Termin frazeologia (gr. Phrasis ‘mówienie’ + logos ‘sł, nauka’) jest używany w dwu znaczeniach:
1 – dział językoznawstwa, ściślej leksykologii, który rejestruje i bada utrwalone połączenia wyrazów zwane związkami frazeologicznymi lub frazeologizmami;
2 – zbiór związków frazeologicznych występujących w danym języku, stylu lub badanym zbiorze tekstów (np. frazeologia dzieł Adama Mickiewicza)
PODZIAŁ FRAZEOLOGIZMÓW
Frazeologizmy można klasyfikować wg różnych kryteriów. W polskich opracowaniach najbardziej popularna jest klasyfikacja, którą wprowadził S. Skorupka.
Opiera się ona na dwóch kryteriach:
formalnym
semantycznym
Ze względów gramatycznych klasyfikacja ta wyróżnia trzy typy związków frazeologicznych
wyrażenie – ośrodkiem jest zwykle rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, przysłówek – przykład: "dużo opadów", "czerwone i czarne"
fraza – są to zdania, które mają charakter mniej lub bardziej utarty, są często powtarzane i są silnie zespolone znaczeniowo.Są to związki mające postać zdania lub równoważnika zdania. Do fraz zalicza się przysłowia, maksymy, sentencje
zwrot – ośrodkiem jest tutaj czasownik lub imiesłów przysłówkowy – przykłady: "kochać się na zabój", "biorąc pod uwagę".
Ze względu na stopień zespolenia znaczeniowego związki frazeologiczne dzieli się na:
luźne – każdy człon zachowuje swoje znaczenie, są to połączenia wyrazowe, których znaczenie jest wypadkową wyrażeń składników i których składniki możemy zmieniać zależnie od treści tego co chcemy za ich pomocą wyrazić np. "drewniany dom"
stałe – związki, których składniki nie mogą ulegać zmianie, bo zmieni się ich treść np. "drzeć z kimś koty", "patrzeć przez różowe okulary"
łączliwe – połączenia wyrazowe, których składniki są w silnym stopniu powiązane znaczeniowo, są to połączenia bardziej utarte niż połączenia luźne, ale jeszcze nie zawierające składników o zatartym znaczeniu; o łączliwości decyduje częstość jego użycia oraz bliższa łączność treściowa składników niż w związkach luźnych np. "dobić targu".
Frazeologizmy są to społecznie utrwalone połączenia wyrazów wskazujące nieregularność pod jakimś względem np.: w ich składzie występują wyrazy lub formy wyrazów nie wchodzące w swobodne związki składniowe; znaczenie frazeologizmu nie wynika ze znaczeń komponentów; naruszone bywają zasady łączliwości wyrazów.
Frazeologizmy są, podobnie jak wyrazy, składnikami wypowiedzeń i tekstów. Same jednak, poza szczególnymi sytuacjami, nie są tekstami. To właśnie różni frazeologizmy od przysłów, które są minimalnymi tekstami utrwalonymi w społecznym zasobie tekstów i formuł tekstowych.
TYPOLOGIA ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH
Ze względu na funkcję składniowe, do jakich poszczególne frazeologizmy są podstawowo przystosowane, dzielimy je na frazy, zwroty, wyrażenia rzeczownikowe, wyrażenia określające oraz wskaźniki frazeologiczne.
FRAZAMI nazywamy związki frazeologiczne używane podstawowo w funkcji zdania, np.: wyszło szydło z worka (stały się jawnie uprzednio ukryte intencje działania), klamka zapadła (podjęto ostateczną decyzję).
Zwrotami nazywamy frazeologizmy pełniące podstawowo funkcję czasownika. Aby ukształtować zdanie, trzeba zwrot uzupełnić jakimś członem nominalnym, który określił, do kogo lub do czego frazeologizm się odnosi, np. ‘ktoś próżnuje’, ‘ktoś siedzi na walizkach’. Zwroty nazywające działania na jakichś przedmiotach, relacje, akty komunikacji itd. Mogą wymagać uzupełnienia więcej niż jednym członem nominalnym, np. coś idzie w parze z czymś (coś współistnieje i pozostaje w związku przyczynowym z czymś). Niektóre zwroty mogą być uzupełniane tylko rzeczownikiem w przypadku zależnym lub zaimkiem dzierżawczym, ponieważ w ich składzie występują już rzeczownik w mianowniku i forma osobowa czasownika, np. krew kogoś zalewa (ktoś się bardzo złości). Niektóre zwroty nie zawierają czasownika, np. ktoś w nogi (ktoś ucieka).
Wyrażeniami rzeczownikowymi nazywamy frazeologizmy przystosowane do funkcji rzeczowników. Mają one postać grup albo szeregów rzeczownikowych lub zaimkowych, np. biały kruk (rzadki i cenny wytwór kultury). Wyrażenia rzeczownikowe odmieniają się przez przypadki. Jeżeli utrwalone wyrażenie o postaci grupy rzeczownikowej używane jest tylko w jednej formie przypadkowej staje się wyrażeniem określającym, np. takie buty! (jestem zaskoczony tą sytuację).
Wyrażeniami określającymi nazywamy związki frazeologiczne określające rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki. Niektóre z nich zawierają przymiotniki lub zaimki przymiotne, np. pierwszy lepszy (wyznaczony bez selekcji). Wiele wyrażeń, nawet jeśli podstawowo używa się ich jako określeń czasowników, może wystąpić w pozycji adnominalnej, np. obraził się na amen – obraza na amen, odezwał się ni w pięć, ni w dziewięć – odzywka ni w pięć ni w dziewięć.
Wskaźniki frazeologiczne to frazeologizmy pełniące funkcje pomocnicze – przyimków, np. w związku z czymś, w ramach czegoś; partykuł, np.: też mi coś.. ; spójników, np. zarówno, bądź.
Wskaźniki frazeologiczne są słabo zbadaną częścią zasobu słownikowego. Niektórzy badacze usuwają je poza zakres frazeologii, ponieważ niejasne są kryteria odróżniania utrwalonych wskaźników frazeologicznych od przypadkowych zbitek wyrazowych.
Niektóre frazeologizmy powstały w wyniku przemian polskiego systemu leksykalnego – rozwoju znaczeniowego wyrazów lub ich kontekstowej stabilizacji. Na przykład rzeczownik ‘kłam’ łączy się we współczesnej polszczyźnie tylko z czasownikiem ‘zadawać’.
Na pograniczu frazeologizmów i grup syntaktycznych występują zestawienia. Są to utrwalone połączenia wyrazów, które zachowują swoje znaczenia dosłowne, ale znaczenie całego połączenia obejmuje również takie komponenty, których połączenie nabyło w procesie używania.
ŹRÓDŁA FRAZEOLOGIZMÓW
Przeważająca część polskich frazeologizmów zrodziła się na gruncie naszego języka. Chociaż większość z nich to metafory językowe, tylko niektóre związki powstały jako połączenia metaforyczne, np.: ktoś chodzi na rzęsach.
Frazeologia języka jest ściśle związana z życiem społeczeństwa, które się owym językiem posługuje, można przypuszczać, że w zasobie frazeologicznym odbijają się również zmiany kulturowe.
Granica między jednostkami znaczeniowo motywowanymi a niemotywowanymi nie tylko zmienia się w czasie, jest także zależna od wiedzy historycznej mówiącego. Na przetrwanie wiedzy o przeszłości, w rezultacie zaś – na przetrwanie motywacji frazeologizmu. Znamienną ilustracją może tu być zwrot ‘ktoś komuś podał czarną polewkę’, znany i rozumiany przez czytelników Pana Tadeusza.
Aby cytat lub motyw tekstu stał się związkiem frazeologicznym, a zatem jednostką języka, tekst musi być powszechnie znany. W naszym kręgu kulturowym warunek ten spełnia przede wszystkim Biblia. Oto kilka przykładów: sól ziemi (najbardziej wartościowi ludzie), wdowi grosz ( niewielka suma lub niewieilki dar składany z serca przez kogoś niezamożnego, kosztem wyrzeczeń).
Inną wyróżniającą się grupę frazeologizmów tworzą związki odwołujące się do mitologii greckiej i rzymskiej oraz do literatury i historii starożytnej. Na przykład z mitologii wywodzą się: syzyfowa praca, stajnia Augiasza, puszka Pandory; z literatury: lwia część, ktoś stroi się w cudze piórka; z historii: pyrrusowe zwycięstwo, węzeł gordyjski.
Szczególnym tworzywem związków frazeologicznych są przysłowia. Przysowie pełni najczęściej funkcję dydaktyczną, czasem prognostyczną (przysłowia meterologiczne). Frazeologizmy zaczerpnięte z mitologii, literatury i historii starożytnej oraz biblizmy mają zasięg międzynarodowy, odbijają bowiem wspólną tradycję kulturową narodów europejskich. Obok nich funkcjonują w polszczyźnie związki, które zostały zapożyczone z innych języków. Frazeologiczne zapożyczenia mają zwykle postać kalk (replik).
Wiele związków skalkowała polszczyzna z języka francuskiego; należą do nich m.in. punkt widzenia, gwóźdź sezonu. Oprócz wpływów języka francuskiego, będącego przez długi czas językiem elit, na polskim zasobie frazeologicznym odcisnęły swe piętno języki zaborców – niemiecki i rosyjski. Szczególnie dużo germanizmów używanych jest na ziemiach byłego zaboru pruskiego i austriackiego. Wpływy języka rosyjskiego na polską frazeologię trwają do dziś. Starszymi rusycyzmami są np.: jakby nie było, pod rząd, rzecz w tym, a stosunkowo świeżymi pożyczkami: ktoś się wlecze w ogonie, ktoś podłożył komuś świnię.
Frazeologię polszczyzny ogólnej wzbogacają nie tylko zapożyczenia z innych języków, lecz także bardzo liczne zapożyczenia wewnętrzne, tzn. jednostki, które przedostały się do języka ogólnego z różnych odmian środowiskowo-zawodowych. Wewnętrzne zapożyczenia frazeologiczne możemy podzielić na dwie grupy. Do pierwszej należą związki, które kontynuują znaczenia środowiskowe. Zdecydowanie przeważają tu pożyczki z gwar miejskich i języka młodzieży. Do polszczyzny ogólnej wchodzą bez zmiany znaczenia tylko te frazeologizmy środowiskowe, które nie są zbyt specjalistyczne, tzn. nazywają przedmioty, zachowania, sytuacje wyróżniane przez wszystkich ludzi. Drugi podzbiór jednostek o środowiskowej genezie stanowią zatem frazeologizmy, których znaczenie różni się od znaczenia wyjściowego. Są wśród nich frazeologizmy z jezyka sportowcow, np. ktoś odpadl albo wysiadł w przedbiegach.
FUNKCJE FRAZEOLOGIZMÓW
Związki frazeologiczne pełnią dwie podstawowe funkcje: uzupełniają system słownikowy języka i pomnażają zasób synonimicznych środków leksykalnych. Wyrazy nie pokrywają całej przestrzeni semantycznej, pozostaje w niej wiele luk. Część z nich jest zapełniana przez stałe połączenia wyrazowe.
Frazeologizmy są pierwszą szkołą myślenia metaforycznego, sztuki aluzji i w ogóle operowania językiem nie wprost. Obcowanie na ss dzień z wyjątkowymi przecież zestawieniami wyrazów, w których „słowa słowom się dziwią", które oczarowały niegdyś tak dużą liczbę osób, że zostały zapamiętane społecznie, prowokuje pewnych użytkowników do twórczej postawy wobec języka. Na naszych oczach powstają nowe połączenia, trafnie, z humorem lub ironią ujmujące realia współczesnego życia, np.: karuzela stanowisk, (awans) kopniakiem w górę, ktoś został przywieziony w teczce, ktoś czuje bluesa, krzywa rośnie.