1

Relacje

między jednostkami języka

Monika Sułkowska

2

1.

Synonimia

2.

Antonimia

3.

Homonimia

(vs.

polisemia

)

4.

Hi

ponimia i

hiperonimia

5.

Paronimia

Bibliografia

3

SYNONIMIA

Inaczej: bliskoznaczność lub synonimiczność.

Jest to relacja semantyczna zachodząca między
wyrazami lub związkami wyrazowymi, które
posiadają to samo lub bardzo podobne znaczenie.

Np. auto = samochód ; lingwistyka =

językoznawstwo.

Synonimię można przedstawić za pomocą poniższego

schematu:

signifié

 

signifiant 1 signifiant 2

4

Przyczyny powstawania synonimów w

językach:

1. Przenikanie do języka elementów z gwar i dialektów,

np. pyra = ziemniak.

2. Przenikanie do języka elementów z gwar
środowiskowych,

np. glina (z języka złodziei) = policjant.

3. Przenikanie do języka elementów z języków obcych,

np. koneser (z języka francuskiego) = znawca.

4. Tendencja do eufemizmów oraz do wyrażeń

ekspresywnych,

np. wyciągnąć kopyta = przenieść się na łono
Abrahama = umrzeć.

5

S y n o n i m i c z n e m o g ą b y ć:

1. Wyrazy,

np. językoznawstwo = lingwistyka.

2. Formy fleksyjne,

np. profesorowie = profesorzy.
3. Konstrukcje składniowe,

np. rzucić kamieniem = rzucić kamień ;

Zdziwiło nas, że Janek tak wcześnie
wyjechał.=

= Zdziwił nas tak wczesny wyjazd Janka.

6

Synonimia całkowita

Występuje wtedy, gdy jednostki języka mogą
zastępować się w każdym kontekście i ich
znaczenie pozostaje takie same.

Ten typ synonimii jest bardzo rzadki w językach
naturalnych.

Zdecydowanie częściej obserwowane w językach

jest zjawisko synonimii częściowej.

7

Synonimia częściowa

Występuje wtedy, gdy jednostki języka mogą się
zastępować tylko w niektórych kontekstach.

Np. mąż i małżonek : „mój mąż” i „mój
małżonek”, ale tylko „mąż stanu”.

Synonimy częściowe mogą też różnić się na
poziomie stylu, bądź rejestru językowego.

Np. pieniądze i forsa, nogi i giry.

8

ANTONIMIA

Inaczej: przeciwstawność znaczeń.

Jest to relacja semantyczna między jednostkami

języka, których znaczenia są przeciwne.

Np. duży # mały ; dobry # zły

Antonimia jest podstawową relacją semantyczną,

na bazie której konstytuują się języki naturalne.

9

Antonimię można przedstawić za pomocą

poniższego schematu:

signifié 1 # signifié 2

signifiant 1 signifiant 2

10

Można wyróżnić kilka typów antonimii, np.

Antonimia właściwa:

Znaczenia przeciwne sytuują się na dwóch

biegunach tej samej osi,

np. dobry # zły ; duży # mały.

Antonimia komplementarna:

Znaczenie przeciwne wynika z zaprzeczenia

znaczenia innej jednostki leksykalnej, np. żywy #

martwy.

Z tego, że X jest martwy, wynika, że X nie jest

żywy.

11

Antonimia przez konwersję:

Jest to relacja między wyrażeniami, które różnią

się od siebie tylko układem miejsc walencyjnych,

np. sprzedawać # kupować.

Jan kupuje samochód od Piotra.

Piotr sprzedaje samochód Janowi.

12

HOMONIMIA

Jest to relacja między jednostkami języka, które

mają taką samą formę zewnętrzną, ale

odmienne znaczenia. Np.

BAR – 1. zakład gastronomiczny;

2. bufet, przy którym spożywa się posiłki.

BAR – pierwiastek chemiczny.

BAR – jednostka ciśnienia.

13

Homonimię można przedstawić za pomocą

poniższego schematu:

signifié 1 signifié 2

signifiant 1 = signifiant 2

14

Homonimia może zachodzić na poziomie:

1. Morfologii,

np. dam - jako forma czasownika dać albo
D. l. mn. rzeczownika dama.

2. Słownictwa,

np. rola (aktora) i rola (uprawna).

3. Składni,

np. wyrażenie zdrada przyjaciela oznacza, że
przyjaciel zdradził, albo że przyjaciel został
zdradzony.

15

Homofonia:

Relacja między jednostkami, które mają tożsamy

kształt dźwiękowy.

Np. morze i może ; ważyć i warzyć.

Homografia:

Relacja między jednostkami o tożsamej postaci

pisanej.

Np. zamarzać (= pokrywać się lodem) i zamarzać

( czasownik wielokrotny od zamarzyć).

16

Homonimia absolutna:

Relacja, która obejmuje jednostki tożsame

zarówno na poziomie dźwiękowym, jak i

graficznym.

Jest to przypadek homografii i homofonii

jednocześnie. Np.

BAR = 1. zakład gastronomiczny;

2. bufet, przy którym spożywa się posiłki.

BAR = pierwiastek chemiczny.

BAR = jednostka ciśnienia.

17

Homonimia całkowita:

Występuje wtedy, gdy wszystkie formy

gramatyczne traktowanych jednostek są zbieżne.

Np. para (=dwa przedmioty) i para (= substancja

w stanie lotnym) zachowują takie same formy

fleksyjne.

Homonimia częściowa:

Zbieżność może dotyczyć tylko niektórych form

fleksyjnych.

Np. zamek (=budowla) i zamek (=urządzenie do

zamykania)

różnią się w odmianie : D. lp.: zamku vs. zamka.

18

Homonimia jest czasem w praktyce trudna do

odróżnienia

od polisemii.

POLISEMIA

Inaczej: wieloznaczność.

Jest to zjawisko polegające na tym, że jednemu

elementowi językowemu (np. wyrazowi)

odpowiada więcej niż jedno znaczenie.

19

Polisemię można przedstawić za pomocą

poniższego schematu:

signifié 1 signifié 2

signifié

3

signifiant

20

Tradycyjnie przyjmuje się, iż spotykamy się z

polisemią wtedy, gdy między poszczególnymi

znaczeniami zachodzi relacja podobieństwa,

której brak jest w przypadku homonimii.

Np. wyraz zamek o interpretacjach

znaczeniowych:

1. ‘mechanizm do zamykania drzwi’

2. ‘suwak, coś, co służy do zapinania ubrania’,

jest traktowany jako polisemiczny, a obu

znaczeniom przypisuje się element „podobny”

– zamykanie.

21

Trzecia interpretacja znaczeniowa wyrazu

zamek

3. ‘budowla obronna’,

nie zawiera elementów podobnych do

interpretacji 1. i 2.,

w związku z czym postuluje się tutaj dwa

homonimiczne leksemy:

zamek I – o znaczeniach 1. i 2.

Zamek II – o interpretacji semantycznej 3.

22

W odróżnieniu homonimii od polisemii pomaga

także etymologia jednostek leksykalnych:

W przypadku homonimii jednostki leksykalne

mają różne pochodzenie etymologiczne.

Np. bal = wielka zabawa taneczna – pochodzi z jęz.

francuskiego;

bal = gruby pień drzewa – pochodzi z jęz.germańskich.

Polisemia może występować wtedy, gdy mamy

do czynienia

z jedną jednostką leksykalną, pochodzącą z

jednego źródła.

23

HIPONIMIA I HIPERONIMIA

Relacje te opierają się na przynależności i

zawieraniu.

Hiponim to termin, którego sens zawiera się w

szerszym zakresie znaczeniowym hiperonimu.

Hiperonim to termin o znaczeniu ogólnym,

któremu podporządkowana jest klasa wyrazów

wobec niego podrzędnych i bardziej

szczegółowych znaczeniowo, będących jego

hiponimami.

24

Np. w relacji terminów pies i zwierzę : pies to

hiponim,

a zwierzę to hiperonim.

Natomiast w relacji pies i jamnik : pies to

hiperonim,

a jamnik to hiponim.

Klasa obiektów oznaczanych przez hiperonimy

zawiera

w sobie klasę obiektów określanych jako

hiponimy.

25

Relację hiponimii / hiperonimii można

przedstawić za pomocą poniższego schematu:

signifié hiponimu

signifié
hiperonimu

26

PARONIMIA

Jest to relacja pomiędzy jednostkami

leksykalnymi, które mają różne znaczenia, ale

podobną (choć nie taką samą) formę zewnętrzną.

Np. adoptować i adaptować, koncert i koncern,

klips i klops, przepraszać i przepłaszać.

27

Paronimię można przedstawić za pomocą

poniższego schematu:

signifié 1 signifié 2

signifiant 1 ~ signifiant 2

28

Można wyróżnić:

1.Paronimię ze względu na wspólność

rdzenia

,

np. abstrakcja i dystrakcja.

2. Paronimię ze względu na podobieństwo

brzmieniowe,

np. pal i bal.

29

Wybrana bibliografia:

1. Encyklopedia Językoznawstwa Ogólnego, pod

red. K.Polańskiego, 1999, wyd. II, Wrocław,
Ossolineum.

2. Encyklopedia Języka Polskiego, pod red.

S.Urbańczyka
i M.Kucały, 1999, wyd. III, Wrocław,
Ossolineum.

3. Awramiuk E., 1999, Systemowość polskiej

homonimii paradygmatycznej, Białystok.

4. Grochowski M., 1982, Zarys leksykologii i

leksykografii, Toruń.

30

5. Lyons J., 1975, Wstęp do językoznawstwa,

Warszawa, PWN.

6. Słownik terminologii językoznawczej, pod red.

Gołąb

Z.,

Heinz A., Polański K., 1970, Warszawa, PWN.

7. Żmigrodzki P., 2005, Wprowadzenie do

leksykografii polskiej, Katowice, Wyd. UŚ.