Relacje semantyczne

między jednostkami

leksykalnymi

(hiperonimia, meronimia,

synonimia, polisemia,

homonimia, antonimia,

konwersja)

Wstęp

Język jest gigantyczną siecią

(galaktyką) różnorodnych

jednostek leksykalnych,

powiązanych ze sobą niezliczoną

liczbą zależności, np.:

 Formalnych
 Stylistycznych

oraz najbardziej dla nas istotnych

 Semantycznych

Wstęp c.d.

Na kształt języka – doskonałego

narzędzia do porozumiewania się –
wpływa rzeczywistość, której jest on
wyrazicielem.

Razem ze zmianami w świecie zmienia się

też zasób jednostek leksykalnych i ich
wzajemne położenie względem siebie.

Wstęp c.d.

Dlatego możemy wskazać

funkcjonujące w określonym czasie
relacje znaczeniowe między
jednostkami językowymi.

Oddają one ludzkie uporządkowanie

otaczającego świata, wyrażone w
języku.

Hiperonimia

Relacja zawierania się węższej klasy

zjawisk w szerszej klasie zjawisk, np.:

róża jest gatunkiem kwiatu
sonet jest odmianą utworu lirycznego

Podstawowa relacja umożliwiająca

klasyfikowanie zjawisk w świecie

Hiperonimia

 Zjawisko (klasa zjawisk) o szerszym

zakresie to HIPERONIM

kwiat, utwór liryczny

Zjawisko (klasa zjawisk) o węższym

zakresie to HIPONIM

róża, sonet

Meronimia

Jest to relacja między nazwą całości a nazwą

części jakiegoś zjawiska (obiektu) w

rzeczywistości

np.:

Dłoń – palec Komputer – dysk twardy
Dramat – akt Zdanie – orzeczenie
Spacer - chodzenie

Meronimia

 Określenie oznaczające całość to

MERONIM

(dłoń, dramat)

 Określenie wskazujące na część

całości to

HOLONIM

(palec, akt)

Synonimia

• Bliskość

znaczeniowa

wyrazu lub grupy

wyrazów w

stosunku do

innego wyrazu lub

grupy wyrazów

(kryterium

semantyczne)

• Możliwość

zastąpienia w

odpowiednim

kontekście jednej

jednostki

semantycznej

inną

(kryterium

dystrybucyjne)

Synonimia może dotyczyć:

• Konstrukcji składniowych:
rzucić kamień – rzucić kamieniem
• Form morfologicznych (fleksyjnych):
profesorowie – profesorzy, dwu – dwóch
• Jednostek leksykalnych:
policjant – funkcjonariusz
kraść – przywłaszczać sobie cudzą

własność

Rozróżniamy dwa rodzaje

synonimii:

a. Synonimię

kompletną

(dokładną)

zwaną inaczej

równoznaczn

ością

b. Synonimię

przybliżoną

zwaną inaczej

bliskoznacznoś

cią

a. Synonimia kompletna

(równoznaczność)

W ten sposób określamy taką relację

znaczeniową między dwoma jednostkami

językowymi, która umożliwia ich swobodną i

nieograniczoną wymianę w tekstach, np.:

językoznawstwo – lingwistyka

helikopter – śmigłowiec

później – potem

Pary jednostek podlegające synonimii

kompletnej określamy jako

wyrazy równoznaczne bądź dublety

leksykalne

b. Synonimia przybliżona

(bliskoznaczność)

W ten sposób określamy taką relację semantyczną

między dwoma jednostkami językowymi, która

skutkuje ograniczoną możliwością wymiany

owych jednostek w tekście, np.:

szkoła – buda stwierdzenie –

konstatacja

Pary jednostek podlegające synonimii
przybliżonej określamy jako
wyrazy bliskoznaczne bądź synonimy

przybliżone

Źródłem synonimii jest przynależność jednostek

do różnych pól hiperoniczno – meronimicznych.

Przyczyny takiego stanu rzeczy to:

Różny czas
powstania
jednostek, np.:
kobieta -
białogłowa

Istnienie
różnych
środowisk, w
których
jednostki są
używane, np.:
nauczyciel -
belfer

Zróżnicowanie
stylistyczne
jednostek, np.:
tak samo -
jednakowoż

Odmienna
złożoność
formalna
jednostek, np.:
rodzice – matka
i ojciec

Różny zakres
znaczenia
jednostek, np.:
niebieski -
morski

Odmienna
łączliwość
składniowo-
semantyczna
jednostek, np.:
doręczyć list
dostarczyć towar

W niewielu parach wyrazów

bliskoznacznych możemy

wskazać jedynie jedno źródło ich

ograniczonej wymienialności.

Najczęściej jedno ze źródeł ma charakter

dominujący, zaś inne mogą być jego logicznymi

konsekwencjami.

Na przykład nacechowane potocznie synonimy

wyrazów neutralnych znaczeniowo, mogą

wystąpić tylko w tekstach przynależących do

polszczyzny potocznej lub artystycznej (jako

elementy stylizacji), por.:

śmiać się – rechotać szwendać się –
chodzić bez celu

Wieloznaczność

(wyraz tekstowy ma więcej niż jedno

znaczenie)

a.

Polisemia

Relacja między dwoma

wyrazami tekstowymi

posiadającymi

jednakową formę

oraz powiązane ze

sobą znaczenia, np.

Głowa `część ciała

człowieka`

` część rośliny

(kapusty)`

b. Homonimia
Relacja między wyrazami

tekstowymi
posiadającymi
jednakową formę
(fonetyczną lub
graficzną), lecz
odmienne, nie
powiązane ze sobą
znaczenia, np.:

Pić `przyjmować płyn`
`uciskać`

a. Polisemia

niewłaściwa
właściwa

Leksemy odnoszą
się do różnych
zjawisk
Brak jest
regularności
pojawiania się
nowego znaczenia
Między
znaczeniami
wyrazów występuje
jakaś cecha wspólna

Grzbiet (u
człowieka)

(część
książki)

 Znaczenia jednostek
mogą być łatwo
wyprowadzone, gdyż są
regularne językowo, np.:

`naczynie` `zawartość
naczynia` Szklanka stała na
stole.

Wypiłem szklankę soku.

` przedmiot` `obraz
przedmiotu`

Lew udał się do wodopoju.

Pokazał mu lwa w książce.

b. Homonimia

Relacja ta obejmuje pary wyrazów o

jednakowej grafii i realizacji fonetycznej,
np.:

Staw `zbiornik wodny` ` część kończyny`
bądź pary wyrazów o jednakowej realizacji

fonetycznej, np.:

morze `zbiornik wodny`
może `jednostka językowa wyrażająca

prawdopodobieństwo wystąpienia czegoś`

b. Homonimia

Wyróżnić można:
 homonimy całkowite – odmieniające się w

ten sam sposób, np.:

Fuzja `rodzaj broni palnej`
`połączenie się dwóch firm w jedną`
 homonimy częściowe – ich forma pokrywa

się wyłącznie w jakimś momencie deklinacji

lub koniugacji, np.:

Upadek firmy to jej wina.
Wina kolekcjonują chętnie ludzie biznesu.

Źródła homonimii

Odmienna

etymologia
wyrazów

Derywacja

słowotwórcza
lub formalna

Ewolucja

semantyczna
wyrazów

polisemicznych

Rola:
słow. `ziemia`
łac. `zwój`
Bal:
franc.
`zabawa`
niem. `pień`

Ranny:
`mający

miejsce o
poranku`
`skrzywdzony

fizycznie`

Nie jesteśmy w

stanie wskazać
kierunku zmian

polisemicznych
, np.:

Pokój `brak
wojny`
`pomieszczenie
`

Jedynie kontekst

pozwala nam rozróżnić,

o które znaczenie

homonimu chodzi.

Antonimia

Jest to taka relacja między dwoma

leksemami, że w strukturze znaczenia

jednego z nich istnieje komponent

przeciwstawny w stosunku do

znaczenia drugiego leksemu.

Inaczej mówiąc, znaczenia owych

leksemów są przeciwstawne.

Antonimia

właściwa

Dwie jednostki znajdują

się wobec siebie w

równoległym położeniu

na stopniowalnej skali

przeciwieństwa.

Pomiędzy nimi możliwe

są wartości

pośrednie

.

daleki bliski
nerwowość spokój

sprzeczność

Dwie jednostki

wzajemnie się

wykluczają i zajmują

całość danego pola

znaczeniowego.

męski żeński
trafić

spudłować

A B

A. B

Specjalne przypadki antonimii

Antonimia

kontekstowa

W wybranym kontekście

skontrastowane mogą
zostać ze sobą dwie
dowolne wartości, np.:

On nie jest mało zdolny,

tylko leniwy.

Antonimia intonacyjna
W języku mówionym,

wymawiając jakiś

wyraz z intonacją

ironiczną,

zaprzeczamy jego

wartości znaczeniowej.

W piśmie oznaczamy

tego typu antonimię

cudzysłowem, np.:

Taki z niego „bohater”.
(o kimś tchórzliwym)

Konwersja

Jest to relacja odwrócenia sensu między

jednostkami językowymi, polegająca

na zamianie miejsc aktantów w zdaniu,

np.:

Ożenić się – wyjść za mąż

X ożenił się z Y. Y wyszła za mąż za

X.

Kochać – być kochanym
Dawać – brać