarz dolny sufiks oznacza wykonawcę poszczególnych czynności.
Czystostrukturalna - nie definiujemy znaczenia, a tylko formę, np.: badanie - forma rzeczownikowa od czasownika badać.
Zakresowa - umieszcza się w niej cały możliwy zakres znaczeń wyrazów, uwzględnia też znaczenia przenośne.
Synonimiczna - polega na podaniu synonimów.
Gramatyczna - niektórzy ją wyróżniają, a niektórzy łączą z definicją strukturalną; określa kategorię gramatyczną.
Typy słowników:
Dwa nadrzędne typy słowników to słowniki językoznawcze (filologiczne) i encyklopedyczne. W słownikach językoznawczych wyjaśnia się głównie znaczenie i użycie wyrazów, natomiast w encyklopedycznych nie objaśnia się samego wyrazu, ale opisuje się rzeczy i osoby desygnowane przez ten wyraz. Wśród słowników językoznawczych wyróżniamy słowniki dwujęzyczne, jednojęzyczne i wielojęzyczne (słownik jakiś terminów w wielu językach). Inne rodzaje słowników: frazeologiczny, etymologiczny (objaśnia pochodzenie wyrazów), gwarowy (regionalizmów), terminów medycznych, terminów prawniczych, wyrazów obcych, ortograficzny, danej grupy zawodowej czy społecznej, frekwencyjny (określa częstotliwość użycia wyrazów), onomastyczny (zawiera np.: zbiory nazw geograficznych, osobowych).
SŁOWNICTWO JĘZYKA
Można wyróżnić kilka warstw słownictwa języka, ze względu na różne kryteria. Rozważając kryterium geograficzne, możemy wyróżnić słownictwo ogólne dla całego kraju (stanowi warstwę nadrzędną, rozumiane przez wszystkich użytkowników języka) oraz słownictwo terytorialne (stanowi warstwę podrzędną; regionalizmy, dialektyzmy; niekoniecznie rozumiane przez wszystkich użytkowników języka). Między słownictwem ogólnym i regionalnym mogą zachodzić zapożyczenia wewnętrzne. Kolejnym kryterium jest słownictwo gwar środowiskowo-zawodowych, czyli używane przez daną społeczność powiązaną wykonywanym zawodem, religią, ideologią. Wyróżniamy trzy typy gwar środowiskowych: zawodowe o funkcji profesjonalno-komunikatywnej (charakteryzuje się występowaniem tzw. profesjonalizmów), gwary tajne (służą kamuflowaniu wypowiedzi, np.: gwara więzienna, przestępcza. Można tu uwzględnić także gwary wiązane z partyzantką, komunizmem w Polsce, powstałe w warunkach konspiracyjnych), oraz gwary ekspresywne (dobór środków wyrazu językowego służy do zaznaczenia pewnej postawy wobec świata, która może być ironiczna, wulgarna, negatywna lub pozytywna, np.: gwara uczniowska, neologizmy na nowe zjawiska). Jeśli chodzi o styl słownictwa, można wyróżnić różne style, stosowane w zależności od sytuacji, w jakiej znajduje się dana osoba. STYL JĘZYKOWY to zbiór środków językowych, wybierany przez nadawcę w danej sytuacji i kontekście, aby osiągnąć dany cel językowy, cel wypowiedzi. Dwa nadrzędne typy stylów językowych to styl indywidualny, czyli styl danego autora, utworu, osoby (sposób jej wypowiadania się, używane przez nią słownictwo) oraz styl typowy - bardziej ogólny, typowy dla danej grupy zawodowej, epoki literackiej itp.
Rodzaje stylów językowych:
Styl naukowy - duża ilość uogólnień, bez indywidualnych komentarzy, terminy odnoszące się do danej dziedziny nauki.
Styl administracyjno-prawniczy - bezosobowy, bardzo ogólny, kategoryczny, zwięzły, usuwa nadawcę komunikatu, jasny i jednoznaczny.
Styl artystyczny - styl indywidualny danego autora czy epoki literackiej.
Styl potoczny - styl języka ogólnego, którym porozumiewamy się w życiu codziennym w swobodnych sytuacjach.
Styl publicystyczny - styl dziennikarski.
Słownictwo ekspresywno-emocjonalne wiąże się z ekspresywną, ale także impresywną funkcją języka. Obejmuje wyrazy, które oprócz znaczenia realnego są w danym kontekście nacechowane emocjonalnie. Wyrazy nacechowane ekspresywnie to konkretne wyrazy; większość pojęć abstrakcyjnych jest bardziej precyzyjnych i neutralnych emocjonalnie. Nacechowanie emocjonalne wyrazów wiąże się z teorią barw wyrazowych, według której wyrazy mogą mieć barwy dodatnie (pozytywne emocje) i ujemne (negatywne emocje). Bardzo wyraźnie te barwy widać w przypadku wyrazów synonimicznych, np.: ojciec, tata, ojczulek, tatuś wyrazy te są synonimami, ale niosą ze sobą inne emocje.
Klasyfikacja wyrazów pod względem barw:
Wyrazy podniosłe - używane w patetycznym stylu, zabarwienie formalne.
Wyrazy potoczne - swobodny styl używany w sytuacjach życia codziennego.
Wyrazy książkowe - używane w piśmiennictwie, literaturze; w języku mówionym nabierają patetycznego stylu, np.: tudzież, uczynić coś.
Wyrazy wulgarne
Wyrazy rubaszne - nie zwracają uwagi na formy towarzyskie, np.: gały, gęba.
Wyrazy obelżywe - używane wobec konkretnych osób w rozmowie z nimi w celu obrażenia ich, np.: cham, klempa.
Wyrazy pogardliwe - wyrażają pogardę, np.: sługus, żołdak.
Wyrazy ironiczne - zawierają ukrytą drwinę, złośliwość.
Wyrazy pieszczotliwe, np.: buzia.
Wyrazy żartobliwe - mają charakter żartu.
Eufemizmy, np.: cztery litery.
Indywidualizmy - należą do stylu konkretnego autora, wiążą się z literaturą i poezją, np.: styl Leśmiana.
Wiechizmy - wyrazy właściwe niektórym środowiskom miejskim.
ONOMASTYKA to dział językoznawstwa zajmujący się badaniem nazw własnych. Wyodrębniła się w drugiej połowie XIX w. Główny problem onomastów to stosunek nazw własnych (nomina propria) do nazw pospolitych (nomina apelativa). Nazwy własne charakteryzują się redukcją znaczeń do minimum zakresowego (najczęściej do jednego desygnatu). Czasami, by odróżnić nazwy własne, można posłużyć się fleksją np.: nazwisko Gołąb w dopełniaczu brzmi „Gołąba”, a wyraz pospolity gołąb w dopełniaczu brzmi „gołębia”. W onomastyce wyróżniamy trzy dziedziny:
Antroponomastyka - zajmuje się nazwami własnymi (nazwiska, przydomki itp.)
Etnonimia - zajmuje się nazwami plemion, narodów. Jej poddziedziną jest oronimia, czyli nauka o nazwach części świata, krajów i państw.
Toponomastyka (toponimia) - nauka o nazwach miejsc zamieszkałych i niezamieszkałych.
Typy nazw własnych złożonych z nazw pospolitych:
Nazwy prymarne - tzw. nazwy bezsufiksalne, np.: Łódź, Chełm.
Nazwy sekundarne - utworzone od nazw pospolitych za pomocą różnych przyrostków, np.: Leśnica.
Nazwy composita - nazwy złożone z dwóch elementów, np.: Nowogród, Białystok.
HOMONIMIA odnosi się do wyrazów, które mają graficznie (homografy) lub fonologicznie (homofony) tę samą formę, ale odnoszą się do innych desygnatów. Z kolei POLISEMIA to takie same formy pochodzące od tego samego wyrazu, czyli wieloznaczność jednego wyrazu. Kryteria odróżnienia homonimii od polisemii (kryteria dystynktywne):
Kryterium etymologiczne - czy wyrazy pochodzą od jednego (polisemia) czy dwóch różnych wyrazów (homofonia)
Jeśli między dwoma wyrazami zachodzi relacja hiponimii i hiperonimii (jeśli możemy je zamknąć w takie zbiory), mamy do czynienia z polisemią, np.: gra może oznaczać ogólnie grę, jak i grę w karty.
Jeśli dwa wyrazy należą do odmiennych pól semantycznych, to są homonimami, np.: bar jako knajpa (pole leksykalne miejsc do spożywania napojów), jednostka ciśnienia (pole semantyczne terminów fizycznych) czy pierwiastek chemiczny (pole semantyczne terminów chemicznych).
Przyczyną powstawania homonimii jest rozwój morfologiczny i fonetyczny wyrazów na przestrzeni czasów, np.: dwa łacińskie wyrazy rozwijają się na przestrzeni czasów. Rodzaje homonimów:
Składniowe - przykładowo w wyrażeniu „zdrada przyjaciela” albo przyjaciel zdradził albo sam został przez kogoś zdradzony.
Morfologiczne - dana forma wyrazu jest taka sama, ale może znaczyć co innego, np.: dam (forma od czasownika „dać” „ja dam” lub od rzeczownika „dama”).
Dotyczące słownictwa - wyrazy nie odmienione, w mianowniku, np.: „rola” jako rola filmowa lub pole uprawne.
Homofonia może być częściowa (wyrazy są identyczne w mianowniku, ale różne w innych przypadkach, np. zamek w dopełniaczu „zamku” jako pałacu i „zamka” jako zamka w spodniach czy kurtce) lub całkowita (wszystkie formy odmiany wyrazów są identyczne, np.: para).
HOMONIMY SŁOWOTWÓRCZE powstają, gdy od dwóch wyrazów, mających odmienne formy, tworzymy wyrazy z identycznymi formami, np.: wyraz „winny” może pochodzić zarówno od słowa „wino”, jak i „wina”.
PARONIMIA - występuje, kiedy wyrazy nie są identyczne w formie, ale są do siebie bardzo podobne i mogą się mylić użytkownikom języka, np.: adoptować i adaptować, koncert i koncern.
POLISEMIA może być pozorna lub właściwa. W polisemii właściwej dwa leksemy odnoszą się do różnych zjawisk, a różnica ta musi dotyczyć nietrywialnej cechy (wyraźna różnica w znaczeniach), np.: obrona może być przed wrogiem, pracy magisterskiej czy w piłce nożnej. Z kolei w polisemii pozornej wyrazy wydają się być polisemiczne, ale tak naprawdę nie ma między nimi wyraźnej różnicy. Wyróżniamy tutaj kilka przypadków:
Naczynie ↔ zawartość (np.: Szklanka jest pusta.).
Nazwa własna ↔ nazwa pospolita (np.: Mickiewicz zajmował całą półkę. „Mickiewicz” jako autor książek; Moskwa odmówiła współpracy. „Moskwa” jako rząd rosyjski).
Obiekt konkretny ↔ klasa obiektów (np.: Lew zjadł gazelę. konkretny lew; Lew jest mięsożerny. lew jako gatunek).
Przyczynami powstawania polisemii są: powstawanie nowych dziedzin czy ich zawężenie (określanie istniejącymi już wyrazami nowych obiektów), zapożyczenia z innych języków (chcąc nadać zapożyczonemu wyrazowi polski odpowiednik, posługujemy się już istniejącym wyrazem), przenośnie.
SYNONIMIA
Rodzaje synonimii:
Synonimia całkowita - terminów możemy użyć zamiennie w każdym kontekście. Występuje rzadko i odnosi się najczęściej do dziedzin nauki, np.: dentysta ↔ stomatolog; językoznawstwo ↔ lingwistyka.
Synonimia relatywna - wyrazy denotują to samo (odnoszą się do tego samego desygnatu), ale konotują co innego (kojarzą nam się trochę inaczej), np.: bogaty, zamożny, nadziany.
Synonimia częściowa - występuje, gdy wyrazy są używane wymiennie tylko w niektórych kontekstach, np.: mąż ↔ małżonek; szef ↔ boss.
Przyczynami powstawania synonimów są zapożyczenia zewnątrzjęzykowe, czyli z języków obcych (np.: znawca ↔ koneser), zapożyczenia wewnątrzjęzykowe, czyli z gwary regionalnej (np.: pyra ↔ ziemniak) lub środowiskowej (np.: glina ↔ policjant) oraz tendencja do powstawania eufemizmów i wyrazów nacechowanych (np.: umrzeć ↔ wyciągnąć kopyta).
Rodzaje synonimów:
Składniowe - dotyczą konstrukcji składniowych, np.: Janek wcześnie wyjechał. ↔ Wczesny wyjazd Janka.
Fleksyjne - dotyczą form fleksyjnych, np.: profesorowie ↔ profesorzy (dopuszczalne obie formy).
Słownikowe - dotyczą stricte wyrazów. Brane są tu pod uwagę tylko synonimy całkowite, np.: dentysta ↔ stomatolog; językoznawstwo ↔ lingwistyka.
ANTONIMIA polega na relacji opozycji (kontrastu) między dwoma wyrazami. Rodzaje antonimii:
Antonimia właściwa - potwierdzenie jednego elementu zakłada negacje drugiego, ale nie odwrotnie. Weźmy przykładowo antonimy długi ≠ krótki. Zdanie „Droga jest długa.” zakłada, że nie jest ona krótka. Natomiast zdanie „Droga nie jest krótka” nie musi oznaczać, że jest ona długa, bo może być pośrednia.
Antonimia komplementarna - potwierdzenie jednego elementu zakłada negację drugiego i na odwrót, np.: żonaty ≠ kawaler, zamężna ≠ panna.
Relacja konwersji (konwersja) - określenie tej samej rzeczywistości z różnych punktów widzenia, np.: mąż ≠ żona, kupić ≠ sprzedać.
Opozycja kierunkowa - określamy tę samą rzeczywistość, ale w różnym kierunku, np.: wchodzić ≠ schodzić, iść ≠ przyjść, północ ≠ południe).
Niektórzy badacze wyróżniają dwa dodatkowe rodzaje antonimii:
Serie wyrazów stopniowalnych - wyrazy te są w stosunku do siebie antonimami, np.: świetny, bardzo dobry, dobry, gorszy, najgorszy.
Opozycja całość - część, np.: samochód i silnik (samochód i jego część - silnik).
LEKSYKOLOGIA HISTORYCZNA, W TYM ETYMOLOGIA
Leksykologia historyczna zajmuje się badaniem rozwoju słownictwa na przestrzeni wieków w związku z różnymi czynnikami społecznymi, politycznymi itp. Podstawowe grupy wyrazów to archaizmy (wyrazy dawne) i neologizmy.
Rodzaje archaizmów:
Stylistyczne - wyrazy, które wyszły z użycia, ale używamy ich celowo dla osiągnięcia jakiejś stylizacji literackiej.
Semantyczne - wyrazy, które ciągle istnieją i są używane w swoich współczesnych znaczeniach, ale mają jakieś nieużywane już przestarzałe znaczenie, np.: wyraz „miesiąc” dawniej oznaczał księżyc.
Rzeczowe (historyczne) - wyrazy dawniej określające jakąś rzeczywistość, która już nie istnieje, ale wyraz nadal pozostaje w użyciu, np.: husaria.
Wyrazowe - wyrazy, które współcześnie zupełnie wyszły z użycia, można je spotkać jedynie w starych pismach.
Stopień archaiczności wyrazów może być różny. Jeśli stopień archaiczności jest niewielki (wyraz zachował się w słownictwie biernym), wyraz nazywany jest przestarzałym, a nie archaizmem.
NEOLOGIZMY (tzw. nowotwory) to wyrazy, których znaczenie i formy weszły jako nowe do języka. Bodźcem do powstawania neologizmów są nowe kierunki myśli, rozwój technologii, przemysłu, techniki itp. Neologizmy mogą kojarzyć się również z literaturą, gdyż autorzy często tworzą nowe wyrazy, by pobudzić wyobraźnię czytelnika czy tworzyć charakterystyczny dla siebie styl. Mamy wtedy do czynienia z neologizmami literackimi.
Grupy neologizmów:
Słowotwórcze - polegają na tworzeniu nowych słów zgodnie z zasadami danego systemu językowego. Nowe wyrazy powstają na podstawie innych po dodaniu nowych sufiksów czy prefiksów, np.: chemikaliowiec statek przewożący chemikalia.
Semantyczne (neosemantyzmy) - wyrazy już istniejące w języku, którym nadano nowe znaczenie w określonym, nowym kontekście, np.: poślizg (główne znaczenie: pośliźnięcie się na śliskiej nawierzchni; nowe znaczenie: spóźnienie).
Frazeologiczne - tworzenie nowych znaczeń, ale nie na podstawie pojedynczych wyrazów, lecz wyrażeń frazeologicznych, zestawień wyrazów, np.: salon (główne znaczenie: elegancki pokój do przyjmowania gości ; nowe znaczenie: salon fryzjerski, salon samochodowy).
ZAPOŻYCZENIA I KALKI JĘZYKOWE
ZAPOŻYCZENIE polega na przejęciu (przejściu) słowa z jednego języka do języka zapożyczającego, w trakcie którego mogą zajść różne przemiany, transformacje.
Etapy wchodzenia zapożyczenia do języka:
Słowo z języka obcego nie jest jeszcze nazywane zapożyczeniem, ale słowem obcego pochodzenia (estrangelismo). Słowo to zostaje po raz pierwszy użyte i przyjęte przez użytkowników języka, ale nie przechodzi jeszcze transformacji, zmian. Jest sporadycznie używane, typowe dla jakiejś odmiany języka (np.: technicznego), ograniczone semantycznie.
Drugi etap jest najważniejszy i najbardziej rozłożony w czasie. Na tym etapie słowo to nazywamy już zapożyczeniem. Grono użytkowników tego słowa zwiększa się, zaczyna ono wchodzić do języka ogólnego. Zapożyczone słowo przeważnie przechodzi przemiany dostosowujące je do systemu języka przyjmującego. Przechodzi asymilację graficzną (dostosowanie do pisowni języka zapożyczającego), foniczną (dostosowanie do aparatu fonetycznego odbiorców, np.: dodawanie w języku hiszpańskim `e' przy niektórych zapożyczeniach z angielskiego), morfologiczną (gramatyczną) oraz semantyczną.
Ugruntowanie się słowa w języku ze wszystkimi znaczeniami z etapu drugiego, jego wejście do języka codziennego.
KSENIZM (EGZOTYZM) - specjalny rodzaj zapożyczenia. Dotyczy wyrazów, które weszły do danego języka z języka obcego, określających przeważnie nazwy imion, roślin, zwierząt, elementów kultury itp., zupełnie obce, nie występujące w języku zapożyczającym.
KALKA JĘZYKOWA to dosłowne tłumaczenie pojedynczego słowa lub wyrażenia z języka obcego. Kalka jest również określana jako specyficzny rodzaj zapożyczenia. Przykładem zapożyczenia przez tłumaczenie jest angielskie słówko „skyscraper”, którego odpowiednik hiszpański to „rascacielos”, a portugalski - “arranha-céu”.
Rodzaje kalek językowych:
Dosłowna - najczęstsza, najbardziej typowa kalka, polegająca na dokładnym przełożeniu wyrazu z języka obcego.
Zbliżona - tłumaczenie trochę bardziej luźne. Albo tłumaczymy tylko kawałek danego wyrazu, pozostawiając drugi w języku obcym, albo ucinamy kawałek wyrazu, albo łączymy w jeden wyraz, albo tworzymy kalkę na zasadzie opisu zapożyczonego wyrazu (np.: ang. boom hiszp. / port. auge subito, co znaczy „nagły szczyt”). Przykładem jest kalka angielskiego słowa „iron curtain” (żelazna kurtyna), które w języku hiszpańskim brzmi „telón de acero” (kalka zbliżona), a w portugalskim „cortina de ferro (kalka dosłowna).
Specjalne przypadki zapożyczeń:
Zapożyczenie wyrazu z języka, z którego rozwinął się dany język (języka matki, języka bazy). Wyróżniamy tutaj dwie kategorie: wyrazy łączące ze sobą elementy greko-łacińskie (np.: wyraz televisión / televisão pochodzi od łac. videre, co oznacza widzieć) oraz elementy charakterystyczne dla języka akademickiego, filozoficznego, prawniczego (np.: et cetera, gratis, a priori, deficyt, a.m. - ante meritum, p.m. - post meritum).
Zapożyczenia „tam i z powrotem” - wyrazy z jednego języka w danym momencie dziejowym są zapożyczane z drugiego języka. Następnie znikają z drugiego języka, by pojawić się w nim ponownie, ale już jako zapożyczenia z pierwszego języka. Przykładowo wyraz „rekord” został zapożyczony przez angielski z języka francuskiego, gdzie oznaczał „wspomnienie”. Następnie w angielskim jego znaczenie przekształciło się do „rekord w sporcie”, podczas gdy we francuskim znaczenie „wspomnienie” zanikło i wyraz ten wrócił do francuskiego jako zapożyczenie z angielskiego ze znaczeniem „rekord w sporcie”.
Zapożyczenie przez frekwencję użycia - wyrazy zapożyczone, na przykład z angielskiego, współistnieją w danym języku ze swoimi odpowiednikami w tym języku, jednak są częściej używane. Przykładowo w językach romańskich zostało zapożyczone z angielskiego słowo „problema”, którego rzadziej używanymi odpowiednikami są w hiszpańskim i portugalskim odpowiednio „dificulta” oraz „dificuldade”.
Fałszywe zapożyczenia - wyrazy tworzone w języku na podstawie jakiś wyrazów z języka obcego. Przykładowo na podstawie angielskiego słowa „relax” (relaksować się) we francuskim utworzono rzeczownik „relax”, który, choć wygląda na zapożyczenie, nie jest nim, lecz nowym wyrazem utworzonym na bazie słowa angielskiego. Następnie wyraz francuski przeszedł do innych języków, który mylnie uznawany jest za zapożyczenie z angielskiego, a tak naprawdę jest zapożyczeniem z francuskiego. Innym przykładem jest wyraz „autostop”. Jest to wyraz stworzony na podstawie angielskiego „hitch hiking”, następnie zapożyczony przez inne języki, w których jest traktowany jako zapożyczenie z angielskiego, a w rzeczywistości jest to zapożyczenie z francuskiego.
Ferdynand de Saussure stwierdził, że w umyśle danego człowieka system leksykalny jest usystematyzowany asocjacyjnie (skojarzeniowo) na dwa sposoby: paradygmatycznie (w pionie; tzw. związki wymienności, w których paradygmat stanowi np. wzór odmiany: ja robię, ty robisz itp.) i syntagmatycznie (w poziomie; związki polegające na przyległości; położenie wyrazów obok siebie).
Rodzaj jest kategorią określającą rzeczownik, ale nie znaczy to, że rzeczownik odmienia się przez rodzaj!
jest łącznik; żółta orzecznik
Przykład: bardzo dobrze
Przykład: bardzo żółta
Nie wszystkie czasowniki odmieniają się przez wszystkie osoby. Przykładowo czasownik „padać” (o deszczu) występuje tylko w 3 os. l.poj.
Przykład: partykuła „również'
Również Piotr sprzedał samochód.
Piotr sprzedał również samochód.
Synonimia idealna występuje tylko w przypadku terminów naukowych i technicznych, np.: językoznawstwo - lingwistyka.
Z kolei w polisemii dochodzi do nabrania wielu znaczeń przez jeden wyraz w wyniku rozwoju języka.
Przykładowo zdanie: Rozbiłem sobie nos o drzewo. drzewo jako pojecie - wieloletnia roślina z twardym pniem i gałęziami tworzącymi koronę (odniesienie do drugiego typu relacji).
Zaś zdanie: Rozbiłem sobie nos o drzewo w ogródku. konkretne drzewo - to, które rośnie w ogrodzie obok mojego domu (odniesienie do pierwszego typu relacji).
Przykład: koń [ + żywotność ]
[ - osobowość ]
[ + męskość ]
[ + dorosłość ]
Występują także wyrazy neutralne.
Asymilacja morfologiczna (gramatyczna) może mieć różą postać:
Dostosowanie w rodzaju: do słówek angielskich w portugalskim i hiszpańskim do rzeczowników dodaje się rodajniki, np.: ang. gangster port. o gangster, hiszp. el gangster.
Dostosowanie w liczbie, np.: l. poj. ang. club, port. clube, hiszp. club; l.mn. ang. clubs, hiszp. clubs lub clubes, port. clubes.
Przy zapożyczeniach czasowników z angielskiego w hiszpańskim i portugalskim nadaje się końcówkę -ar, np.: ang. like hiszp. / port. likear (lajkować)
Przykład: ang. drink hiszp. / port. drink (jako bebida alcoólica). Słowo zapożyczone wpisuje się w już istniejące pole semantyczne (tu: bebida), ale ma węższe znaczenia (tu: bebida alcoólica).